Летапiсны Новгородок

(старажытнарускi Наваградак)

Гурэвiч Фрыда

---

Гандаль. Знешнiя сувязi

Прывазныя вырабы i матэрыялы Малага Замка i некаторыя пытаньні знешнiх сувязяў яго жыхароў разглядалiся ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[1]. Задача гэтай главы — даць прадстаўленьне аб сувязях нашага гораду з блiжнiмi i дальнiмi землямi Старажытнай Русi i краiнамi, што знаходзяцца за яе межамi, пазнаёмiць пры гэтым чытача з прывазнымi вырабамi, знайдзенымі на Замкавай гары i ў ваколiцах гораду.

Аб бясспрэчнай гандлёвай дзейнасьцi гараджан даюць прадстаўленьне матэрыялы XII-XIII стст. — бязмен i вагавыя гiркi. Жалезны бязмен i дзве гiркi знайдзены на Малым Замку. Да знаходак Замкавай гары належаць шэсьць гiрак, пры гэтым пяць з iх сустракаюцца ў гаспадарчай пабудове XII ст.[2]

Наваградскi бязмен, кольцы якога iнкруставаны белым металам, мае даўжыню стрыжня 41 см. Бязмены, якія рэдка сустракаюцца ў старажытнарускiх гарадах, вядомыя па знаходкам у Кiеве i Старой Рязанi. На тэрыторыi Беларусi бязмены знайдзены ў Мiнску i Слуцку, а гiркi ў Лагойску (2250 грамаў) i на гарадзiшчы Масковiчi Браслаўскага раёна Вiцебскай вобласьцi[3]. Па разліках Б.А. Колчына, на стараразанскім безмене, даўжынёй 36 см. можна ўзважыць груз вагой да 7-8 пудоў. Такі самы груз мог важыць бязмен з Мiнска, якi меў такую ж даўжыню[4]. Наваградскi бязмен даўжынёй 41 см. павiнен быў вытрымліваць большы цяжар.

Гiркi Наваградка прадстаўляюць наступнае:

1. Свiнцовая пляскатай формы. Дыяметр 3,4 см., вышыня 1,8 см. (мал.); вага 143 г.

2. Бронзавая з прасверленай адтулiнай, залiтай свiнцом. Зоннай формы. Дыяметр 3 см., вышыня 1,5 см. (мал.). вага 100 г.

3. Бронзавая бiканiчная. Дыяметр 1,5 см., вышыня 1,6 см. Вага 90 г.[5]

4. Бронзавая зоннай формы. Дыяметр 1,8 см., вышыня такая ж (мал.). вага 57 г.

5. Металiчная з гранёнымi бакамi. Дыяметр 1,8 см., вышыня такая ж. На сплошчаных баках выбiты крыжы. вага 34 г.[6]

6. Бронзавая. Зоннай формы. Дыяметр 1 см., вышыня 1,8 см. На сплошчаным баку выбiты крыж. вага 21 г.

7. Бронзавая дэфармiраваная (мал.). вага 29 г.

8. Бронзавая зонная. Дыяметр 1,8 см. Вышыня такая ж. На сплошчаных баках выбiты крыж. вага 34 г.

Амаль усе Наваградскiя гiркi былi прадметам доследу Шаміля Бекцінеева. Четыром з iх — вагой 21, 29, 57 i 143 г. аўтар знаходзiць весавыя аналогii сярод лiтоўскiх злiткаў XII-XIV стст. Гiрка вагой 90 г. блiзкая да адпаведных знаходак з Друцка i Берасьця i адпавядае палове лiтоўскага рубля вагой 170-185 г. Што датычыць гiркi вагой 34 г., то падобныя, што маюць кратнасьць 4,25 (роўныя вазе скандынаўскага артуга — 8,5 г.) на думку Ш.I. Бекцінеева, хадзiлі ў Наваградку, дзе асабліва моцны лiтоўскі ўплыў[7].

У заходнерускiх гарадах, акрамя безменаў i гiрак, што ўспамянутыя вышэй, знайдзены часткi чашачных вагаў (Ваўкавыск, Друцк). Вагі i гiркi вядомыя i ў курганным iнвентары[8].

Аб гандлёвай дзейнасьцi аднаго з насельнiкаў Наваградскага дзяцiнца сведчыць скапленьне гiрак у адной пабудове. Аб гэтым занятку жыхароў вакольнага гораду сведчыць маленькая свiнцовая пломба з адцiснутай на ёй латiнскай лiтарай j. Дарэчы, у сувязi з гэтым, прыпомнiць атрыбуцыю наваградскiх жалезных шчыпцоў Малага Замка, якую прапанаваў С.В. Белецкi — ён бачыў у iх буллотэрый — прыстасаваньне для вырабу свiнцовых пломб.

Перш чым характэрызаваць сувязi Наваградка з другiмi старажытнарускiмi землямi i краiнамi за межамi Русi, трэба зразумець яго эканамiчныя адносiны з насельнiцтвам навакольных вясковых паселiшчаў. У нейкай меры гэта пытаньне разглядалася раней, але ў дадзенай главе яно патрабуе разгляду прымяняльна да ўсяго археалагiчнага матэрыялу.

Iдэнтычнасьць жалезных вырабаў цэнтральнага паселiшча i рэчаў, што знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка i ў курганах, не пакідаюць сумненьня ў тым, што ў дагарадскі перыяд у гiсторыi Наваградка, а таксама ў перыяд iснаваньня раньняга i развітага старажытнарускага гораду, ён пастаўляў прадукцыю сваіх кавалёў у Наваградскую акругу. Вясковыя кавалi, вiдавочна, выпрацоўвалi толькi простыя жалезныя вырабы[9], а рэчы, якія патрабавалi квалiфiкаванай працы маглi зрабіць толькi рамеснiкi цэнтральнага паселiшча.

Амаль усе бронзавыя вырабы акругi маюць аналогii ў Наваградскім матэрыяле. Выключэньнi адзiнкавыя. Так у курганах знайдзены лiрападобныя спражкi[10], якіх няма ў Наваградку. Аднак такая спражка знайдзена ў iнвентары Наваградскага могiльнiка[11] i, натуральна, належала жыхару Наваградка. Толькi дзве знаходкi не маюць паралеляў у Наваградку. Гэта скроневыя кольцы з завязанымi канцамi з могiльнiка Гардзiлоўка 1, якія нагадваюць племянныя ўпрыгожаньнi крывiчоў (гл. с. 00).

Напачатку гiсторыi Наваградка ў вясковыя паселiшчы прывозілi вырабы Наваградскiх ганчароў. Некаторыя гаршкi з курганаў немагчыма адрознiць ад Наваградскiх. Уплыў Наваградска ганчарства сягаў так далёка, што нават гаршок з селiшча каля в. Чарэшля, амаль за 30 км. ад Наваградка[12], нагадвае керамiку этага гораду. У XII ст. у вясковых паселiшчах працавалi свае ганчары. Посуд этага часу адрознiваецца ад гарадскога[13]. Магчыма, што ў Наваградку была выраблена тканіна, абрывок якой (скдадаўся з чорных, чырвоных, жоўтых i белых нiтак), быў знайдзены ў Каменке i, верагодна, паходзiць з кургана[14].

Прывазныя вырабы, знайдзеныя ў Наваградскай акрузе, якiя трапілі туды праз Наваградак, істотна дапаўняюць наша прадстаўленьне аб знешнiх сувязях цэнтральнага паселiшча. Iмпарт, знайдзены ў курганах гэта, галоўным чынам, пацеркi са шкла i камяню iншаземнага паходжаньня. У той час калі ў Наваградку яны прадстаўлены адзiнкавымi знаходкамi, у курганах, асабліва ў Наваградскім магiльнiку знайдзены ніткі са шкляных пацерак.

Археалагiчныя матэрыялы неаспрэчна паказваюць, што дагарадское паселiшча, а потым i старажытнарускi Наваградак з канца X да XIII стст. сiстэматычна пастаўляла вакольнаму насельнiцтву прадукцыю сваіх рамеснiкаў i прывазныя вырабы. На абмен, як мы спрабавалi паказаць у папярэдняй главе, гаражане куплялi сельскагаспадарчую прадукцыю.

Абмежаваўшыся гэтымi звесткамi аб сувязi Наваградка са сваёй акругай разгледзiм як адбiлiся ў культуры гораду кантакты з другiмi старажытнарускiмi землямi.

Прывазныя вырабы старажытнарускага паходжаньня

Галоўнымi пастаўшчыкамi прывазных вырабаў у Наваградак былi Кiеў, Кiеўская зямля i некаторыя iншыя паўднёварускiя землi. Для паўднёварускага iмпарту характэрна не толькi разнастайнасьць, але i паступленьне знаходак значнымi партыямi. Пераходзiм да iх разгляду.

Шыферныя праслiцы (112 экзэмпляраў). Гэтыя вырабы прыбывалi ў Наваградак напрацяг усяго разгледжанага перыяду. Праслiцы з шыферу размяркаваліся наступным чынам: Малы Замак - 101 знаходка, Замкавая гара - 8, ваколiцы - 3 праслiцы. Наiбольш раньняя знаходка паходзiць з кургана з трупаспаленьнем у Гардзiлоўцы 1. На Замкавай гары шыфернае праслiца ўпершыню з’яўляецца ў пабудове другой паловы XI ст.[15] Гэта праслiца было знайдзена на вогнiску гэтага ж часу. У пабудовах XII-XIII стст. на Малым Замку лiк такiх праслiц даходзiў да 11 экзэмпляраў.

Форма праслiц, пераважна, бiканiчная i зонная. Радзей сустракалiся бочкападобныя i дыскападобныя. Памеры: дыяметр 1,5-2,5 см., вышыня 0,7-2 см. Рэдкiмi знаходкамi былi мiнiяцюрныя экземпляры (дыяметр да 1,5 см). Шыферныя праслiцы, знайдзеныя ў адной пабудове былi рознай формы i памераў (мал.). Храналагiчнаму падзелу яны, такiм чынам, не паддаюцца, чым i падцвярджаюць выснову В.А. Мальм[16].

Наваградскiе знаходкi, як i ўсе шыферныя праслiцы былi паўднёварускага паходжаньня. Даўняе мяркаваньне аб тым, што гэтыя вырабы вывезены толькi з Оўруча, дзе здабывалі i апрацоўвалі ружовы шыфер, пахілена пераканаўчымi матэрыяламi аб тым, што падобны шыфер апрацоўвалі ў шэрагу старажытнарускiх пунктаў (Кiеў, Суздаль, гарадзiшча на Менцы, Гарадiшча Вербычка ў Галiцкай зямлі)[17]. Пры тым значэньнi, якое мелi сувязi Наваградка з Кiевам, наiбольш верагодным прадстаўляецца, што Наваградскiя шыферныя праслiцы былi прадукцыяй кiеўскiх майстэрняў.

Наваградскiя праслiцы з ружовага шыферу выкарыстоўвалi ў хатняй працы. На некаторых знаходках захавалiся сляды нiтак. Колькасьць iх значная, але нашмат меньшая, чым у другiх гарадах Заходняй Русi, дзе iмпартных рэчаў было не так многа як у Наваградку. Так у Тураве знайдзены 232 шыферныя праслiцы, у Бярэсьцi больш за 200, у Ваўкавыску 224, на Лукомльскім гарадзiшчы 222, на Мiнскім Замчышчы толькi за сезон 1959 г. сабрана 234 праслiцы, а з Верхняга Замка ў Полацку паходзіць 451 экземпляр праслiц з ружовага шыфера[18].

Вялiкая колькасьць шыферных праслiц у заходнерускiх гарадах нагадвае аб палажэньнi В.Л. Янiна аб тым, што ў безманетны перыяд XII-XIV стст. ролю дробных сродкаў абароту выконвалi тавара-грошы, у лiку якіх былi шыферныя праслiцы[19]. Тая акалічнасьць, што ў Наваградку з яго актыўнымi знешнiмi сувязямi, колькасьць шыферных праслiц заўважна саступала колькасьцi гэтых рэчаў у другiх заходнерускiх гарадах i разам з тым, у нашым горадзе знайдзена больш гiрак, у параўнаньні з астатнімi гарадамi Заходняй Русi, можа азначаць, што наваградцы ў большай ступенi карысталiся эквiвалентам у выглядзе металу.

З ружовага шыфера зроблены дзьве бiканiчныя пацеркi, а таксама тачыльны камень[20]. Шыферныя культавыя знаходкi будуць разгледжаны ў адпаведнай главе.

Побач з палiванай керамiкай з каляровай глiны, каторую ў Наваградку выраблялі мясцовыя рамеснiкi, i, як мы спрабавалi паказаць, у некаторай ступенi прыезжыя кiеўскiя майстры, у горадзе пабытаваў бела-глiняны паліваны посуд (мал.). У ваколiцах Наваградка няма выхадаў белай глiны i таму няма падстаў лiчыць бела-глiняныя пасудзiны этага гораду мясцовай прадукцыяй.

Вытворчасьць керамiкi з белай глiны ў Кiеве i гарадах паблiзу яго распачалося ў XI ст., а магчыма i ў канцы X ст.[21] Гэта дае магчымасьць бачыць у наваградскім бела-глiняным посудзе паўднёварускі iмпарт, уключыўшы туды нешматлiкую непалiваную керамiку з белай глiны. Падобная атрыбуцыя дадзена ваўкавыскаму бела-глiнянаму паліванаму посуду. Адзначым падобную керамiку з Вiцебска i Слонiма[22]. Iстотна, што нават у Любечы, які экспартаваў палiваны посуд з каляровай глiны, бела-глiняная паліваная керамiка была прывазная[23].

