Czasopis
Białoruskie pismo społeczno-kulturalne
02/2003
Было – як учора
Беларусам спрыяе зіма і яе зыход. Мы сялянскі народ і таму ў цёплую пару няма калі нам думаць пра высокія справы. Ідэя беларускай незалежнасці ўзнікла ў прадвесне васемнаццатага года. Гэта агульна кажучы. А бліжэй да нашага лёсу – беларускую нацыянальную меншасць апавешчана Польшчы і Еўропе ў лютым пяцьдзесят шостага. У Беластоку. І ў ім жа, таксама ў лютаўскую нядзелю праз трыццаць чатыры гады пасля, утворана Беларускае дэмакратычнае аб’яднанне (БДА). Не было б яго, калі б на працягу тых гадоў – ад лютага 1956 г. – не існавала Беларускае грамадска-культурнае таварыства (БГ-КТ) і тыднёвік „Ніва”. Адбылася змена пакаленняў – ад этнаграфічнага культурніцтва да нацыянальнай палітыкі. Ад камунізму да антыкамунізму. Вельмі радыкальна, дзякуючы салідарніцкаму перавароту ў краіне. Павеяла цёплымі вятрамі.
Кожная эпоха мае сваіх герояў, а пераменны час новыя твары. У бэгэкатоўшчыну луналі – Піліп Кізевіч, Васіль Літвінчык, Міхась Хмялеўскі, Аляксей Казёл, Васіль Дзун, Анатоль Мартыновіч, Кастусь Майсеня, Уладзімір Станкевіч, Юры Валкавыцкі, Юры Туронак, Хведар Галёнка, Арцём Чыквін, Мікола Самоцік, Ян Зянюк, Уладзімір Юзвюк, Мікола Гайдук, Віктар Рудчык, Віктар Швед, Алесь Барскі, Васіль Кардзюкевіч, Ніна Мушынская, Кастусь Сідаровіч, і плеяда менш вядомых, прозвішчы якіх не так часта публікаваліся на старонках „Нівы” (надта папулярнай тады). Добрасумленна дадам: знаходзіўся сярод іх, мастадонтаў, і я і зусім не паціху.
Усіх адсунуў у бок 1990 год. Каго адразу, а каго пазней. БГКТ апынулася ў апазіцыі, пераўтвараючыся ў ветэранскае асяроддзе. Пералічаныя прозвішчы адыходзілі ў забыццё. Заззялі дасюль нечуваныя, пастудэнцку маладыя: Віктар Стахвюк, Анатоль Адзіевіч, Сцяпан Базылюк, Юрка Хмялеўскі, Юрка Каліна, браты Мірановічы (Антось і Генік), Валянцін Сельвясюк, Эля Бэзюк, Алег Латышонак, Лёнік Тарасэвіч, Аляксандр Карпюк, Ірэна Парфенюк, Валодзік Пац, Генік Вапа, Юрка Ляшчынскі, Андрэй Сцепанюк, Ян Максімюк і легіён іншых, імёны якіх не так добра трымаюцца памяці.
Згодна закону жыцця І ты будзеш калісьці стары, непатрэбны, паступова цямнеюць у бяспамяці і тыя ўжо, тыя гарачыя антыкамуністы, штораз мацней заслоненыя цяпер постацямі нефанатычнага пакалення ўнукаў мне. Ва ўзыход жа дзевяностых гадоў, калі старшыняваў БГ-КТ паэтычны Алесь Барскі, – чысты арганізацыйны антыталент, – здавалася, што Таварыства канчаецца ў агоніі. Пакуль не заняў месца залатавуснага лірыка, паінжынерску прагматычны Ян Сычэўскі, наводзячы парадак і дысцыпліну ў арганізацыі. З часам стала ясна, што зялёнамозгае БДА застаецца без шанцаў у канфрантацыі з напрактыкаваным БГ-КТ, за якім бачылася даўно пашыраная ў тэрыторыі база актыву і ўласныя традыцыі. БДА не здолела выйсці паза інтэлігенцкую элітнасць і папраўдзе нагадвала сабою дыскусійны клуб. Яго, як сур’ёзную партыю, трэба было будаваць знізу, ад гміны, а не ад Беластока, што адназначна праявілася на прыкладзе Гарадка, у якім адзін Лёнік Тарасэвіч з пару калегамі стварыў местачковую структуру тае партыі, у выніку чаго пераняла яна лакальную ўладу. Сацыятэхнічны прынцып: даволі яднання трох мясцовых аўтарытэтаў – і ўся гміна наша!
