Czasopis

Białoruskie pismo społeczno-kulturalne

11/2002

У кіпцюрох дзяржаўных эскуляпаў

1. Зазвычай, тое, што мае здарыцца, рана цi позна здараецца. Усё, некалi народжанае, натуральна цi штучна, мусiць памерцi, каб нарадзiлася нешта iншае, споўнiла свой жыцьцёвы цыкл i... таксама сышло ў нябыт.

Так павiнна было здарыцца i зь беларускiмi «дзяржаўнымi» лiтаратурна-мастацкiмi часопiсамi, якiя, за рэдкiм выключэньнем, яшчэ дзесяць гадоў таму споўнiлi сваю iдэйна-эстэтычную функцыю, i падобна хворым ды нямоглым пэнсіянэрам, аказалiся непатрэбнымi анi новай незалежнай дзяржаве, анi сучаснаму грамадзтву зь ягонымi ненажэрнымi спажывецкiмi iнтарэсамi.

Праўда, першыя пяць гадоў незалежнасьцi, напоўненыя адраджэнскай эйфарыяй, былi надзеяй на выратаваньне лiтаратурных часопiсаў дый увогуле сыстэмы беларускага кнiгавыданьня ад хранiчнай хваробы нацынальнага iн-фантылiзму. На самой жа справе афiцыйныя пiсьменьнiкi i рэдактары няшчадна выкарысталi ня столь-кi ўласныя жыцьцёвыя i творчыя рэсурсы, якiя няўхiльна наблiжалiся да нуля, колькi кволую энэргетыку спадчыны папярэднiкаў а так-сама рамантыку некалi слаўнага гiстарычнага мiнулага нашай Бацькаўшчыны. Перадрукавалi амаль усё раней забароненае i ненадрукаванае. Мэтры-пэнсіянэры павыдавалi за дзяржаўны кошт нiкiм не запатрабаваныя (акрамя iх самiх) шматтомныя зборы сваiх твораў. I скончаны баль, бо згасьлi сьвечкi...

Такiм чынам, першыя пяць гадоў беларускай незалежнасьцi ня сталiся анi рэцэптам вечнага жыцьця анi «ўваскрашэньнем зь мёртвых». Яны адно запаволiлi працэс агонii савецкага прыгожага пiсьменства, якое акумулявалася i мумiфiкавалася ў адмысловых лякарнях цi кунсткамэрах (хто як жадае) – наскрозь савецкiх дзяржаўных лiтвы-даньнях. Аднак за гэтыя пяць гадоў, згодна вышэйзгаданай цыклiч-насьцi экзыстэнцыi, пасьпела нара-дзiцца i сьцьвердзiцца новая, не скажоная соцрэалiзмам, беларуская лiтаратура, паўсталi альтэрнатыўныя шляхi яе iснаваньня. Самi творцы атрымалi права выбару: або быць жывымi трупамi, або сапраўды жыць, не зважаючы на стэрэатыпы папярэдняга iдэйна-эстэтычнага пэрыяду. Таму пра сьмерць роднае лiтаратуры гаварыць заўчасна, хаця сёньня словы «лiтаратура» i «сьмерць» у розных дыскусiях на мастацкiя тэмы вельмi часта стаяць побач.

На расейскiм тэлебачаньнi ў адмысловым ток-шоў «Культурная рэвалюцыя», завадатарам якога зьяўляецца сам мiнiстар культуры Расеi Мiхаiл Швыткой, сёлета адбылася надзвычай актуальная дыскусiя на тэму «Руская лiтаратура памерла». Дык вось, пасьля гарачых спрэчак з найбольш актыўнымi прадстаўнiкамi заангажаванай аўдыторыi, аўтарытэтныя маскоўскiя крытыкi Леў Аненскi i Ала Латынiна ў тэлеэфiры прыйшлi да высновы, што сапраўды «традыцыйная руская лiтаратура памерла, толькi пакуль невядома, хто возьме на сябе функцыю патолягаанатама...»

У Беларусi назiраецца падобная тэндэнцыя. Але тутэйшыя крытыкi i лiтаратуразнаўцы не бяруць на сябе сьмеласьць абвесьціць пра сьмерць айчыннае лiтаратуры. Праўда, бальшыня зь iх, асаблiва дасьледчыкi «акадэмiчнага ўзроўню», у асноўным маюць дачыненьнi з творчасьцю ўжо памерлых лiтаратараў, г.зн. тых, хто сам фiзычна не данясе жывое слова да рэцыпiента (чытача, слухача, гле-дача). Таму на сьвядомасьць сучаснага чалавека iдэi памерлых могуць паўплываць адно ўскосна (калi яны яго ўвогуле зацiкавяць), у большасьцi выпадкаў празь iнтэрпрэтатараў – у асноўным выкладчыкаў роднай лiтаратуры. Магчыма, для навукi i аднаўленьня гiстарычнае праўды гэта i мае значэньне, але для нармальнага разьвiцьця сучаснай мастацкай лiтаратуры «трупехлага водару» пасьля «эксгумацыi» вiдавочна замала. Ня можна жывiцца адно мярцьвячынай!