Важным артыкулам наваградскага iмпарту з’яўляецца шкляны посуд, што зроблены ў кiеўскiх майстэрнях. Ён даволі добра вядомы ў лiтаратуры. Значную частку пасудзiн, знайдзеных на Малым Замку, характэрызавала Ю.Л. Шчапава (надрукавана ў кнiзе “Старажытны Наваградак”)[24]. Аднак тэму аб шкляных пасудзiнах старажытнарускага паходжаньня нельга лiчыць вычарпанай.

За час раскопак у Наваградку знайдзены фрагменты, якія належалi 70 пасудзiнам, звараным па старажытнарускім калiева-свiнцова-крэмнязёмным рэцэпце. Амаль усе знаходкi належаць да Малога Замка. На Замкавай гары сустракаюцца абломкi пяцi пасудзiн, з iх толькi адно донца i венчык даюць прадстаўленьне аб форме пасудзiн.

Наiбольш распаўсюджанай формай пасудзiн з’яўляюцца келiхi, ад якiх захоўваецца часьцей за ўсё паддон (мал.). Такiх келiхаў было 36. У асобных пабудовах яны сустракалiся ў некалькiх экзэмплярах[25]. У заходнерускiх гарадах келiхi на паддоне вядомыя ў Полацку, Тураве, Пiнску i Бярэсьцi[26].

Варонкападобныя гладкiя i рыфлёныя келiхi з вострым донцам (6 экзэмпляраў). Шкло iх безколернае, у адным выпадку блакітнае. Гэты тып пасудзiн у Наваградку з’явiўся раней за іншыя. Донца такаго келiха знайдзена ў пабудове другой паловы XI ст. Наiбольш познi варонкападобны келiх адносiўся да другой паловы XII ст.[27] У гарадах заходняга рэгiёну падобныя келiхi вядомыя ў Тураве i Полацку[28].

Шклянкападобныя пасудзiны з пятлястым венчыкам (6 экзэмпляраў). Часам такiя пасудзiны мелi вертыкальныя рэбры (мал.). Паралелi iм знайдзены ў тых самых гарадах Заходняй Русi, дзе вядомыя вострадонныя келiхi[29].

У пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. знайдзена 25 абломкаў шклянога посуда з безколернага шкла, упрыгожаныя нiцямi з блакiтнага i сiняга шкла[30]. Абломкi такiх жа пасудзiн сустракалiся ў культурным слоі. Форму такiх пасудзiн не ўдалася аднавiць. Фрагменты шкляных пасудзiн з накладнымi нiцямi знайдзены ў Тураве[31]. Ножку пасудзiны, анаментаваную паласой фiялетавага шкла i верхнюю частку чаркi з выступаючым рэльефам, можна супаставiць са знаходкамi з Полацка[32].

Астатнія наваградскiя пасудзiны, вырабленыя па старажытнарускім рэцэпце, пакуль не маюць аналогiй. Гэта гаршкападобныя (5 экзэмпляраў) (мал.), колбы (5 экзэмпляраў), рыфлёны флакон, упрыгожаны фiялетавай шкляной спiральлю, абломак бiрузовай пасудзiны з акруглымi сьценкамi, талерка, унутраная частка якой упрыгожана карычнева-фiялетавай эмальлю, абломак тоўстасьценнай пасудзiны з валiкам (мал.) i інш.[33]

У лiтаратуры агульнапрызнана кiеўскае паходжаньне Наваградскiх пасудзiн, зробленых з калiева-свiнцова-кремнязёмнага шкла, як i такiх жа пасудзiн з iншых заходнерускiх гарадоў. Жаданьне беларускага мастацтвазнаўцы М.М. Янiцкай у Наваградскім шкляным посудзе бычыць мясцовую прадукцыю, не мае падстаў[34]. У Кiеве адкрыты майстэрнi, вырабы якiх блiзкiя да наваградскiх. Так на тэрыторыi “гораду Яраслава”, былi: вострадонны келiх, бакалы на паддоне, пасудзiны, упрыгожаныя шкляной нiткай i інш. На тэрыторыi Падолу выраблялi чаркi i iншыя шкляныя пасудзiны. Такі ж малюнак назіраецца i ў майстэрнях Кiева-Пячорскай лаўры[35].

Аб ваконным шкле багатых дамоў вакольнага гораду мы гаварылі ў главе 3 (с. 00). У дадатак трэба адзначыць, што безколерныя з жаўтаватым адлiвам ваконныя шлiскi па колеру i фактуры шкла надзвычай падобныя да кiеўскага шклянога посуду. Падобны i рэцэпт вырабу абодвух вiдаў шкляных вырабаў. Асобныя фрагменты наваградскага ваконнага шкла, звараны з дамесам кальцыя. Гэта, на думку Ю.Л. Шчапавай, сведчыць аб тым, што такое шкло вышла з майстэрняў грэчаскiх майстроў, якiя перасялiлiся ў Кiеў[36]. Акрамя Кiева, ваконнае шкло выраблялi i ў Пераяслаўлі[37].

Ваконнае шкло з’яўляецца ў Наваградку амаль адначасова са шклянымi кiеўскiмi пасудзiнамi. Калi самы раньнi вострадонны келiх належыць да наваградскага жылога дому другой паловы XII ст., то ваконныя дыскi зафiксаваны ў першай палове XII ст. адразу ў трох дамах. Яны прыбывалi ў Наваградак напрацягу ўсяго XII i першай паловы XIII вв.[38]

Вялiкая колькасьць ваконнага шкла на Малым Замку Наваградка выводзіць гэты горад на першае месца па колькасьці знаходак такога кшталту, што тлумачыцца канцэнтрацыяй на дадзенай тэрыторыi багатых жылых дамоў. На Замкавай гары жылыя пабудовы знацi не трапiлi ў наш раскоп i таму там не знайдзена нi аднаго фрагмента ваконнага шкла, хаця няма сумненьня, што i на дзяцiнцы дамы яго сацыяльных вярхоў былi зашклёныя. Знаходкi ваконнага шкла ў заходнерускiх гарадах Ваўкавыску i Тураве паходзяць менавіта з тэрыторыi iх дзяцiнцаў[39].

Значны аб’ём шклоробчых работ майстэрнi Кiева-Пячорскай лаўры, дзе, побач са шкляным посудам было знайдзена шмат ваконнага шкла[40], iдэнтычнага наваградскаму, не пакідае сумненьня ў тым, што шкляныя пасудзiны i ваконныя дыскi Наваградка былi дастаўлены з Кiева.

Шкляныя ўстаўкi (10 экзэмпляраў). Зробленыя, пераважна, з сiняга альбо зялёнага шкла, маюць авальную, акруглую, подтрохвугольную альбо квадратную форму. З сямi ўставак, якія былі прааналiзаваны, пяць былi зроблены ў старажытнарускiх майстэрнях. Такія знаходкi, па матэрыялах Малага Замка, пабытавалi ў Наваградку з другой паловы XII ст.[41] Да асобна знайдзеных уставак трэба далучыць чатыры сэрцападобныя з зялёнага шкла, устаўленыя ў срэбныя з пазалотай бляшкi[42]. Яны таксама былi зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла. Шкляныя ўстаўкi разнастайных формаў знайдзены ў Полацку, Ваўкавыску, Тураве i Гродне. У апошнім, вялiкія па сваіх памерах (дыяметр да 3 см.) устаўкi, верагодна, упрыгожвалi кнiгi[43].

У Наваградку i яго навакольлі знайдзена шмат шкляных пацерак. З пабудоў i культурнага слоя паходзяць 253 знаходкi. Пры гэтым на Замкавай гары знайдзена толькi восем пацерак. Нітка з бiсера ў колькасьці 90 штук была знайдзена пры пахаваньнi на хрысьцiянскіх могілках Малага Замка[44]. Больш за 500 бiсерных пацерак знайдзена ў наваградскім курганным магiльнiку. Асобныя ніткі мелi да 150 пацерак. У іншых курганах шкляные пацеркi сустракаюцца ў невялікай колькасьці[45]. У масе шкляных пацерак пераважаюць вырабы старажытнарускага, больш дакладна кiеўскага паходжаньня, зробленыя са свiнцовага альбо калiева-свiнцовага шкла. Пры вывучэньнi старажытнарускiх шкляных пацерак Наваградка і яго ваколiц, выкарыстаны дадзеныя аналагiчных знаходак, хімічны аналіз рабілі М.Ф. Фехнер, Ю.Л. Шчапава i З.А. Львова. Старажытнарускiя пацеркi Наваградка i яго ваколiц маюць паралелi ва ўсіх заходнерускiх гарадах i iншых помнiках, даследаваных на тэрыторыi Беларусi. Гэта пазбаўляе ад неабходнасьцi паказваць паралелi для кожгага тыпу нашых пацерак.

Старажытнарускiя пацеркi прадстаўлены наступнымi тыпамi:

Бiтрапецэпадобныя (8 экзэмпляраў). Зроблены з сiняга i зялёнага шкла. Наiбольш раньняя пацерка дадзенага тыпу знайдзена ў пабудове другой паловы XI ст.[46] Хiмiчны аналiз паказаў, што шкло адной з такiх пацерак было свiнцова-крэмнезёмнае.

Шарападобныя (12 экзэмпляраў). Сярод знаходак пераважалi вялiкiя пацеркi (дыяметр да 1,5 см) (мал.). Зробленыя з жоўтага, сiняга, зялёнага, фiялетавага шкла. Шкло безколерных пацерак часам нагадвае ваконнае i шкло пасудзiн. Наiбольш раньняя шарападобная пацерка знайдзена ў Наваградскім магiльнiку[47]. Як разавыя знаходкі такiя пацеркi сустракалiся на працягу ўсёй гiсторыi старажытнарускага гораду. Жоўтыя шарападобныя пацеркi, як паказалi аналiзы, зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла.

Зонныя (39 экзэмпляраў) (мал.). Пераважаюць пацеркi з сiняга i зялёнага шкла, едзiнкава сустракаюцца жоўтыя i безколерныя. Адна пацерка зроблена з чырвонага шкла. Зонныя пацеркi сустракаюцца ва ўсіх слаях старажытнарускага гораду. Знаходка з перадмацерыковага слоя была буйнейшай за астатнія (дыяметр 1 см.). У пабудове першай паловы XII ст. сустракаюцца жоўтыя зонныя пацеркi, а для жылых дамоў другой паловы XII i для XIII стст. характэрныя сiнiя i зялёныя. Хiмiчны аналiз зоннай пацеркi вядомы для знаходкi з фiялетавага шкла, якое было калiева-свiнцова-крэмнезёмнае[48]. Фiялетавых зонных пацерак у Наваградку не было, але, верагодна, склад нашых пацерак быў такi самы. Зонныя пацеркi Наваградка, што належалі да часу да сярэдзiны XII ст. былi, бясспрэчна, кiеўскага паходжаньня. Што датычыць знаходак больш позняга часу, то яны маглi быць зроблены i ў другiх гарадах, паколькі ў гэты час выраб пацерак распаўсюджваецца ў шэрагу помнiкаў Старажытнай Русi[49].

Пранiзкi — двайныя i трайныя (9 экзэмпляраў) з сiняга, зялёнага i жоўтага шкла (мал.).

Пацеркi з абадком i пласцiнкавым арнаментам (6 экзэмпляраў). Яны распiсаны хвалiстымi лiнiямi зялёнага, жоўтага i карычневага колераў. З’яўляюцца ў Наваградку ў пабудовах другой паловы XII ст.[50] Пацеркi з пласцiнкавым арнаментам падрабязна апiсала Ю.Л. Шчапава, уключыўшы i наваградскiя знаходкi. Аўтар схіляецца да думкі, што такiя пацеркi выраблялi ў Кiеве, дзе ў iх вытворчасьці маглi, побач са старажытнарускiмi рамеснiкамi, прымать удзел майстры грэкi. Частка ж такiх пацерак магла быць зроблена ў Ноўгарадзе[51].

Плоскiя падоўжаныя — “рыбападобныя” (7 экзэмпляраў). Зроблены з бледна-блакiтнага шкла, яны з’яўляюцца адначасова з пацеркамi з пласцiнчатым арнаментам. У адной з пабудоў другой паловы XII ст. знайдзена чатыры падобныя пацеркi[52]. Па складу шкла адна з “рыбопадобных” пацерак была калiева-свiнцова-крэмнезёмнай[53].

Цылiндрычныя (2 экзэмпляры). Абедзве пацеркi зроблены з зялёнага шкла (мал.). Адна са знаходак уваходзiла ў iнвентар пабудовы другой паловы XII ст.[54]

З агульнага ліку пацерак, да старажытнарускiх вырабаў належаць не больш за 80. Недахоп аналiзаў робiць гэту карцiну не поўнай. Магчыма, што некаторыя тыпы шкляных пацерак, для якіх не ўзяты аналiз, маглi быць таксама вырабамi майстроў Старажытнай Русi. Усе наваградскiя пацеркi, для якіх быў зроблены аналiз, альбо якія былі супастаўлены з аналiзамi такiх самых пацерак з iншых помнiкаў, былi кiеўскага паходжаньня. Толькi для пацерак з пласцiнчатым узорам месцам вырабу, акрамя Кiева, мог быць i Ноўгарад. Дацiроўка наваградскiх пацерак старажытнарускага паходжаньня шмат чым адпавядае храналогii пацерак Ноўгараду[55].