Успамінаючы тую пару, выразна бачу чатырохгадовы перыяд энтузіязму з момантамі аж эйфарыі (1990 – 1994 гг.). Будучы першым старшынёю Беларускага дэмакратычнага аб’яднання, я дзень у дзень да позняга вечара быў заняты ўсякімі візітантамі, нарадамі, выступленнямі ў друку і радыё. Намі цікавіўся палітычны свет – у Бельску мела месца сустрэча з прэм’ерам ураду, Тадэвушам Мазавецкім; прыязджалі на гутаркі персоны з заходніх амбасадаў (нават з амерыканскай). Бывалі тыдні, калі не выходзілі ад нас мінскія палітыкі, і мы ездзілі да іх. Прымаў нас міністр замежных справаў – свежай Рэспублікі Беларусь, – Пятро Краўчанка; грунтоўна пагаварылі з шэфам апазіцыі, Зянонам Пазьняком, у паразуменні з якім наладзілі неўзабаве нашу-меўшую белавежскую канферэн-цыю. Пазьняк са сваім Фронтам і наша БДА былі аднак жа бедныя, як касцельныя мышы, але ўспамагла нас трохі грашыма эміграцыя, перш за ўсё Вячка Станкевіч з мюнхенскай „Свабоды” (кошт кватаравання, транспарту).
Даходзіла да майго розуму, што палітыку без грошай не зробіш. Адных слушных рацыяў мала будзе. Трэба ладзіць бізнес, які дасць партыі матэрыяльную апору! Наслухаўся затым праектаў, у іх ліку так забаўных, як... безграшовы картэль Віктара Стахвюка. Пераважна прыносілі мне схемы сацыялістычных прадпрыемстваў з плоймай сакратарак і калонай службовых аўтамашын, не клапоцячыся аб тым, адкуль узяць фінансавыя сродкі на гэткую дармаедную грамадзіну. Я зразумеў, што маю дачыненні з наіўнымі непрактычнымі, людзьмі, якія выраслі пасацыялістычнаму на ўсім гатовым. Акрамя двух, – Валіка Сельвесюка і Міраслава Целушэцкага, абодва з рэдкім у нас інтэлігенцкім радаводам. На іх гэта затрымалася мая надзея, і ад таго часу ўзяўся я ездзіць з імі ў Мінск дзеля кантактаў з савецкімі фірмачамі, бізнесоўцамі. Канцэпцыя грунтавалася на ўзаемных гандлёвых пастаўках тавараў – з аднаго боку патрэбных Беласточчыне, а з другога Рэспубліцы Беларусь. Пакуль улада там знаходзілася ў руках пакультурнелых тым часам постсавецкіх чыноўнікаў, якім маё літаратурнае прозвішча не было пустым гукам, я з Валікам і Міркам заходзілі даволі высока (у міністэрскія кабінеты). Выбівалі ад іх афіцыйныя ліміты, канцэсіі. Шкодзіла нам расійская амбасада ў Варшаве. У ёй сядзеў нейкі эксперт па пытаннях замежнага гандлю, якому не падабалася наша ініцыятыва, а якому палякі верылі як добраму знаёмаму ды праверанаму партнёру. Усё ж гайнаўскія хлопцы прабіліся і заскрыпелі ў іх гешэфты; не надта прафесійна ведзеныя, як пасля аказалася (іх памалу прытаптаў цваны Мартынюк з Нарвы, заслужаны towarzysz з салідарнымі сувязямі).
Раптам пабеларуселыя палітыкі з Мінска сталі частымі гасцямі Беластока, пад белчырвона-белым сцягам і гербам Пагоні. Са старшынёю Вярхоўнага Савету Беларусі праф. Станіславам Шушкевічам прыехаў і Васіль Быкаў. Ён неяк канфідэнцыйна паўтараў мне ў час банкету ў „Лясным”: – Яшчэ ўсё можа быць... Пажывем, пабачым.
На сустрэчы Шушкевіча з прадстаўнікамі беларускай нацыянальнай меншасці ў амфітэатральнай залі Ваяводскай управы найлагічна выступіў з дэзідэратамі Мікола Гайдук. Іншыя паказалі сябе нявартымі ўвагі лапатунамі (гэтая загана цягнецца за намі па сёння: слаба думаем, марна дзейнічаем). Залез у маю памяць той жа Мартынюк; ён у адрас прэзідэнта Беларускай Дзяржавы выступіў з пастулатам... паляпшэння продажу цыбулі. Sic!
Меншага рангу быў візіт міністра замежных спраў, дра Пятра Краўчанкі. Таксама з абавязковай сустрэчай з прадстаўнікамі беларускай меншасці. Памятаю: даволі нервовай, бо міністр спазніўся на бэгэкатоўскі галаканцэрт Беларускай Песні, гарманаграму ягонага прыезду давялося прасунуць, у выніку чаго сама тая сустрэча праходзіла na chybcika, быццам на ветраным пераходзе. Але была!