Але праца ёсьць праца. I я не зьбiраюся прынiжаць ролю прафэсiйных эксгуматараў i патолягаанатамаў ад лiтаратуры. Яны робяць свой унёсак у цыклiчнасьць быцьця. «Карысную» цаглiну ў агульную шляхетную справу вырашылi ўнесьцi i ўлады, прызначаючы дэпутата так званай Палаты прадстаўнiкоў Сяргея Касьцяна кiраваць новай трупярняй – насьпех створаным холдынгам дзяржаўных лiтаратурных выданьняў. Гэты «эскуляп» разам з памагатымi меўся трыбушыць лiтаратурныя трупы, каб вызначыць: цi канстатаваць клiнiчную сьмерць, цi праводзiць рэанiмацыю, цi заняцца клянаваньнем лiтаратурных мутантаў.

Уся гэтая катавасiя з гвалтоўна ўключанымi ў холдынг часопiсамi «Полымя», «Маладосьць», «Нёман» i «Крынiца» i звальненьнем старых рэдактараў, зусiм не азначае «сьмерцi беларускае лiтаратуры», пра якую заверашчалi тыя, хто там друкаваўся i атрымлiваў аб`едкi з панскага стала ў выглядзе заробку i ганарару. Наадварот, яна павiнна змусiць пакрыўджаных прачнуцца i цьвяроза азiрнуцца вакол сябе. Бо, здаецца, таленавiтыя панiкёры апошнiя дзесяць гадоў знаходзiлiся ў летаргiчным сьне i не адчувалi, што адбываецца звонку. Iх тузалi за нос, а яны кайфавалi ў стане салодкага здранцьвеньня. Забралi саюзпiсьменьнiцкую маёмасьць, а яны нават нагой ня дрыгнулi! Ну, ня йнакш, як жывыя трупы...

Як вы думаеце: а хто будзе друкавацца ў холдынгавых часопiсах? Ды тыя самыя (за рэдкiм выключэньнем) аўтары. На кукiшках папаўзуць у рэдакцыi ўладкоўваць нованароджаныя нятленкi! Гэта самыя сумленныя i моцныя духам у знак пратэсту забралi свае творы. Астатнiя ж (перапрашаю за нясмачны вобраз) гатовыя каму заўгодна сраку лiзаць, абы друкавалi i плацiлi гаўнарар.

Мiмiкрыя (прыстасаванства да зьнешнiх умоваў) – даўнi i, напэўна, надзейны сродак самазахаваньня многiх айчынных лiтаратараў. Якое б нi было палiтычнае надвор’е, а яны ўсё пiшуць ды ў вус ня дзьмуць! Iхнi галоўны прынцып – беспрынцыповасьць. Яны хочуць (прабачце за вулiчны слэнг) «i кашкi пад’есьцi, i на хрэн сесьцi». Гаворка, натуральна, ня йдзе пра «сьвядомых калябарантаў» старэйшага пакаленьня, чые творы ў абвестках «Нашай Нiвы» ананiмныя Чысьцiльшчыкi прапануюць здаваць у макулятуру. З тымi клiентамi ўсё даўно зразумела. Не зразумела толькi: чаму друкуюцца ў рупарах антыбеларускага рэжыму iншыя, ня зьвязаныя з колiшняй КПСС лiтаратары, чаму гандлююць уласным сумленьнем, i цi яно ў iх увогуле ёсьць?