Шкляныя пярсьцёнкi (97 экзэмпляраў). Амаль усе, за выключэньнем адной знаходкi, сустрэліся на Малым Замку, дзе такiя вырабы старажытнарускага паходжаньня з’яўляюцца не раней першай паловы XII ст.[56] У багатых пабудовах вакольнага гораду было ад 10 да 28 пярсьцёнкаў[57]. Форма iх выпуклая i плоскавыпуклая. На некаторых знаходках маюцца плоскiя альбо выпуклыя шчыткi (мал.). Аднойчы знайдзены рубчаты пярсьцёнак. Колер шкла сiнi, зялёны, жоўты, карычневы i фiялетавы. Адзiны цэлы пярсьцёнак быў з фiялетавага шкла. Адзначым таксама сiнi пярсьцёнак, распiсаны жоўтай эмальлю[58]. Шкло наваградскiх пярсьцёнкаў, мяркуючы па аналiзах, што зроблены для дзевяцi знаходак, свiнцова-крэмнезёмнае i калiева-свiнцова-крэмнезёмнае.

У шкларобчых майстэрнях Кiева пярсьцёнкi выраблялi разам з другiмi шклянымi вырабамi. У адной з iх знайдзены распiсаны шкляны пярсьцёнак[59]. Наваградскiя шкляныя пярсьцёнкi, зробленыя па старажытнарускім рэцепце можна напэўна прылiчыць да кiеўскага iмпарту.

Шкляныя пярсьцёнкi даволі рэдкiя знаходкi ў старажытнарускiх гарадах. Нават шматгадовыя раскопкi ў Ноўгарадзе выявiлi 300 фрагментаў пярсьцёнкаў[60]. Таму каля 100 шкляных пярсьцёнкаў, што пабытавалi ў Наваградку адлюстроўваюць значную колькасьць гэтых упрыгожаньняў. Амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах пярсьцёнкi са шкла былi адзiнкавымi знаходкамi. Толькi ў Ваўкавыску, дзе iх было больш чым у другiх гарадах Заходняй Русi, фрагменты шкляных пярсьцёнаў знайдзены ў колькасьці 12[61].

Масавымi ўпрыгожаньнямi са шкла, як i ў другiх старажытнарускiх гарадах, для наваградскiх жанчын былi шкляныя бранзалеты. На тэрыторыi Малага Замка знайдзена каля 3000 фрагментаў шкляных бранзалетаў[62]. Лiк iх на Замкавай гары не паддаецца дакладнаму рахунку. За час раскопак там знайдзена 110 абломкаў (мал.). Акрамя таго, пад самым старажытным драўляным насьцiлам паўночнага раскопа знайдзена скапленьне так моцна разбураных вырабаў, што шкло амаль разпалася. Цяжка было вызначыць колькі бранзалетаў тут знаходзiлася.

Як адзначана ў кнiзе “Старажытны Наваградак”, шкляныя бранзалеты ў нашым горадзе з’явiлiся ў першай палове XII ст., і, напачатку, прыбывалi невялiкiмi партыямi. Вельмі шмат знаходак прыбывае ў другой палове XII ст. i аж да разгрому паўднёварускiх шкларобчых майстэрняў манголамi, гэтыя ўпрыгожаньнi прывозiлi ў Наваградак у вялікай колькасьці[63]. У дзьвух з трох пабудоў XIII ст. знайдзена адпаведна 44 i 320 фрагментаў шкляных бранзалетаў[64]. Для гаспадарчых будынкаў дзяцiнца бранзалеты са шкла былi выпадковымi знаходкамi. Тым не меньш, там сустрэліся больш за 100 такіх абломкаў, не лiчачы скапленьня такiх бранзалетаў пад драўляным насьцiлам. У паўднёвым раскопе гэтай часткi гораду, дзе знаходзiлiся жылыя дамы, сустрэлiся больш за 90 абломкаў. 75% iх адносiлiся да пабудоваў XII ст.[65]

Форма i колер бранзалетаў абедзьвух частак гораду некалькі адрознiваюцца. На тэрыторыi Малага Замка першае месца ў гаме колераў належала карычневаму шклу. Далей iшлi зялёнае, сiняе, бiрузовае, фiялетавае i жоўтае. Пераважалi кручаныя. Другое месца належала гладкiм, трэцяе — плоскавыпуклым. Астатнія формы (трохвугольная, вiтая, рыфлёная) сустракаюцца даволi рэдка. У жылых пабудовах Замкавай гары адразу за карычневымi i зялёнымi, iшлi фiялетавыя, а на тэрыторыi гаспадарчых будынкаў другое месца пасля карычневых займалi бранзалеты з безколернага шкла. Па форме шкляные бранзалеты Замкавай гары прадстаўлены, галоўным чынам, гладкiмi. Вельмі рэдка сустракаюцца бранзалеты з каляровай аплёткай — даволi частыя знаходкi вакольнага гораду.

111 шкляных бранзалетаў Наваградка былi падвергнуты хiмiчнаму аналiзу. З 63 бранзалетаў вакольнага гораду 80% зроблены з калiева-свiнцова-крэмнезёмнага шкла, 5% з калiева-крэмнезёмнага i 5% звараны па “антычным” рацэпце з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла. Усе 4% шкляных бранзалетаў дзяцiнца мелi шкло калiева-свiнцова-крэмнезёмнага складу.

Асаблівасьцю наваградскай калекцыi шкляных бранзалетаў з’яўляецца тое, што такія ж знайдзены на вясковым паселiшчы Гардзiлоўка. Сустракаюцца абломкi 11 вiтых i гладкiх бранзалетаў фiялетавага, блакiтнага i зялёна-карычневага колераў. Адзiн фрагмент з безколернага шкла[66]. Знаходкi ў Гардзiлоўцы пахіснулi замацаваную ў лiтаратуры думку А.У. Арцыхоўскага аб тым, што шкляные бранзалеты насiлi толькi гаражанкi[67]. Тое, што жанчыны з вясковых паселiшчаў карысталiся шклянымi бранзалетамi падцвярджаюць матэрыялы селiшчаў Чарнiгаўшчыны[68].

Па колькасьці шкляных бранзалетаў, як i па іншых вырабах са шкла, Наваградку належыць першае месца сярод заходнерускiх гарадоў. Наiбольшая колькасьць такiх упрыгожаньняў, што знайдзены ў Мiнску i Тураве (1100 i 1600 экзэмпляраў)[69] складае меньш за палову шкляных бранзалетаў, што паходзяць з Наваградка.

Хiмiчны аналiз шкла наваградскiх шкляных бранзалетаў пераканаўча сведчыць аб кiеўскім паходжаньнi пераважнай колькасьці гэтых вырабаў. Магчыма, што сярод 5% шкляных бранзалетаў Малага Замка, што зроблены са свiнцова-крэмнезёмнага шкла, былi вырабы з iншых, у прыватнасьцi заходнерускiх гарадоў. Гэта, перш за ўсё, Полацк, дзе iснавала ўласная вытворчасьць бранзалетаў[70]. Ёсьць мяркаваньні, што акрамя Полацка, вытворчасьць шкляных бранзалетаў была i ў iншых заходнерускiх гарадах: Гродне, Вiцебску, Гомелі i гарадзiшчы Свiслач[71]. Аднак аналiз наваградскiх бранзалетаў, які зрабіла Ю.Л. Шчапава, дазваляе аўтару зазначыць iх падабенства са знаходкамi з Мiнска i Ваўкавыска па каларыту i паходжаньню, мяркуючы, што ў гэтыя гарады бранзалеты дастаўлялi карабейнiкi кiеўскага паходжаньня[72].

Наваградскiя шкляныя вырабы старажытнарускага паходжаньня дазваляюць прыйсьцi да наступнага заключэньня: посуд, ваконнае шкло, устаўкi-“вочкi”, пацеркi, пярсьцёнкi i бранзалеты, якiя мяркуючы па рэштках вытворчасьці выраблялі ў адных i тых самых кiеўскiх майстэрнях, прывозiлi ў Наваградак безперапынна з канца XI ст. i да таго часу, калі Кiеў спусташыла мангольскае нашэсьце. Першапачаткова колькасьць кiеўскiх шкляных вырабаў была невялiкая. Масавы iмпарт рэчаў са шкла пачынаецца, прыкладна, з другой чвэрцi XII ст., калі ў яго склад уваходзіць ваконнае шкло, устаўкi, пярсьцёнкi, разнастайны шкляны посуд i бранзалеты. Усё гэта багата прадстаўлена ў заможных дамах на Малым Замку i, натуральна, у меньшай ступенi ў простых дамах i гаспадарчых пабудовах на Замкавай гары.

Майстэрнi Кiева, адкрытыя ў межах “гораду Яраслава”, на тэрыторыi Пячорскага i Мiхайлаўскага манастыроў i на Падоле, як лiчаць кiеўскiя археолагi, “сведчаць аб значнай i высокаарганiзаванай вытворчасьці шкла, якая задавальняла патрэбы не толькi Кiева, але i другiх гарадоў Русi XII-XIII стст.”[73] Апошняе палажэньне ў поўнай меры датычыць Наваградка.

Апраўдана было б мяркаваць, што сярод наваградскiх шкляных вырабаў, перш за ўсё, бранзалетаў, павінны былi быць рэчы з тэрытарыяльна блiзкiх заходнерускiх гарадоў, дзе іх выраблялі. Калi б гэта было так, то ў Наваградку шкляные бранзалеты, якія выраблялi яшчэ ў XIV ст. (Полацк, Свiслач), былi б знайдзены ў слаях, датаваных паслямангольскім перыядам. Але там iх няма, i, такiм чынам, шкляныя бранзалеты Наваградка, як i іншыя вырабы са шкла, былi прывезены з Паўднёвай Русi.

Прадукцыя Кiева, Кiеўскай i iншых паўднёварускiх земляў прадстаўлена ў Наваградку рознымi iндывiдуальнымi знаходкамi. Гэта срэбная завушніца з трыма напускнымi зярнёнымi пацеркамi (мал.), што знайдзена на Замкавай гары. Падобныя ўпрыгожаньнi — частыя знаходкi ў скарбах Кiева i Княжай гары[74]. Аб падабенстве Наваградскiх упрыгожаньняў з паўднёварускiмi ішла гаворка ў нашай кнiзе. Гэта — бронзавы медальён з устаўкай, плецены бранзалет з тонкага дроту, абломак бронзавага бранзалета з заканчэньнем у выглядзе полай трубкi i інш.[75] Да вырабаў кiеўскiх майстроў быў аднесены таксама срэбны пярсьцёнак з чэрньню. У сувязі з выхадам у свет працы Т.I. Макаравай, што прысвечана чарненьню ў Старажытнай Русi[76], спынiмся ізноў на дадзенай знаходцы. Пярсьцёнак вузкi з прамавугольным шчытком, у сярэдзiне якога ў раме паказаны завiток[77], у каталогу Т.I. Макаровой паралеляў не мае. Па тыпалогii Т.I. Макаравай наваградская знаходка належыць да другога тыпу, а па характару арнаменту да падтыпу з рапартам бардзюра з лазы[78]. Пасля супастаўленьня з iншымi рэчамi, пярсьцёнак з черню ўпэўнена можна разглядаць як выраб кiеўскага майстра. Арыгiнальная бронзавая праразная накладка, са стылiзаванымi галовамi жывёлаў, разеткамi i крынападобнымi фiгурамi[79], якую, на нашу думку, трэба звязываць з вырабамi кiеўскага майстра.

Ёсьць падставы лічыць, што бронзавыя часткi люстраў-хорасаў таксама былi зроблены ў Кiеве. Зробленыя з алавянiстай бронзы, яны маюць той жа хiмiчны склад металу, з якога зроблены наваградскiя матрыцы, а кiеўскае паходжаньне апошнiх не выклікае сумненьня.

Дзьве Наваградскiя знаходкi паходзяць з Княжай гары. Гэта бронзавая прамавугольная спражка з акруглымi бакамi, упрыгожаная касымi крыжамi[80] i абломак бронзавага люстэрка (мал.). У свой час на Княжай гары была адкрыта майстэрня па вытвочасьці металiчных люстэрак, дзе побач з гатовымi вырабамi знайдзены лiцейны брак[81]. Верагодна, што iмпартам з поўдня была бронзавая абоймачка, адлiтая ў адной форме з вырабам з гарадзiшча Ленкавечкi ў Галiцкай зямлі[82]. Да пералiчаных вырабаў далучым перакрыжаваньне шаблi паўднёварускага паходжаньня, аб якім гаварылася ў главе аб ваеннай справе.

Сярод матэрыялаў Замкавай гары, з якімі працавалі жыхары Наваградка, ёсьць горны крышталь. Радовiшча яго вядома на Украiне, а ў Кiеве мела месца яго апрацоўка[83]. Не выключана, што горны крышталь Наваградка трапіў туды таксама з Кiева.

З ружовага шыфера паўднёварускага паходжаньня зроблены асобныя культавыя прадметы. Нямала такiх вырабаў, выплаўленых з бронзы, выйшлi з кiеўскiх майстэрняў. Яны будуць разгледжаны ў наступнай главе.

Прыведзеныя матэрыялы паказваюць, што ў сваіх знешнiх сувязях Наваградак быў цесна i актыўна звязаны з Кiевам i другiмi паўднёварускiмi землямi. Разам з тым, Кiеў быў не толькi пастаўшчык тавараў, якія выраблялiся ў яго майстэрнях i суседнiх землях, але i буйным цэнтрам транзiтнага гандлю. Гэты бок наваградска-кiеўскiх адносiн мы паспрабуем характэрызаваць на матэрыяле iншаземных тавараў.