Прыязджалі міністры, міністэрскія начальнікі па гаспадарчых справах. Беластоцкія бонзы глядзелі на гэтыя прыезды неспакойна. Салідарніцкія ўлады ў Варшаве і салідарніцкія ўлады ў Беластоку, гэта не тыя самыя ўлады. Тут абавязваў і надалей абавязвае нацыяналізм. Якраз выходзіў у Беластоку падарагому колерны часопіс Plus, у якім верхаводзіў польскі нацыя-нал-камуніст Тадэвуш Гайль. Мастак па прафесіі, ён аднойчы даў на вокладку візэрунак Пагоні ў баявым галопе на... Беласток! Панічны каментар. Ажыў, мільёны разоў кляты, міф пра тэндэнцыю ў тутэйшых беларусаў адарваць Беластоцкае ваяводства ад Польшчы, далучыць да Беларусі. Непраўда-падобна заеліся палякі вішчаць на вецер з нагоды тае белавежскай канферэнцыі беларускай апазіцыі на чале з Зянонам Пазьняком, які здумаў трымаць яе ў сакрэце. Скандал бушаваў паднебным пажарам – восень 1990 г. – што гэта такое беларусы прыдумалі і чаму маўчаць яны перад братамі палякамі?! Канферэнцыя паводле нашае задумы мелася быць еўрапейскай, адкрытай і тлумнай імпрэзай, але прыехаўшы Пазьняк катэгарычна не пагадзіўся, правёў вострую селекцыю ўдзельнікаў, змяншаючы перш лічбу дапушчаных тутэйшых да гатэльнай „Івы” (к. 10-ці). Тэксты засакрэчана. Уся тая дзяціная гульня ў канспірацыю выяўляла ў нас беспаняцце ў дзейнасці ўсякае выведкі як і незразуменне механізмаў псіхалогіі грамадства.
Сённячы са здзіўленнем чытаю свае дзённікавыя запісы з тых гадоў, быццам яны не датычаць мяне і асяроддзя. Як мала трывалага засталося ад таго ўсяго! Але ўелася ў мазгі тагачасная атмасфера. Паўтараючы за Антонам Чэхавым, мы па кроплі выціскалі з сябе раба, будучы прасякнутымі каланіяльнай падсвядомасцю, што ўсё беларускае ёсць малаважнае, перыферыйнае ў параўнанні з расейскім ці польскім. Так бацькі пагадавалі нас, потым улады выхавалі ў БГ-КТ і „Ніве”. Моўны ўплыў аказвалі вучоныя выпускнікі савецкіх універсітэтаў, якія ў розныя перыяды працавалі ў „Ніве” перад усім. Гэта: Люба Філіпік, Ліда Базылюк, Ада Чачуга, Яніна Чэрнякевіч, Мікола Гайдук, Міхась Хмялеўскі. У сэнсе культуры беларускай мовы не так адмоўна ўплываў толькі Гайдук, маючы чуйнае вуха на народнае слова, паглыбляючыся ў этнаграфію. Савецкая выхаванасць абавязвала з паклонам адносіцца да рускамоўя, як самай рэвалюцыйнай мовы свету. Беларуская – пахла агіднай контррэвалюцыяй, тупалобым кулацтвам. Дзейнічаў тэ-зіс узбагачэння беларушчыны расейшчынай ажно да самое страты намі нацыянальнай асаблівасці. За кожным з мінскіх магістраў тапталася ўлюбёнае слоўца: за Янінай „рабяты” (ад рускага „ребята”), за Лідай „вужас” (ад рус. „ужас”, г. зн. жах), за Міхасём „клевер” (г. зн. канюшына), за Адаю плёўся падзел словаў на: прагрэсіўныя і рэакцыйныя (у лік апошніх траплялі пераважна непадобныя на рускія або незразумелыя паводле расейскай логікі). Так было тады ў маленечкім, мікрабеларускім беластоцкім свеціку. Дык чаго цяпер ашаламляюцца дэвастацыяй усяго нацыянальнага ў нас?! Ці будуць яшчэ беларусы не з назвы, а сапраўдныя? Калі ні ў кога не магу дапытацца, колькі людзей вось запісалася беларусамі ў леташні польскі перапіс насельніцтва, што падобнае ўжо на нейкую дзяржаўную, але ганебную тайніцу, дык і дурань зараз здагадаецца: „плохие дела у зажатой всем миром бело-русской нации”.
Працяг будзе