Serafion Połchowski
władyka białoruski
Mironowicz Antoni
Wstęp
Przedstawiam sylwetkę kolejnego władyki białoruskiego, ordynariusza tak ważnej diecezji w dziejach Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Po opracowaniu biografii Sylwestra Kossowa, Teodozego Wasilewicza, Józefa Nielubowicza Tukalskiego, Józefa Bobrykowicza i Sylwestra Czetwertyńskiego chciałbym przybliżyć postać Serafiona Połchowskiego. Wszystkie wymienione postacie łączy pobyt na katedrze białoruskiej (władyctwie mścisławsko-orszańsko-mohylewskim). Z biskupstwa białoruskiego Sylwester Kossow i Józef Nielubowicz Tukalski objęli godność metropolitów kijowskich. Józef Bobrykowicz był pierwszym władyką powołanym na katedrę w Mohylewie. Z kolei Teodozy Wasilewicz stał się symbolem walki o utrzymanie w rękach prawosławnych eparchii białoruskiej. Wymienieni biskupi byli ordynariuszami diecezji białoruskiej w latach 1633-1678. Sylwester Czetwertyński pełnił funkcję biskupa, kiedy ta eparchia po 1702 r. pozostała jedyną diecezją prawosławną na terenie całej Rzeczypospolitej. Na okres dramatycznych przemian w strukturze organizacyjnej Cerkwi prawosławnej przypadają lata pobytu na katedrze białoruskiej Serafiona Połchowskiego. Biskup w latach przechodzenia na unię władyków przemyskiego, lwowskiego i łuckiego pozostał wierny prawosławiu.
W ostatnich latach ukazały się liczne publikacje o dziejach Kościoła prawosławnego w Europie Środkowo-Wschodniej. Podnoszono w nich jego rolę w historii państw tego regionu, omawiano status prawny i strukturę organizacyjną. Wiele miejsca poświęcono stosunkom między Kościołem wschodnim i zachodnim. Wielkim wezwaniem badawczym jest spojrzenie na losy Kościoła poprzez pryzmat doświadczeń wybitnych postaci tego czasu. Ukazanie działalności znakomitych hierarchów na tle dziejów Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej otwiera nowe możliwości badawcze, podnosi problem miejsca jednostki w całokształcie wydarzeń.
Postać Serafiona Połchowskiego ma charakter wyjątkowy, ponieważ władyka nie był biernym obserwatorem wielkich wydarzeń na przełomie XVII i XVIII w., ale sam w istotny sposób kreował ówczesną rzeczywistość. Serafion Połchowski należał do elity ówczesnego społeczeństwa prawosławnego. Doskonale wykształcony, z wielkim stażem duchownym stał się gorliwym obrońcą swojej wiary, opiekunem wielu cerkwi i monasterów. Połchowski jako mnich, przełożony i archimandryta kilku monasterów został w 1690 r. przez duchowieństwo i wiernych wybrany biskupem białoruskim. Przywilej na to biskupstwo biskup-nominat uzyskał od króla Augusta II dopiero 30 września 1697 r. Podobnie jak jego poprzednicy posiadał duże możliwości oddziaływania na sytuację wewnętrzną Kościoła prawosławnego i polityczną Rzeczypospolitej. W tak trudnym dla kraju okresie nieustannych konfliktów wewnętrznych i w trakcie wojny północnej musiał podejmować istotne decyzje o jakże brzemiennych dla losów całego Kościoła prawosławnego skutkach.
Połchowski był oskarżany o zbytnią lojalność względem Radziwiłłów i bliską współpracę z Rosją. Zarzucano mu nadmierną ambicję i chęć podporządkowania swej jurysdykcji wszystkich ośrodków klasztornych na terenie księstwa słuckiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jakakolwiek ocena jego działalności musi uwzględniać fakt, że biskup Serafion Połchowski zawsze kierował się dobrem Kościoła prawosławnego. Nie zawsze rozumiany przez władze państwowe i cerkiewne znalazł się w centrum wydarzeń religijnych Rzeczypospolitej w pierwszych latach panowania Augusta II. Każda decyzja biskupa musiała uwzględniać uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne Rzeczypospolitej. Wybór lepszego rozwiązania dla Kościoła prawosławnego często kolidował z posłuszeństwem wobec władz duchownych i dotrzymaniem lojalności wobec państwa. W sytuacji wielkiego zamętu politycznego, wojny północnej i walk wewnętrznych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego decyzje elit prawosławnych, a do nich należy zaliczyć Serafiona Połchowskiego, były często wypadkową wielu czynników, a zwłaszcza stanu aktualnych stosunków polsko-rosyjskich. Polityka króla wobec jedynej diecezji prawosławnej uzależniona była od uwarunkowań międzynarodowych i nacisków kościelnych.
Ukazując najważniejsze etapy życia Serafiona Połchowskiego pragnę zwrócić uwagę, że w jego działaniach jako archimandryty słuckiego, a następnie władyki mścisławskiego, trudno się dopatrzeć prywaty, nadmiernej ambicji czy zbytniej lojalności wobec Radziwiłłów. Biskup białoruski zawsze kierował się racją stanu swego Kościoła. Tylko poprzez takie szerokie przedstawienie aktywności Serafiona Połchowskiego można ukazać i zrozumieć postawę wybitnego hierarchy Kościoła prawosławnego. Opracowanie biografii Serafiona Połchowskiego zostało dokonane w oparciu o źródła archiwalne i nieliczne opracowania. Autor wykorzystał wiele monografii poświęconych dziejom Kościoła prawosławnego na przełomie XVII i XVIII w. W świetle zebranego materiału i obecnego stanu wiedzy o sytuacji Kościoła prawosławnego z tego okresu jesteśmy w stanie dokonać pełniejszej prezentacji sylwetki znakomitego biskupa białoruskiego - Serafiona Połchowskiego.