Сувязi Наваградка з iншымi заходнерускiмi землямi i з тэрыторыяй Паўночнага Захаду i Паўночнага Усходу праяўляюцца, галоўным чынам, у асобных знаходках. Пэўныя кантакты iснавалi з роднасным па культуры Ваўкавыскам. Гэта асабліва адчуваецца па матэрыялах канца X - пачатку XI стст., калі, як адзначалася ў главе 2, частка першапачатковага насельнiцтва Наваградка перасялiлася з Ваўкавыска, які быў заселены трошку раней. Магчыма, што з Ваўкавыска, дзе кастарэзнае рамяство было больш развiтае чым у нашым горадзе[84], прывозiлi аднабаковыя грэбнi (мал.), накладкi для лука i некаторыя iншыя вырабы, выраб якіх патрабаваў працы квалiфiкаваных кастарэзаў.

Цікавая знаходка з Гродна — абломак даламiтавай формы XII ст. для адлiўкi шкляных пацерак[85], дазваляе мяркаваць, што частка пацерак зоннай формы маглi быть дастаўлены з гэтага гораду. Зярнёныя металiчныя пацеркi, якiя лiчацца характэрнымi ўпрыгожаньнямi дрыгавiчоў, знайдзены ў абедзьвух частках гораду i ваколiчных магiльнiках[86]. Такiя ўпрыгожаньнi, як лiчыць Б.А. Рыбакоў, магчыма, выраблялi ў Тураве[87].

Бронзавыя трохпяцельчатыя прывескi i зорчатая спражка з белага металу, паходзяць з тэрыторыi, занятай радзiмiчамi. У Наваградку яны з’яўляюцца ў раньнюю пару гiсторыi гораду[88]. Цэнтрам вытворчасьці прывесак у форме лыжачкi быў Смаленск i яго ваколiцы[89].

У вялікай яме, што выкапана ў мацерыку на гары знайдзены вiты срэбны бранзалет з абламанымi канцамi (мал.). Бронзавы бранзалет такой жа формы, з петлямi на канцах, знайдзены ў ваколiцах Наваградка, каля вёскі Гарадзечна, і паходзіць, верагодна, з кургана[90]. Падобныя бранзалеты характэрныя для Ноўгарада, а таксама для Наўгародскiх славенаў, крывiчоў i вяцiчаў[91]. Не выключана, што наваградскiя знаходкi былi дастаўлены з Ноўгараду, хаця актыўных сувязяў з гэтым горадам у матэрыяльнай культуры Наваградка не назіраецца. Магчыма, што з этага ж гораду паходзiць абломак палiванай керамiкi з падглазурным роспiсам, якi М.У. Малеўская лiчыць характэрнай для Ноўгараду[92]. З Ноўгараду альбо Старой Рязанi паходзiць абломак пiсанкi з чорнай палiвай, якая арнаментавана фiгурнымi скобкамi[93]. З паўночна-заходнімi землямi Старажытнай Русi звязаны дзьве знаходкi, якія належаць да раньняга паселiшча — абломак навершыя касьцянога грэбня ў форме жывёлы i жалезны паясны кручок, які заканчваецца выявай конскай галавы[94].

Цяжка паказаць месца вырабу бронзавай вухавёрткi, якая захавалася ў выглядзе вiтага стрыжня i навершыя з фiгурай сабакi. Аналагiчная вухавёртка знайдзена ў гарадзiшчы на Менцы. Несумненна, што абодва вырабы зроблены ў адным месцы.

Iншаземныя прывазныя вырабы.

Наваградскiй iмпарт з краін, што ляжалi за межамi Старажытнай Русi, разгледзiм пачынаючы з суседняй Прыбалтыкi. Аб прадметах узбраеньня, прывезеных з вобласьцi куршаў адзначалася ў главе аб вайсковай справе. Па даўняй традыцыi, пастаўшчыком бурштына лiчацца прыморскiя тэрыторыi Прыбалтыкi. У савецкай лiтаратуры выказана мяркаваньне, што ў старажытнарускiх гарадах побач з прыбалтыйскiм мог выкарыстоўвацца бурштын, радовiшча якога меліся на Дняпры i Прыпяцi[95]. У гэтым выпадку дарэчы прывесьцi выснову З.М. Сяргеевай аб тым, што павелiчэньне знаходак бурштыну ў заходнерускiх землях з канца XI да XIII стст. супадае з актывiзацыяй руска-прыбалтыйскiх адносiн[96]. Таму няма падстаў сумнявацца, што бурштын у заходнерускiя землi i, адпаведна, у Наваградак, прыбываў з Прыбалтыкi.

У канцы 1 i пачатку II тысячагоддзя з Прымор’я i заходнеславянскiх зямляў у Літву, праз пасрэдніцтва прусаў пывозiлі срэбра, якое апошняя пастаўляла Латвii[97]. Ці магла Літва пастаўляць гэты шляхетны метал у блiзка адстаячы ад яе Наваградак? Гэта тым больш верагодна, што лентападобны срэбрны злiтак аб якім успамiналася ў главе 3, аналагiчны прыбалтыйскiм знаходкам.

З розных абласьцей Прыбалтыкi прывезены ў Наваградак металiчныя ўпрыгожаньнi. Часьцей за ўсё гэта бронзавыя падковападобныя спражкi. У перадмацерыковым слоі Малага Замка знайдзена буйная спражка з варонкападобнымi галоўкамi. Блiзкая да яе па форме паходзiць са скарбу ў Цэльмiню (Латвiя)[98]. На Малым Замку i Замкавай гары сустрэлася па бронзавой фiбуле з заканчэньнямi ў форме галовак маку (мал.). Больш за 500 такiх фiбул налiчваецца ў Летуве[99]. Бронзавыя фiбулы з патоўшчанымi канцамi, што пранiклi ў Наваградак i Суляцiчы пад горадам i, знайдзеныя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў (Стары Барысаў, Лукомль, Браслаў, Гродна, Слонiм), таксама характэрныя для Літвы[100]. Да старажытнасьцяў гэтых земляў таксама трэба аднесьцi бронзавыя масiўныя пярсьцёнкi (мал.) [101] i акруглыя гладкiя i тардзiраваныя фiбулы[102].

У Наваградак трапляюць рэчы з тэрыторыi, занятай латгаламi. Гэта бронзавае чатырохчасткавае ўпрыгожаньне[103], падковападобная бронзавая вiтая фiбула (мал.)[104] i прывескi ў форме калпачкоў[105]. Сувязi з гэтай групай прыбалтыйскага насельнiцтва праяўляюцца ў перанясеньнi iх арнаменту на Наваградскiя бытавыя нажы.

Да раньняга перыяду гiсторыi Наваградка належыць бронзавая крыжападобная булаўка, пакрытая срэбрам i чэрню. Гэта ўпрыгожаньне тыповае для мацерыковай Эстонii[106]. Без удакладненьня месца паходжаньня да iмпарту з Прыбалтыкi трэба аднесьцi асобныя бронзавыя спiралькi[107].

Пры разглядзе пытаньняў сувязi Наваградка з Прыбалтыкай ёсьць магчымасть мяркаваць, што наш горад не толькi атрымліваў упрыгожаньнi з Літвы, але i ў сваю чаргу мог адпраўляць туды сваю прадукцыю. У склад лiтоўскiх скарбаў, што знайдзены ў Стоклiшках i Гелегодзе ўваходзiлi прывескi ў форме лiлеi (крыну) i полыя металiчныя пацеркi. Гэтыя скарбы О. Навiцкайтэ-Кунцэне, Е. Антаневiч i Р. Валкайтэ-Кулiкаўскене абаснавана звязваюць з Кiеўскай зямлёй. У сувязi са знаходкамi ў Наваградку матрыц кiеўскага тыпу, сярод якiх былi матрыцы, прызначаныя для цiсненьня прывесак у форме крыну i полых пацерак, не выключана, што знаходкi ў Летуве мелi не толькi кiеўскае, але i наваградскае паходжаньне[108]. Пры суседстве i жывых сувязях Наваградка з лiтоўскiмi землямi такое мяркаваньне цалкам рэальнае.

Паспрабуем разгледзець тыя прывазныя вырабы Наваградка, якія былі прывезены з краiн Паўночнай, Цэнтральнай i Заходняй Европы.

Пастаўшчыком медзi для Ноўгараду i Латвii лiчыццца Швецыя[109]. Магчыма, што старажытнарускi Наваградак таксама атрымоўваў медзь з гэтай краiны. Паўночнае аблiчча мае касьцяны футаляр для грэбня са “сьцяжкамi”, якi належыць да раньняй гiсторыi Наваградка[110]. Такі арнамент ёсьць на футалярах i грэбнях Бiркi, Латвii i Старай Ладагi. Э.Д. Шнорэ лічыць, што вырабы з такiм арнаментам былi прывезены з паўднёвага берагу Балтыйскага мора[111]. Магчыма, што скандынаўскiмi з’яўляюцца некаторыя наваградскiя аднабаковыя грэбнi з накладнымi пласцiнкамi, якія прымацаваныя цвiчкамi. Падобныя распаўсюджаны ў Старажытнай Русi, а таксама Швецыi, Германii i Польшчы[112].

Асобныя знаходкi з Наваградка можна разглядаць як падражаньне скандынаўскім вырабам. Напрыклад жалезная спражка з увагнутымi бакамi, што знайдзена ў пабудове канца X ст. Аналагічная паходзiць з Ваўкавыска, дзе скандынаўскiя знаходкi больш выразныя чым у Наваградку. Спражкi такой формы вядомыя ў Бiрке. Там яны iнкруставаны срэбрам[113]. Бронзавая крыжападобная прывеска з прымацаваным вушкам таксама магла быць падражаньнем паўночным упрыгожаньням. Прывескi такой формы знайдзены ў Бiрке, а ў нашай краіне, яны вядомыя ў Кiеўскім некропалі, у пахаваньнi, дзе побач з другiмi рэчамi, былi шкарлупападобныя фiбулы[114].

Цяжка сказать аб знаходках наканечнiкаў жалезных ланцэтападобных стрэлаў — ці праўляюць яны скандынаўскі ўплыў. У блiзкім па культуры Ваўкавыску ланцэтападобныя наканечнiкi спалучалiся з другiмi скандынаўскiмi знаходкамi адной з частак паселiшча — Муравельнiка (антрапаморфныя прывескi, ключ, шпоры)[115].

Бронзавая булаўка з культурнага слоя Наваградка з навершыем у выглядзе фiгуркi птушачкi, нагадвае булаўкi Фiнляндыi[116].

У кнiзе “Старажытны Наваградак” выказана мяркаваньне аб тым, што каляровыя металы ў наш горад прывозiлi не толькi з Паўночнай, але i з Цэнтральнай Еўропы. Калi лiчыць, што Паўночна-заходняя i Заходняя Русь карысталіся каляровымі металамi з адных i тых самых зямляў, то гэта мяркаваньне падмацаванае знаходкамi бясспрэчна польскага свiнца ў Ноўгарадзе[117]. Дакладнае вызначэньне крыніц каляровых металаў ускладняецца тым, што яны былi розныя. Да таго ж мясцовыя рамеснiкi свабодна iх змешвалi[118].

Невялiкая группа керамiкi першапачатковага Наваградка, упрыгожаная рамбiчным i авальным штампам, адлюстроўвае кантакты наваградцаў з заходне-славянскiмi зямлямi[119]. Хаця гэта маглi быць не столькi кантакты, колькі перасяленьне ў Наваградак асобных груп мазаўшан, якiя выраблялi падобны посуд.

З польскай тэрыторыяй звязана акругла-прамавугольная жалезная спражка са срэбнай насечкай (мал.). Блiзкая ёй па форме i арнаментацыi спражка знайдзена ў каменным магiльнiку Чарна Велька на тэрыторыi Польскага Падляшша[120]. Да старажытнасьцяў Польшчы мы адносiм таксама прыгожа арнаментаваны касьцяны iгольнiк[121]. Тыповымi знаходкамi ў польскiх скарбах з’яўляюцца бронзавыя пацеркi — шарападобныя з дробнай зерню i авальная са сканай нiткай паблiзу адтулiн[122].

Праз Польшчу альбо Паўднёва-Усходнюю Прыбалтыку трапiла ў Наваградак бронзавая чара са слядамi шматлiкiх рамонтаў. Наваградская знаходка iдэнтычная чары з магiльнiка Стэфанова Вейгероўскага павету[123].

У Наваградку маецца невялiкая колькасьць фрагментаў шкляных пасудзiн заходнееўрапейскага паходжаньня, шкло якiх з’яўляецца калiева-кальцыева-магнiева-крэмнезёмным. З Замкавай гары (дзяцiнца) паходзiць абломак тоўстасьценнай гранёнай пасудзiны з безколернага шкла, з вертыкальнымi палосамi, што нанесены белай эмальлю (мал.). У вакольным горадзе заходнееўрапейскiя пасудзiны мелi петлепадобныя венчыкi. Да гэтай групы посуду належаць таксама фрагменты з бязколернага тоўстага шкла з палосамi, нанесенымi чырвонай, жоўтай i белай эмальлю[124].

Важкай знаходкай з’яўляецца тонкi залаты пярсьцёнак з чырвоным каменьчыкам. На яго абадку з перахватамi выгравiраваны лацiнскiя літары, з лiку якіх чытаюцца: i, v, s, d, u, n, m, a.[125] Д.А. Дрбоглав прачытаў надпiс на пярсьцёнку наступным чынам: “Jesus dominus vindicarit me” - “Iiсус Гасподзь выратаваў мяне”. Гэты ахоўны пярсьцёнак, трэба думаць, трапіў у Наваградак разам са сваёй уладальнiцай. Да прадукцыi заходнееўрапейскай майстэрнi трэба аднесьцi i маленькую залатую бляшку з чырвоным камянем[126], які падобны на камень апiсанага вышэй пярсьцёнка.