Я жахнуўся, калi выпадкова ў дадатку да «Советской Белоруссии» – адыёзна-прапагандысцкай газэце “СОЮЗ Беларусь – Россия” (16.05.2002, N19) убачыў артыкул Людмiлы Рублеўскай “Интересное это занятие, господа!” Публiкацыя з прэтэнзiяй на агляд, бо мела падзагаловак “Штрихи к портрету современной белорусской литературы”. Што гэта: гульня пад назовам “I нашым, i вашым”? Палемiзаваць з аўтаркай няма сэнсу, бо ейны “агляд” збольшага рэклямна-апавядальны. Але каму рэклямуе спадарыня Рублеўская апошнiя дасягненьнi беларускiх лiтаратараў? Да якiх «господ» зьвяртаецца? Ну, проста сьнiць i бачыць, каб выдавацца ў Маскве цi Пiцеры! Але ж беларускiя паэты i празаiкi сто гадоў не патрэбныя тым расейцам! У маскалёў сваiх пiсакаў процьма. Хiба што ёсьць кволы спадзеў на тое, што iнтэграсты зноў могуць увесьцi, як у часы СССР, разнарадку на расейска-беларускiя ўзаемапераклады. Марныя надзеi...

Натуральна, што ў сваiм «аптымiстычным» аглядзе Людмiла Рублеўская ня згадвае пра крызу ў Саюзе беларускiх пiсьменьнiкаў, пра сытуацыю з дзяржаўнымi лiтчасопiсамi, пра звальненьне рэдактараў, пра iдэалягiчную i эстэтычную цэнзуру ў Беларусi, пра грамадзянскую пазыцыю Васiля Быкава. Яна толькi пiша: “Василь Быков создаёт притчи”. А пра Сьвятлану Алексiевiч i Уладзiмера Някляева ўвогуле гутарка ня йдзе. Ня згадвае яна i пра Таварыства Вольных Лiтаратараў i альманах «Калосьсе», у бiблiятэчцы якога выдалi кнiгу яе лiрыкi «Балаган» ды зборнiк «Чырвоны лiхтар» Вiктара Шнiпа, яе сужона. Якая няўдзячнасьць! Праўда, творчасьцi Вiктара Шніпа яна адводзiць сем газэтных радкоў (для параўнаньня: Васiлю Быкаву – толькi адзiн радок!). Родны муж, вядома, даражэйшы. Ён жа стварыў шэдэўр – эпапею пра Сабаку i Граждана! Божа, адкуль гэткая гiдлiва-вычварная ўсёяднасьць, гэтая незайздросная бесхрыбетнасьць i падгнiлая беспрынцыповасьць?! Друкуюцца, дзе папала: i ў нацыяналiстычнай «Нашай Нiве», якая нiбыта выступае супраць iнтэграцыi з Расеяй, i ў «Советской Белоруссии», якая праводзiць гэтую iнтэграцыю ў жыцьцё. Сумленьне ня скiсьне, папера ўсё сьцерпiць, а грошы ня сьмярдзяць. Тым больш, што лiтаратурнай сямейцы трэба дзетак кармiць. Страўнiк, як гэта ня брыдка, заўсёды мае рацыю...

2. Што тычыцца ўвядзеньня «касьцянаўскай» цэнзуры ў дзяржаўных лiтчасопiсах, дык гэта можна лiчыць (з пэўнымi агаворкамi) пазытыўным момантам, бо «Полымя», «Маладосьць», «Нёман» i «Крынiца» займеюць нарэшце выразны iдэйна-эстэтычны кшталт. I тады будзе сапраўды зразумела: хто чым дыхае. А то ж раней пад вокладкай аднаго часопiса побач знаходзiлiся iмёны аўтараў з дыямэтральна супрацьлеглай сацыяльна-палiтычнай i мастацкай арыентацыяй, што парушала эстэтычную цэльнасьць выданьня. Мастацкiм плюралiзмам гэта цяжка назваць, бо мы мелi дачыненьне з валявым мэханiчным уключэньнем антыподаў у адну абойму. Цяпер павiнна адбыцца сапраўдная палярызацыя думак i падыходаў да праблемаў i задачаў сучаснай лiтаратуры. Незалежныя лiтаратурна-мастацкiя часопiсы ўжо даўно вызначылi свае эстэтычныя арыентыры i прыярытэты. Дзяржаўныя – не. Таму за iх гэта зробiць улада, бо яна далей ужо ня можа цярпець свавольства рэдактараў, якiя кормяцца зь дзяржаўнай кiшэнi, але не праводзяць дзяржаўнае палiтыкi ў жыцьцё.

Зрэшты, толькi наiўныя людзi могуць падумаць, што ў айчынных лiтвыданьнях дагэтуль не iснавала палiтычнай i эстэтычнай цэнзуры, што ў пэрыяд шушкевiчавай адлiгi быў росквiт палiграфiчнай дэмакратыi. Афiцыйна пра цэнзуру нiхто ня згадваў, але яна iснавала ў выглядзе аўтарскай i рэдакцыйнай самацэнзуры. На асобныя тэмы i тады накладалася табу.

Заканчэньне будзе