Заходняе паходжаньне маюць крыштальныя ўстаўкi, якія знайдзены ў пабудове першай паловы XII ст. Адна з iх плоская, а другая пiрамiдальная[127]. Надзвычай рэдкай знаходкай для Старажытнай Русi з’яўляецца заходнееўрапейская шкляная гемма, знайдзеная пры раскопках Наваградскага храма. Аднак, паколькі яна звязана з духоўным жыцьцём гараджан, то будзе разглядацца ў наступнай главе.

Значная частка Наваградскага iмпарту паходзiць з хрiсьцiянскага i мусульманскага Ўсходу i паўднёвага памежжа Русi. З апошнiм звязаны завушніцы ў выглядзе пытальніка (6 экзэмпляраў), на двух з iх былi надзеты сiнiя шкляные пацеркi, а на астатнія - бронзавыя спiралькi[128]. У Ноўгарадзе i некаторых другiх старажытнарускiх помнiках падобныя завушнiцы належаць да XIV-XV стст.[129] У Наваградку яны з’явiлiся не пазней XIII ст., бо былi знайдзены ў слоі пад пяском, што насыпаны на тэрыторыi Малага Замка, пасля разбурэньня вакольнага гораду, зафiксаванага пад 1274 г. Па ўсёй верагоднасьці, завушнiцы такой формы трапiлi ў Наваградак з тэрыторыi полаўцаў, дзе такiя ўпрыгожаньнi маглi з’явiцца ў пачатку XIII ст.[130] Аднак, завушнiцы ў выглядзе пытальніка, палавецкiя па сваім паходжаньні, магчыма, трапiлi ў Наваградак вельмі своеасаблівым спосабам. У летапiсным паведамленьнi аб першым паходзе князя Данiiла на гарады Панямоньня, у тым лiку i на Наваградак, сярод удзельнiкаў паходу ўспамiнаецца сват валынскага князя Цягак “с половци”[131]. У Заходняй Русi група паселiшчаў палавецкага паходжаньня вядомая ў былой Палавецкай воласьцi Брэсцкага павету Гродзенскай губернi. Цюрка-палавецкiя тапонiмы i iмёны з цюрскiмi карнямi сустракаюцца ў Каменецкім i Пружанскім районах Брэсцкай вобласьцi[132]. Такiм чынам, палавецкiя ўпрыгожаньнi Наваградка маглі трапіць з тымi полаўцамi, якiя засялялi пэўныя землi Заходняй Русi i ўваходзiлi ў склад валынскага войска.

З палавецкiм светам звязаны жалезны выраб Замкавай гары даўжынёй 21 см., адзiн канец якога заканчваецца крукам, а другі пятлёй. (мал.). Зусім ненечаканыя блізкія аналогii знаходкі маюцца ў паўднёва-сiбiрскiх старажытнасьцях, дзе іх разглядаюць як крукі каб прадзёргiваць рамяні збруi. Д.Г. Савiнаў лiчыць, што менавіта такiя крукi стылiзавана паказаны на палавецкiх бабах i што рэчы гэтага тыпу былi шырока распаўсюджаны ў асяроддзі качэўнiкаў у пачатку II тысячагоддзя н.э.[133]

На Малым Замку знайдзены два абломкі белаглiнянай керамiкi, пакрытыя блакітна-зялёнай палiвай з чорным роспiсам. Падобная керамiка ў Старай Разанi разглядаецца як прывазная з Залатой Арды[134].

Землi, падуладныя Вiзантыi прадстаўлены шматлiкiмi фрагментамi амфар. У Наваградку знайдзена каля 2750 абломкаў гэтых пасудзiн., якія належалі, прыблізна, 80 амфарам. Пераважная частка, каля 2500 фрагментаў, паходзiць з вакольнага гораду. Першыя амфары з’явiлiся ў Наваградку ў самым пачатку XII ст. У пабудовах першай паловы XII ст. сустрэлiся ад трох да васьмi пасудзiн, а ў дамах другой паловы гэтага стагоддзя ад двух да дзесяцi амфар. У пабудовах XIII ст. знайдзена ад двух да пяцi амфар. Пазней, пасля таго як паўднёвыя шляхi, па якiх прыбылi амфары былi захоплены манголамi, дадзеныя пасудзiны выкарыстоўвалiся ў якасьці тары.

Амфары Малага Замка М.У. Малеўская размяркавала на пяць тыпаў.

Пераважаюць амфары другога тыпу (82%) з уздутым барозчатым тулавам i дугападобнымi ручкамi (мал.). Амфары першага тыпу - грушападобныя з вузкiм дном, высокiм горлам i паднятымi ручкамi - складалi 8,3%. Астатнія тыпы амфар складалi ад 0,9 до 5,5%.[135] На амфарах першага, але пераважна, другога тыпаў захавалiся графiцi. У адном выпадку выдрапана iмя ўладальніка “Олъкъсн”[136]. Iмёны гаспадароў пасудзiн “Гаврiло”, “Доброгост”, “Прокоп”, часам з тумачэньнем “Ярополче вiно”, “Мстiславля корчага” i інш. выдрапаны на амфарах Пiнска, Кiева i некаторых iншых старажытнарускiх гарадоў[137]. На Наваградскiх амфарах мелiся таксама графiцi у выглядзе асобных старажытнарускiх букв i геаметрычных фiгур — кругоў, пяцiканцовых зорак, крыжа, які ўпiсаны ў круг (мал.) i iншыя выявы i простыя лiнii.

Абломкi амфар знайдзены амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах дзе праводзiлi раскопкi. Другое месца пасля Наваградка па колькасьці сустрэтых фрагментаў амфар належыць Ваўкавыску (знайдзена 1600 абломкаў)[138].

Нам ужо даводзiлася адзначаць, што наваградскiя амфары былi часткай iнтэр’еру багатых дамоў. Таму, на Замкавай гары, дзе дамы знацi не ўдалася даследаваць, знайдзена няшмат амфар. Цiкава, што ў насыпе старажытняга вала Наваградскага дзяцiнца знайдзена амаль цэлая амфара. Яна належыць да самага распаўсюджанага другога тыпу.

У Наваградку пераважалi амфары большых памераў. Ёмкасьць такiх пасудзiн была 19-20 лiтраў[139]. Запаўненьнем амфар, як можна мяркаваць па граффiцi, было вiно. Разам з тым iмпартавалiся i iншыя тавары. Надпiс на амфары з Белаозера чытаецца як “Масло”[140]. Слова “Горуша”, выдрапанае на самай старажытнай амфары з Гнёздава, Г.Ф. Карзухiна iнтэрпрэтавала як паліва[141]. Амфары з нафтай вядомыя на Таманскім паўвостраве i Паўночным Каўказе[142]. Цяжка сказаць у якой меры iмпарт гэтага паліва мог закрануць старажытнарускiя гарады i, у прыватнасьцi, Наваградак. Вялікія i моцныя амфары, пасля таго, як было выкарыстана тое, што ў iх было, працягвалi служыць як тара. У гэтым плане цiкавы надпiс (графiцi) на амфары са Звенiгараду на Белке, які А.А. Рацiч чытаў як слова “Рожь”[143].

Амфары Наваградка прыбылi ў гэты горад з розных месцаў. Так амфары пятага тыпу адрознiваюцца ад iншых пасудзiн дадзенага вiду формай, абпалам i апрацоўкай вонкавай паверхнi. Як паказаў петрографiчны аналiз, цеста iх адрознівалася ад цеста астатніх амфар. Месцам вырабу гэтых амфар, па ўсёй верагоднасьці, была Тмутаракань[144]. Радзiму іншых амфар трэба бачыць на паўночным i заходнім узбярэжжах Чорнага мора. Трэба пры гэтым заўважыць, што ў Прычарнамор’і знайдзены паралелi не да ўсіх наваградскiх амфар. Так не маюць аналогiй у Вiзантыi i яе правiнцыях пасудзiны з маленькiмi ручкамi-скобкамi. Дно некаторых з iх было амаль плоскае[145]. Тым не меньш, цеста iх падобна да цеста бясспрэчна прывазных амфар з правiнцый Вiзантыi[146].

Асобную групу прывазной керамiкi складаюць чырвонаглiняныя збаны (мал.). Цеста iх падобна да цеста амфар, што паходзiлi з Тмутараканi.

Шматлікія знаходкі прычарнаморскiх амфар у Наваградку i Ваўкавыску вылучаюць гэтыя заходнерускiя гарады сярод астатніх гарадоў Старажытнай Русi. Па гэтай прывазной прадукцыi Наваградак i Ваўкавыск нашмат пераўзышлi Ноўгарад, дзе за ўсе гады раскопак знайдзена больш за 760 фрагментаў амфар[147] i наблiзiлiся да Кiева, дзе знайдзена шмат амфар, асабліва, за апошнiя гады[148].

Вiзантыйскi шкляны пасуд Наваградка неаднаразова фiгураваў у рускай i замежнай лiтаратуры[149]. Амаль усе знаходкi пасудзiн са шкла апублiкаваныя ў кнiзе “Старажытны Наваградак”. Аднак, гэта такая незвычайная калекцыя ў далёкім ад Вiзантыi старажытнарускім горадзе працягвае прыцягваць увагу.

Падчас раскопак Наваградка знайдзена каля 350 фрагментаў шкляных пасудзiн, зробленых з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла. З гэтай колькасьці ў канстантынопальскiх i правiнцыйна-вiзантыйскiх майстэрнях былi зроблены 55 пасудзiн. Астатнія фрагменты належалi вырабам мусульманскага Усходу. На Малым Замку знайдзены абломкi шкла, што належалi да 50 пасудзiн, на Замкавай гары было толькi пяць пасудзiн, зробленых в майстэрнях Вiзантыi.

Наваградская калекцыя шклянога посуду складаецца з келiхаў, флаконаў, чар, ваз i тэхнiчага посуду. Форма астатніх пасудзiн засталася невызначаная.

Пераважная частка вiзантiйскiх пасудзiн была з тонкага безколернага, малочна-белага, чырвонага, сiняга, блакiтнага i зялёнага шкла, распiсанага золатам, нярэдка ў спалучэньнi з каляровай эмальлю. Пасудзiны ўпрыгожвалi фiгуры геральдычных птушак, медальёны, запоўненыя крыжыкамi, “вiзантыйскiя крыжыкi”, зорачкi, галінкi i iншыя выявы. Рэдкай знаходкай з’яўляецца тоўстасьценная пасудзiна — “келiх Ядвiгi”, з тоўстага дымчатага шкла, декараваная разьбой i шлiфоўкай.

Першыя вiзантыйскiя пасудзiны з’яўляюцца ў пабудовах вакольнага гораду адначасова са шклянымi бранзалетамi, у другой чвэрцi XII ст. Асартымент iх быў вельмі разнастайны. Да пабудовы 3 належаў марганцава-чырвоны келіх, распiсаны золатам. Тамсама былi асклепкi шкла ад блакітнай пасудзiны. У пабудове 12 знайдзены рэшткi вазы з малочна-белага шкла, распiсанай золатам, крышка ад пасудзiны ў форме сабачкi з цёмнага шкла з белымi налепамi, а таксама фрагменты пасудзiн з чырвонага, сiняга i безколернага шкла. У пабудовах 18 i 19 гэтага ж часу быў iншы набор шклянога посуду. Там знайдзены фрагменты сiне-белага шкла, распiсанага золатам, сiняга, упрыгожагана жоўтай эмальлю, бела-зялёнага i малочна-белага, распiсанага золатам i чырвонай эмальлю[150].

Новыя формы вiзантыйскага шклянога посуду з’яўляюцца ў дамах другой паловы XII ст. Так у пабудове 5 знайдзены флакон з сiняга шкла, распiсаны золатам i белай эмальлю, шарападобная бязколерная пасудзiна з выступам на ўнутраным баку сьценкi. Такiя пасудзiны выкарыстоўвалiся для сцэжваньня вадкасьцяў. У гэтай жа пабудове былi фрагменты безколернай пасудзiны на паддоне, чырвонай пасудзiны з залатым роспiсам, сiняга з роспiсам белай эмальлю i асклепак блакiтнага празрыстага шкла. Наiбольш багаты набор шкляных пасудзiн паходзiць з пабудовы 10. Там пабытавалi: флакон i чара з малочна-белага шкла, распiсаныя золатам i чырвонай эмальлю, флакон i чара з безколернага шкла, распiсаныя золатам i “келiх Ядвiгi”, а таксама абломкi пасудзiн з блакiтнага i малочна-белага шкла[151].

У пабудовах XIII ст. вiзантыйскiя шкляныя пасудзiны не сустраклiся за выключэньнем асобных абломкаў чырвонага шкла з залатым роспiсам, верагодна, захаваныя ад больш раньняга часу. Вялiкая бутыль з прамавугольным тулавам i ўвагнутым дном, зробленая з сiняга шкла[152], магла быць не толькi вiзантыйскага, але i блiзкаўсходняга паходжаньня.

Вышэй гутарка ішла аб шкляных пасудзiнах Наваградка, вядомых па публiкацыях. Спынiмся на раней невядомых пасудзiнах з вiзантыйскага шкла. На тэрыторыi Малага Замка былi знайдзены абломкi сiне-белага шкла ў спалучэньнi з безколерным, гэта дазволіла аднавiць пасудзiну вышынёй 9,5 см. з кальцавой ножкай i ручкамi з безколернага шкла (мал.). У майстэрнях Карынфу вядомыя знаходкi донцаў, ручак i сьценак[153], якія дазваляюць аднавiць форму нашай пасудзiны. Праўда, шкло карынфскiх пасудзiн, у адрозеньне ад наваградскага, аднатоннае. Наваградскi бакал з ручкамi з безколернага шкла дазваляе ўспомнiць сведчаньне Тэафiда (X ст.), які пiсаў у сваім трактаце, што грэкi ў сваіх шкляных пасудзiн “з белага жа шкла робяць i ручкi”[154]. Пасудзiна з сiне-белага шкла была ў Наваградку не адзiная. Вышэй успамiнаўся абломак сiне-белага шкла распiсаны золатам.

На Замкавай гары, дзе абломкi вiзантыйскiх шкляных пасудзiн прадстаўлены донцам i сьценкамi безколернай празрыстай пасудзiны (мал.) i абломкам малочна-белай пасудзiны, распiсанай золатам[155], у 1985 г. былi знайдзены венчык i сьценка ад яшчэ адной такой жа пасудзiны.

З часу першай публiкацыi Р.М. Джанпаладзян аб наваградскiх шкляных пасудзiнах — чырвонага келiха i сiняга флакона, большасьць савецкiх i замежных даследчыкаў уключаюць іх у лiк вiзантыйскiх вырабаў. Англiйскi даследчык А. Мiгоу адзначае, што такі роспiс, як на наваградскiх шкляных пасудзiнах, распаўсюджаны ў выяўленчым i прыкладным мастацтве Вiзантыi. Арэал сiнiх флаконаў, як пiша вучоны, распрасьціраўся ад тэрыторыi Беларусi да Кiпру i, магчыма, Егiпту i ад Карынфа да Iрану. На думку Мiгоу, сiнiя флаконы выраблялi ў адным цэнтры — Канстантынопалі[156]. Амерыканская даследчыца Г. Дэвiдсон, якая шмат гадоў праводзiла раскопкi ў Карынфе, лічыць, што такiя флаконы выраблялi ў карынфскiх майстэрнях[157].

Вiзантыйскi шкляны пасуд прыбываў у Наваградак напрацягу ўсяго XII ст., а потым прывоз яго спынiўся. Магчыма, гэта трэба звязваць з падзеньнем Канстантынопаля ў 1204 г. i думка А. Мiгоу аб канстантынопальскім паходжаньнi сiнiх флаконаў правільная. У святле гэтага тлумачэньня, канстантынопальскiмi трэба лiчыць i астатнія цудоўныя шкляные пасудзiны нашага гораду. “Кубак Ядвiгi”, на думку Ю.Л. Шчапавай, з’яўляецца прадукцыяй, перш за ўсё Канстанцiнопальскай майстэрнi[158].

Наваградская калекцыя вiзантыйскiх шкляных пасудзiн прыкметная не толькi сваімi дасканалымi ўзорамi, але i тым, што яны прыбывалi ў горад партыямi. У горадзе налiчваецца тры сiнiя флаконы, што распiсаны золатам i белай альбо жоўтай эмальлю, столькi ж пасудзiн з чырвонага шкла з залатым роспiсам, не меньш чым дзве пасудзiны з сiня-белага шкла. Флаконы, чашы i вазы з малочна-белага шкла, распiсаныя золатам, часам у спалучэньнi з чырвонай эмальлю таксама прадстаўлены не адзiнкавымi экзэмплярамi, а флакон i чару, што знайдзены ў адной пабудове, увогуле можна лiчыць прадукцыяй аднаго майстра. Абломкi зпаянага дымчатага шкла з Малага Замка, дазваляюць мяркаваць, што на вакольным горадзе Наваградка мог быць яшчэ адзiн “келіх Ядвiгi”. Гэта выснова асабліва важная таму, што на думку Ю.Л. Шчапавай, наваградскi келіх з’яўляецца адзiнай сапраўднай сярэдневяковай знаходкай, у той час як астатнія “келiхi Ядвiгi”, што захоўваюцца ў Польшчы i Заходняй Еўропе, з’яўляюцца падражаньнямi такiм пасудзiнам і зроблены ў XVII-XVIII стст.[159]

Перавага канстантынопальскiх вырабаў у Наваградку не значыць таго, што сярод шкляных пасудзiн не было прадукцыі правiнцыйных вiзантыйскiх майстэрняў. Звесткі аб апошнiх нешматлікія i вядомыя пакуль толькi па матэрыялах Карынфу.

Знаходкi вiзантыйскiх шкляных пасудзiн у гарадах Старажытнай Русi не шматлiкiя. Сярод заходнерускiх гарадоў абломкi iх сустракаюцца толькi ў Тураве[160]. Няшмат такiх пасудзiн было ў Кiеве, Ноўгарадзе, Старой Разанi, Ўшчыжы, Старой Ладаге, Смаленску i Гарадзiшчы пад Ноўгарадам[161]. У гарадах за межамi Старажытнай Русi, якiя вядомыя сваімi трывалымi сувязямi з Вiзантыяй, асартымент вiзантыйскага посуду са шкла быў невялікі. Так у Херсоне — наiбуйнейшай вiзантыйскай калонii ў Паўночным Прычарнамор’і, пры немалой колькасьці фрагментаў вiзантыйскага шкла няма тае разнастайнасьці формаў шклянога посуду, што ёсьць у Наваградку[162]. У сярэдневяковых гарадах Арменii (Двiн, Анi), якія цесна звязаныя Вiзантыяй, колькасьць шкляных вiзантыйскiх пасудзiн вельмі невялiкая[163].

Сярод упрыгожаньняў з натрыева-кальцыева-крэмнезёмнага шкла, да вiзантыйскiх вырабаў належаць сiнiя i блакітныя бранзалеты (15% знаходак). Вядома, што шкляные бранзалеты выраблялi ў Карынфе[164]. Вiзантыйскiя шкляные бранзалеты сустракаюцца ў шэрагу заходнерускiх гарадоў — Вiцебску, Оршы, Мiнску i Ваўкавыску. Па колькасьці гэтых прывазных упрыгожаньняў блiжэй за ўсё Ваўкавыск, дзе такiя бранзалеты складалi 13%[165]. Асобная група шкляных бранзалетаў прадстаўлена вырабамi, iнкруставанымi шкляной крошкай, з зашчыпамi на паверхні. Аналогii да iх сустракаюцца на поўдні нашай краiны (Саркел, Тмутаракань, Херсанэс)[166]. Iх, верагодна, таксама трэба лiчыць вiзантыйскiмі вырабамі.

Вялiкую колькасьць упрыгожаньняў з натрыева-кальцыева-крэмнязёмнага шкла складаюць пацеркі. Не маючы пераканаўчых вiзантыйскiх аналогiй, мы адносiм iх да міжземнаморскага імпарту, маючы на ўвазе большы абшар, чым Вiзантыя i яе правiнцыi.

Сярод пацерак колькасна пераважае бiсер. Праўда, у культурным слоі Малага Замка i Замкавай гары ёсьць адзiнкавыя знаходкi зялёнага i жоўтага бiсеру. Аднак, пры пахаваньні ачэльлі з жоўтага бiсеру былi распаўсюджаным упрыгожаньнем у наваградцаў. У чатырох жаночых пахаваньнях гарадскога курганнага магiльнiка знайдзены 425 бiсерныя пацеркі. Пры адным з пахаваньняў наваградскага магiльнiка на Малым Замку было ачэльле, што сабранае з 90 такiх пацерак[167]. Такiм чынам, лiк бiсерных пацерак Наваградка i яго магiльнiка перавышае 500 экзэмпляраў бiсеру. У iншых заходнерускiх гарадах бiсер сустрается адзiнкава альбо ў невялікай колькасьці[168], а ў блiзкім па культуры Ваўкавыску яго няма зусім.

З.А. Львова разглядае старажытнарускi бiсер як iмпарт з Мiжземнамор’я. Верагодна, такое ж паходжаньне i нашых знаходак. Спецыфiкай Наваградка з’яўляецца позняе пабытаваньне бiсеру. У той час як у Ноўгарадзе бiсер у канцы XI - пачатку XII стст. - вялiкая рэдкасть[169], то на нашым помнiку, як вынікае са знаходкі ачэльлья ў пахаваньні першай паловы XII ст., ён быў дастаткова распаўсюджаны.

Лiмонныя пацеркi — адзiнарные, двайныя i трайныя (6 экзэмпляраў). Колер iх жоўты. Мяркуючы па комплексах, такiя пацеркi з’яўляюцца ў першай палове XI ст. i не выходзяць за межы гэтага стагоддзя. Аб гэтым сведчыць знаходка з кургана каля в. Мольнiчы[170]. Лiмонныя пацеркi знайдзены амаль ва ўсіх заходнерускiх гарадах.

Мазаiчныя цылiндрычныя пранiзкi (6 экзэмпляраў) (мал. ). У Наваградку падобныя пранiзкi звязаны з пачаткам iснаваньня паселiшча на Малым Замку. У кургане каля в. Сялец мазаiчная пранiзка знайдзена пры пахаваньнi з абрадам трупапакладаньня[171], які ў гэтых месцах усталёўваецца не раней XI ст. Мазаiчныя пранiзкi — архаiчны вiд пацерак. У Ладаге ён характэрны для культурнага слою VIII-IX стст. i радзей X ст.[172] У Наваградку, як можна пераканацца, такiя пацеркi былi распаўсюджаны пазней. Часам да сярэдзiны XI ст. як датуецца мазаiчная пацерка з Лукомля[173].

Глазчатыя (5 экзэмпляраў). На Малым Замку знайдзены чорная пацерка з рэльефным арнаментам з белага i чырвонага шкла i дзьве жоўтыя з белымi i чырвонымi кветкамi. Дзьве апошнiя знайдзены ў пабудовах канца X i першай паловы XI ст. Па адной глазчатай пацерке знайдзена ў курганных магiльнiках[174]. Аналагiчныя знаходкi вядомыя в Вiцебску, Мiнску, гарадзiшчы на Менцы[175] i некаторых iншых заходнерускiх помнiках.

Бочкападобныя з залатой пракладкай (9 экзэмпляраў). На паселiшчы знайдзены толькi дзьве такiя пацеркi, адна з iх у пабудове другой паловы XI ст. Астатнія паходзяць з курганаў[176]. Аналагiчныя пацеркi характэрныя для многiх гарадоў Заходняй Русi (Ваўкавыск, Вiцебск, Лукомль i інш.)[177].

Адзiная срэбнашкляная цылiндрычная паходзiць з магiльнiка каля в. Мольнiчы. У старажытнарускiх помнiках падобныя пацеркi датуюцца канцом X - пачатакм XII ст.[178]

Рабрыстыя з жоўтага i сiняга шкла (4 экзэмпляры). Адна з пацерак знайдзена ў пабудове першай паловы XI ст. разам з лiмоннымi i глазчатай. Больш дробныя належалi да пабудовы першай паловы XII ст.[179] Рабрыстыя пацеркi знайдзены таксама ў Вiцебску, Оршы i Ваўкавыску[180].

Ягадападобныя (2 экзэмпляры). Зроблены з жоўтага i зялёнага шкла. Абедзьве пацеркi знайдзены ў пабудовах другой паловы XII ст. на Малым Замку, хаця ў лiтаратуры датуюцца X - пачаткам XII ст.[181]

Плоскавыпуклыя (2 экзэмпляры). Шкло iх сiняе i зялёнае. Знайдзены на Малым Замку. Адна з iх належала да пабудовы другой паловы XII ст. Разам з тым, падобныя пацеркi вядомыя ў магiльнiку Бiрка[182].

Прызматычныя пацеркi, падражаньне сердалiкавым (3 экзэмпляры), з’яўляюцца рэдкiмi знаходкамi[183].

Прызматычная пацерка з сiняга шкла з беларамбiчнымi ўстаўкамi (мал. ). Знайдзена на Замкавай гары. Датуецца X-XI стст.[184]

Шарападобныя чорныя з хвалiстай iнкрустацыяй з белага, жоўтага i блакiтнага шкла (3 экзэмпляры) (мал. ). Падобныя пацеркi вядомыя ў Мiнску i Бярэсьцi[185]. У Ноўгарадзе такiя пацеркi з’яўляюцца ў XII ст. i пабытуюць да XIV ст.[186]

Шарападобныя палiхромныя (3 экзэмпляры). Дзьве з iх знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст. Паралелi такiм пацеркам вядомыя ў паўднёварускiх помнiках (Белая Вежа, Данецкае гарадзiшча)[187].

Адзiнкавымi знаходкамi з’яўляюцца зялёныя пацеркi: цылiндрычная i квадратная ў сячэньнi з уключэньнем белага шкла, а таксама буйная бiтрапецэпадобная з празрыстага бледна-зялёнага шкла з жалабкамi на паверхнi[188].

Такiм чынам, колькасьць пацерак са шкла, што зварана па “антычным” рацэпце перавышае 560 штук, з iх больш за 500 прыходзiцца на бiсер, які пабытаваў в Наваградку даўжэй чым у iншых старажытнарускiх помнiках.

Устаўкi (2 экзэмпляры) з зялёнага шкла (мал.). Знайдзены па адным экземпляры ў абедзьвух частках гораду.

Пярсьцёнкi (2 экзэмпляры). Абодва паходзяць з Малага Замка. Абломак пярсьцёнка з карычневага шкла з iнкрустацыяй належыць да iнвентара пабудовы першай паловы XI ст. Па заключэньню М.У. Малеўскай, ён блiзкі да шкляных вырабаў Закаўказзя X-XI стст.[189] Сiнi пярсьцёнак, распiсаны сiняй i блакiтнай эмальлю, знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст., па характару роспiсу блiзкі да шкляных вырабаў Карынфу i Херсанэсу[190].

Сярод знаходак Малага Замка ёсьць шаўковы пояс i абрыўкi залатых нiтак, якiмi магла быць разшытая якая-небудзь тканіна. Пачынаючы з XI ст. вытворчасьцю шоўка займалiся гарады Эллады i Пелапанесу, а гандль iм праходзіў праз Канстантынопаль[191].

Вiзантыйскiя культавыя вырабы будуць разгледжаны ў наступнай главе.

Аб некаторых наваградскiх знаходках, што звязаныя з iмпартам, сведчыць падражаньне рэчам візантыйскай работы. Прыкладам можа быць касьцяная пласцінка з разнымi медальёнамi, якія запоўнены васьмiкутнымi зоркамi. У свой час гэта пласцінка зацiкавіла А.У. Банк, якая бачыла ў ёй падражаньне пласцінкам са слановай косьцi з такiм самым арнаментам, імi абкладвалi вырабленыя ў Канстантынопалі скрынкі-ларцы.

Такая ж касьцяная пласцінка знайдзена ў Смаленску[192].

Калi наваградская, як i смаленская пласцінкi, былi вырабамi мясцовых кастарэзаў, то майстры павінны былi мець перад сабой канстанцiнопальскiя ўзоры. Разам з тым, такiя пласцiнкі маглi быць не мясцовымi, а херсанескiмi падражаньнямi. У 1964 г. пры раскопках Херсанэсу былi знайдзены астаткi скрынкі, абкладзенай пласцiнкамi з косьцi хатняй жывёлы. Скрынка была вылажана пласцiнкамi з арнаментам, аналагiчным арнаменту наваградскай i смаленскай пласцiнак. Васьмiвугольныя зоркi ў крузе былi выразаны на пласцiнцы з косьцi ў сярэдневяковым пахаваньнi Херсанесу[193]. Такім чынам, падобныя рэплікі вiзантыйскiх пласцiнак слановай косьцi маглi вырабляць у Херсанэсе i з гэтага гораду трапляць у Старажытную Русь.

Бясспрэчна мясцовымi падражаньнямi вiзантiйскага палiванага посуду былi блюда i чара на паддоне (гл. мал. ) з Малага Замка. Апошняя, з некалькі змененымi прапорцыямi паўтарыла херсанескiя ўзоры[194].

У Наваградак пранiклi таксама вырабы з краiн мусульманскага Ўсходу. Наiбольш выразныя знаходкi — гэта шкляны i фаянсавы посуд. Спынiмся на характарыстыцы шклянога посуду.

За час раскопак знайдзены абломкi ад 12 шкляных пасудзiн, пяць з якiх належаць да Малага Замку i сем да Замкавай гары. Наiбольш раньняя пасудзiна знайдзена ў пабудове першай паловы XII ст., гэта сiне-зялёная рыфлёная шклянка з накладнымi нiцямi каля венчыка. Такiя пасудзiны выраблялi ў Сiрыi[195].

У пабудовах другой паловы XII ст. знайдзены абломкi чатырох пасудзiн, з якіх дзве пасудзiны належалi да аднаго дома. Яны прадстаўлялi з сябе келiхi з безколернага шкла; роспiс золатам, а таксама белай, чырвонай i зялёной эмальлю. На адной з пасудзiн ёсьць рэшткі роспiсу, які складаўся з геральдычных птушак у перабіўку з шасьцiпялёсткавымi разеткамi, запоўненымi кропкамi (мал. ). На асобных пасудзiнах захавалiся арабскiя надпiсы[196]. Адзін з iх чытаецца як “Алi”. Магчыма, што ад падобнай пасудзiны паходзiць абломак з Замкавай гары з астаткамi пазалоты i кропкамi, нанесенымi сiняй эмальлю. Стыль роспiсу i тэхнiка выкананьня дазваляюць аднесьцi гэтыя келiхi да вырабаў сярэдневяковай Раккi[197]. У групу больш познiх ракскiх пасудзiн могуць быць далучаны фрагменты з пабудовы другой паловы XII ст. безколернай пасудзiны з астаткамi фрызу i роспiсу белай, чырвонай i сiняй эмальлю i маленькi абломак сiняй пасудзiны са стылiзаванымi арабскiмi лiтарамi, нанесенымi белай эмальлю i аточаных золатам[198].

У пабудове XIII ст. Малага Замка знайдзены абломак келiха з безколернага шкла, распiсанага золатам. Арнамент складаецца з пiкападобных фiгур i чатырохлiстнiкаў, аточаных чырвонай эмальлю — гэта характэрна для шкляных пасудзiн, якія выраблялі ў Алеппо[199].

На тэрыторыi Замкавай гары знайдзены абломкi трох шкляных пасудзiн з безколернага шкла, распiсаных чырвонай i сiняй эмальлю i аточаных золатам. Роспiс двух пасудзiн прадстаўлены, галоўным чынам, арабескамі (мал. ). Поверхню трэцяга пакрывалi фiгурныя палосы з чырвонай i сiняй эмалi, аточаныя золатам. Месца паміж палосамi запоўнена залатым роспiсам з гравiроўкай (мал. ). Роспiс нашых пасудзiн нагадвае арнаментацыю шкляных пасудзiн, што выраблялі ў Алеппо[200].

Яшчэ адзiн фрагмент пасудзiны з безколернага шкла, што знайдзены на Замкавай гары быў звонку спрэс пакрыты сiняй эмальлю, па якой золатам нанесены ломаныя лiнii i трохвугольнiкi, а таксама гравiроўка. Мяркуючы па ўнутраным баку абломка, перад тым як нанесьцi звонку эмаль, яго паверхня была пакрыта палосамi чырвонай эмалi. Аналогiю пасудзiне, анаментаванай такiм чынам знайсьцi не ўдалася, але па характару роспiсу яе трэба лiчыць прадукцыяй блiзкаўсходняй майстэрнi.

У заходнерускiх гарадах блiзкаўсходняе мастацкае шкло прадстаўлена большай колькасьцю знаходак чым вiзантыйскае. У Слонiме знайдзены абломак тонкасьценнай пасудзiны, афарбаванай з сярэдзіны палоскамi ружовага i блакiтнага колераў. Паверхня яго распiсана золатам. На ёй нанесены арабскі надпiс: “С-алiм вучоны”[201]. Цікавы келiх з арабскім надпiсам з Мсьцiслаўля. Абломкi пасудзiн з шклоробчых майстэрняў Блiзкага Ўсходу прысутнiчаюць у Тураве, Гродне, дзе знайдзены абломак шкляной пасудзiны, распiсанай цёмна-чырвонай, жоўтай i зялёнай эмальлю i ў Вiцебску. У апошнім, у слаях XII-XIII стст. сустракаюцца абломкi пасудзiн з безколернага i сiняга шкла, з характэрным роспiсам золатам i эмальлю[202].

Блiзкаўсходняе мастацкае шкло знайдзена i ў другiх старажытнарускiх гарадах — Кiеве, Ноўгарадзе, Гарадку, Старой Разанi i Тмутараканi. Шмат рэштак шкляных пасудзiн сiрыйскай вытворчасьці атрымана пры раскопках на Гарадзiшчы пад Ноўгарадам. У другiх цэнтрах Усходняй Еўропы фрагменты такiх пасудзiн вядомыя ў Херсанэсе, Волжскай Балгарыi, у курганах прадгор’я Каўказа i ў гарадах Закаўказья (Дзвiн, Анi)[203].

Пры рэдкасьцi вышэй пералiчаных знаходак, цiкава адзначыць абломак шкляной чары з iмiтацыяй арабскага надпiсу, знайдзены пры раскопках горада Аполе ў Польшчы[204]. Адначасова з вiзантыйскiмi i сiрыйскiмi шклянымi пасудзiнамi ў Наваградак былi прывезены фаянсавыя пасудзiны з iранскiх майстэрняў. Знайдзена 43 фрагменты такiх пасудзiн, якія належаць да 15 экзэмпляраў, з якiх толькi дзве пасудзiны паходзяць з Замкавай гары. Вялiкая частка фаянсавага посуду пакрыта люстравым роспiсам, які робіць эфект металiчнага бляску. Гэты роспiс наносiўся на абпаленую глазураваную (паліваную) рэч, пасля чаго прадмет абпальваўся другі раз[205].

Iранскi фаянсавы посуд з’яўляецца ў пабудовах Малага Замка першай паловы XII ст., пры гэтым у пабудове з фрэскамi былi знайдзены фрагменты, якія належалi да трох пасудзiн. Абломкi трох фаянсавых пасудзiн адносiлiся таксама да адной з пабудоў другой паловы XII ст.[206]

Рэдкай знаходкай для старажытнарускага гораду стала цалкам адноўленая чара, знайдзеная ў паўночным раскопе Замкавай гары. Яна прадстаўляе з сябе дванадцацiлопасную пасудзiну на паддоне. Вышыня чары 11 см., дыяметр (уверсе) - 12 см. Чару пакрывае чырвона-карычневы роспiс. Звонку гэта геаметрычны арнамент, а з сярэдзіны лiнii, палосы i стылiзаваныя арабскiя літары (мал. ). У музеях i прыватных зборах вядомыя лопастныя чары з двубаковым роспiсам, якiя маюць пяць, восем, дзесяць i 16 лопасьцяў. У апошнім выпадку пасудзiна датавалася першай чвэрцю XIV ст.[207]

Фрагмент лопастнай пасудзiны з аднабаковым роспiсам належыць да знаходак Малага Замка. Вiшнёвы роспiс у выглядзе арабескi нанесены звонку. Верагодна наваградская знаходка належала да лопастной чары, падобнай да чары з гарадзiшча Орен-Кала ў Азербайджане[208].

Абломкi трох пасудзiн належалi адкрытым чарам на паддоне. Двубаковы роспiс iх жоўты i карычневы. Форма чараў, колер роспiсу i яго арнамент наблiжае наваградскiя знаходкi да чары з клiўлендскага музея[209]. У пабудове другой паловы XII ст. знайдзены абломкi чары з двубаковым сiнім i карычневым роспiсам. Захавалася выява твару чалавека на верхняй унутранай частцы аднаго з венчыкаў. Выявы галоў людзей на дне i ля венчыкаў чараў даволi характэрна для iранскiх пасудзiн XII-XIII стст.[210] Вiдавочна, да чары належаў яшчэ адзiн абломак з двубаковым чырвоным i сiнім роспiсам па белым фоне[211].

Сярод фрагментаў фаянсавай керамiкi з люстравым роспiсам шэраг знаходак належыць закрытым пасудзiнам. Такі абломак сьценкi з цёмна-карычневым роспiсам i арабскім надпiсам, які нанесены белай фарбай. Верагодна, ён належаў да куўшына, прыкладам таго, што апублiкаваны А. Поўпам[212]. Абломкi сьценак ад закрытых пасудзiн з вакольнага гораду пакрывала арабеска вiшнёвага колеру, а з Замкавай гары сiнiя i карычневыя скругленыя лiнii i кропкi, нанесеные золатам (мал. ).

На тэрыторыi Малага Замка пабытавалi i iншыя фаянсавыя пасудзiны з Iрана. Знайдзена частка донца на паддоне. На белым фоне яго рэльефна паказаны птушыныя лапы, выкананыя кобальтам i марганцам. Гэту знаходку можна супаставiць з чарай XII ст. з калекцыi Э. Хiчкока, на дне якой маецца выява драпежнай птушкі. Фiгура яе рэльефная i афарбавана ў чырвоны, сiнi i зялёны колеры[213].

Асобную групу складалi фаянсавыя пасудзiны з кракелюрамi. Абломкi iх адносiлiся да чатырох экзэмпляраў. Гэта былi венчык мiнiацюрнай пасудзiны (дыяметр 4 см.), пасудзiна з атагнутым венчыкам, які распiсаны золатам, пасудзiна з гравiроўкай па сырым цесьце, пакрытая ярка сiняй палівай i пасудзiна, на паверхнi якой, акрамя кракелюраў, нанесены люстравы роспiс. Паралелi пасудзiнам з кракелюрамi вядомыя ў прыватных зборах[214].

На тэрыторыi Заходняй Русi абломкi iранскай керамiкi з люстравым роспiсам знайдзены ў Полацку i Лукомлi. У апошнім гэта абломак блюда, якое ўпрыгожана арабескай[215].

У кнiзе “Старажытны Наваградак” адзначалася, што iранскі фаянсавы посуд рэдка сустракаецца ў старажытнарускiх гарадах. У апошнiя гады становішча нескалькі змянiлася. Акрамя ўспамянутых знаходак у Полацку i Лукомлi, такiя пасудзiны пабытавалi ў Ноўгарадзе, Смаленску, Тмутараканi, Гарадзiшчы пад Ноўгарадам. Асабліва цiкавыя знаходкi iранскiх фаянсовых пасудзiн у Паўночна-Усходняй Русi. У Старай Рязанi на сядзібах баяр i рамеснiкаў сабраны фрагменты, якія належалi, прыкладна 30 такiм пасудзiнам. Выразнай знаходкай з’яўляецца палiваны збанок з Суздаля з эпiграфiчным арнаментам[216]. Цiкава, што добра вывучаны iранскі фаянсавы посуд Старой Разанi, істотна адрознiваецца ад адпаведных пасудзiн Наваградка. Так у Старой Разанi няма вырабаў з горада Кашана, якія прадстаўлены ў нашым горадзе. У Кашане, на думку А. Поўпа, выраблялі самы дарагі фаянсавы посуд[217]. У Старой Разанi вылучаецца прадукцыя Рэя, а таксама керамiка, блiзкая да iранскага фаянсавага посуду, што знайдзены ў Азербайджане, Паўночным Хорасане i Харэзме[218]. Такія адрозненьні ў iранскім iмпарце паказваюць, што асартымент гэтай прадукцыi ў Старажытнай Русi быў вялікі i прыбываў з розных цэнтраў Iрану.

У межах нашай краiны iранскі полiваны посуд, у тым лiку з люстравым роспiсам быў шырока распаўсюджаны. Ён сустракаецца на тэрыторыi Сярэдняй Азii, дзе побач з прывазнымi пасудзiнамi зафіксавана работа майстра, які прыехаў з Рэя[219]. Фаянсавы посуд з Iрана знайдзены ў гарадах Азербайджана, Арменii i Грузii, а таксама ў Паўночным Прычарнамор’і[220]. Такiм чынам, iранская фаянсавая керамiка i, у прыватнасьцi, распiсаная люстрам, якая па словах Э.К. Кверфельдта, з’яўляецца вяршыняй росквіту керамiкi феадальнага гораду[221], пранiкла ў побыт сацыяльных вярхоў Усходняй Еўропы i дзяржаў Азii.

Iмпартам мусульманскага Усходу ў Наваградку былi сердалiкавыя пацеркi (10 экзэмпляраў). Толькi дзьве з iх знайдзены ў самым горадзе, астатнія паходзяць з курганаў. Форма пацерак — прызматычная i 14-гранная. Пабытаваньне пацерак з сердалiку ў Наваградку i яго магiльных помнiках не выходзiць за межы XI ст., што адпавядае распаўсюджаньню дадзенага тыпу пацерак на тэрыторыi Старажытнай Русi[222]. Аналагiчныя сердалiкавыя пацеркi ў Заходняй Русi сустракаюцца ў Полацку, Вiтебску, Гарадзiшчы на Менцы i Ваўкавыску[223]. Па заключэньню М.В. Фехнэр, галоўная маса сердалiкавых пацерак была прывезена з Сярэдняй Азii, адкуль ішоў гандль камянямi, у першую чаргу сердалiкам[224].

Крыштальныя шматгранныя пацеркi (3 экзэмпляры), знайдзены толькi ў магiльнiках. Яны таксама належаць да сярэднеазiяцкага iмпарту. Вышэй (с. 00) зафiксавана апрацоўка крышталя на Замкавай гары. Аднак, гэта адбывалася не раней XII ст. Крыштальныя пацеркi з Наваградскiх курганоў датуюцца не пазней XI ст. Яны разам з сердалiкавымi былi прывезены з Сярэдняй Азii[225]. Заходнерускiя паралелi крыштальным пацеркам з Наваградскiх курганаў вядомыя ў Полацку, Вiцебску i Ваўкавыску. У апошнім яны знайдзены на гарадзiшчы Муравельнiк, якое iснавала з канца X да пачатку XI ст.[226] Разам з сердалiкавымi i крыштальнымi пацеркамi знайдзена адзiная амецiставая пацерка. Яна сустрэта пры раскопках курганаў каля в. Сялец[227].

Пры раскопках Замкавай гары ў 1977 г. знайдзены акруглы бронзавы выраб, на якiм нанесены арабскiя літары (мал. ). Нажаль, на дадзеным раскопе слой старажытнарускага часу быў разбураны больш позняй забудовай i аб яго iснаванi можна было мякаваць толькі па рэчам — керамiцы, шкляным бранзалетам i некаторым iншым знаходкам, якія пабытавалi да XIII ст. Таму няма пэўнасьцi, што дадзеная знаходка належыць да цікавага для нас часу.

На заканчэньнi адзначым находку з Замкавай гары, якая прадстаўляе з сябе прамавугольны адшлiфаваны цёмна-чырвоны камень з белымi ўкрапленьнямi (мал.). Петрографiчны аналiз знаходкi (зрабіла Н.Б. Селiванава) паказаў, што гэта порфiрыт, які распаўсюджаны ў розных горных абласьцях.

Археалагiчныя матэрыялы паказваюць старажытнарускi Наваградак як месца на рэдкасьць абшырных сувязяў. У раньнюю пару свайго iснаваньня, яго кантакты з iншымi старажытнарускiмi землямi i краiнамi за межамi Русi, не вылучаюць наш горад сярод другiх заходнерускiх гарадоў. Увесь наваградскi iмпарт канца X-XI стст., пачынаючы з каляровых металаў, заканчваючы ўпрыгожаньнямi, адпавядае характару прывазных тавараў Полацка, Мiнска, Ваўкавыска i некаторых другiх гарадоў Заходняй Русi. Наваградак гэтага часу вылучаецца толькi большай колькасьцю бiсеру, характэрнага для гарадскога магiльнiка, што, вiдавочна, тлумачыцца асаблівасьцю ўбору наваградскiх жанчын. Пачынаючы з XII ст., калі на тэрыторыi Малага Замка фармiруецца вакольны горад з яго багатым кварталам, а на Замкавай гары ўзнiкае феадальны двор, асартымент i колькасьць iмпарту вылучае Наваградак сярод многiх другiх, у тым лiку стольных, гарадоў Старажытнай Русi.

Якiм шляхам трапiлi ў Наваградак шматлiкiя старажытнарускiя i iншаземныя тавары? Наiбольш значнай воднай артэрыяй зямлi, да якой належыць наш горад, з’яўляецца Нёман. У свой час археолаг Е. Антаневiч звярнуў увагу, што ў лiтаратуры недастаткова ацэнена роля Нёмана, як воднага шляху ў знешнiх сувязях[228]. За апошні час роля Нёманскага гандлёвага шляху падкрэслена ў работах З.М. Сяргеевай i В.Н. Зоценко[229].

Значэньне Нёмана в сувязях са знешнiм светам наiбольш пераканаўчае для Гродна i Турэйска, якія заснаваныя на гэтай рацэ, а таксама Ваўкавыска i Слонiма, якія звязаныя з Нёманам яго прытокамi. Што датычыць Наваградка, то мы ўжо адзначалі, што ён быў аддалены ад суднаходных рэкаў i значную частку шляху (каля 30 км.) тавары прыходзiлась дастаўляць сухапутнымi шляхамi[230]. Магчыма, што сухапутныя дарогi былi карацейшыя. У чатырох км. ад Наваградка працякае безымянная рэчка, на якой знаходзяцца паселiшча i магiльнiкi (разгледжаны ў главе 2). Гэта помнiкi ля вёсак Сялец, Гардзiлоўка i Гарадзечна. У апошняй рэчка, аб якой гутарка, упадае ў раку Валоўку, прыток Сервечы — левага прытоку Нёмана. Такiм чынам, не выключана, што тавары прыбывалi па Нёману і па гэтай сiстеме рэкаў.

Знаходкi бязмена i гiрак рознай вагі сведчаць аб пэўных гандлёвых аперацыях, у Наваградку. Мiрныя i ваенныя ўзаемаадносiны з Валыньню i Лiтвой, а таксама планаваны паход князя Рамана з наваградцамi да Возвягля, а потым да Кiева, бясспрэчна ўплывалi на знешнiя сувязi Наваградка. Нават у святле гэтых пiсьмовых сведчаньняў відавочна, што жыхары Наваградка мелi непасрэдныя кантакты з асобнымi старажытнарускiмi землямi i Прыбалтыкай, у выніку якiх у горад маглi трапіць прывазныя вырабы. Недарагiя iншаземныя тавары прывозiлi паломнiкi. Паломнiцтва пакiнула свой след у гiсторыi культуры Наваградка i больш падрабязна будзе разгледжана ў наступнай главе.

Вышэй адзначалася роля Кiева як галоўнага пастаўшчыка прывазных тавараў у Наваградак. Кiеў пастаўляў не толькi вырабы сваіх рамеснiкаў, але i быў буйнейшым транзiтным цэнтрам, праз які перапраўлялiся па Дняпру ў Старажытную Русь тавары, што ішлі з Вiзантыi i яе правiнцый i многiя вырабы з краiнаў мусульманскага Усходу[231].

Пэўныя кантакты назіраюцца паміж Наваградкам i Херсанэсам, якi знаходзiўся на перыферыi вiзантыйскага свету. Тыпы наваградскiх амфар iдэнтычныя херсанэскiм. Падобныя амфары, на думку А.Л. Якабсона, выраблялi ў самым Херсанэсе[232]. З партыi сiнiх вiзантыйскiх флаконаў, што распiсаны золатам i эмальлю, частка асела ў Херсанэсе, а iншыя трапiлi ў Наваградак i Тураў. Гэта ж датычыць шкляных пасудзiнаў з выступамi на ўнутранай частцы сьценак i келiхаў, што зроблены ў сiрыйскiх майстэрнях[233]. У Херсанэсе знайдзены абломак iранскай фаянсавай чары з люстравым роспiсам з выявай твару чалавека[234], што нагадвае знаходкi з Наваградка. Вышэй адзначалася, што ў абодвух гарадах былi ў карыстаньнi скрынкі, выкладзеныя разнымi пласьцiнамi з касьцей мясцовай жывёлы. Такiя скрынкі падражалi канстанцiнопальскiм. Далучым да гэтага наваградскую палiваную чару, на якой паўторана херсанэская аздоба. Можна сабе ўявiць, што на шляху паўднёвага iмпарту ў Старажытную Русь, у тым лiку i Заходнюю, ён трапляў у Херсанэс, якi далучаў да яго сваю прадукцыю, а затым каштоўныя тавары iшлi да Кiева. Здзіўляе пры гэтым, што паміж Кiевам i Наваградкам няма такога падабенства ў асартыменце вiзантыйска-усходніх тавараў, якое назіраецца паміж Херсанэсам i Наваградкам.

Не ўсе вырабы траплялi ў Наваградак з тых аддаленых земляў, дзе яны былi зроблены. Так адзiная ракавiна каурi з вакольнага гораду, радзiмай якой з’яўляецца Iндыйскi альбо Цiхi акіян, належыць да катэгорыi любімых упрыгожаньняў прыбалтыйскага насельнiцва[235], i, скарэй за ўсё, трапiла ў Наваградак з Прыбалтыкi. Наваградскiя сердалiкавыя пацеркi дасягалi нашай тэрыторыi не з Сярэдняй Азii, адкуль гандлявалі такiмi вырабамi, а верагодна, з Полацкой зямлi, дзе сердалiкавыя пацеркi спалучаюцца са знаходкамi вялікай колькасьці куфiчных манет. Гранiцы распаўсюджаньня абедзьвух катэгорый знаходак супадаюць[236]. У Наваградку ж зусім не было арабскiх манет.

Iншым шляхам трапляе ў Наваградак “келiх Ядвiгi”. Шматлiкiя падражаньнi яму ў XVII-XVIII стст., на думку Ю.Л. Шчапавай, могуць сведчыць на карысьць таго, што ў Сярэднявечча з Канстантынопалю была вывезена вялікая партыя такiх пасудзiн. На тое, што такія існавалi паказваюць металiчныя аправы “келiхаў Ядвiгi” мяжы XIII i XIV, а таксама XIV стст.[237] Мы трымаемся раней ужо выказанага ў лiтаратуры мяркаваньня, што гэтыя келiхi сталi здабычай крыжакоў. Калі сапраўдны Наваградскi “келiх Ядвiгi” аказаўся там у пабудове другой паловы XII ст., наiбольш верагодным прадстаўляецца, што ўся партыя была вывезена з Канстантынопаля падчас крыжовага походу 1147-1149 гг., калі крыжакі двойчы рабавалi вiзантыйскую сталiцу. Адзiн з келiхаў праз Заходнюю Еўропу i Польшчу трапіў ў Наваградак[238]. Астатнія, якія нарадзiлi серыю падражаньняў, не ацалелi. Апублiкаваны нядаўнім часам кавалак “келiха Ядвiгi” з Венгрыi, другой сапраўднай пасудзiны этага вiду, аб якiм успомнена вышэй, падцвярджае шлях келiхаў з Канстантынопаля праз Цэнтральную i Заходнюю Еўропу. Трапіўшы з Канстантынопалю на Захад наш келiх, каб трапіць у Наваградак, павiнен быў прайсьці той шлях, якiм достаўлялi ў Панямоньне iншыя заходнееўрапейскiя рэчы. З Германii, на Прагу, Кракаў (там знайдзены падражаньнi “келiху Ядвiгi”)[239], па Вiсле, Заходнім Бугу праз Драгiчын. З Заходняга Буга на Прыпяць тавары перапраўлялi волакам[240]. Ад прытоку Прыпяці Ясельды тавары дастаўлялi волакам у басейн Нёмана.

Калi сярод прывазных тавараў Наваградка старажытнарускага паходжаньня вядучая роля належала Кiеву i другiм паўднёварускiм зямлям, то сярод iншаземнага iмпарту пераважалi вырабы вiзантыйскiх майстэрняў Сiрыi i Iрана, адкуль дарагiя i больш сьціплыя вырабы прыбывалi партыямi. Шматлiкiя вырабы з суседняй Прыбалтыкi i слабей прадстаўлены тавары з краiн Паўночнай, Цэнтральнай i Заходняй Еўропы.

Паступленьне ў Наваградак iмпарту партыямi дае падставы мяркаваць, што вялiкая частка яго прыбывала ў вынiку гандлёвых аперацый, а вырабы, што трапiлі неэканамiчным шляхам (ваенная здабыча, дарункі i інш.) былi нешматлiкiя. Для наваградцаў — жыхароў лясной зоны, асноўным эквiвалентам у гандлёвых сувязях была пушнiна[241]. Магчыма, што гаражане гандлявалi зернем, якое атрымалі на мясцовых пладародных зямлях. У гэтым выпадку дарэчы ўспомнiць пра бязмен, прыстасаваны каб важыць значныя грузы. Не выключана, што з Наваградка былi прывезены цiснёныя срэбныя ўпрыгожаньнi. Добра ўзброеныя наваградцы, не толькi спадарожнiчалі князям у паходах, як сведчыць летапiс, але маглi выконваць ролю купцоў, тым больш, калі гутарка аб багатых златакавалях вакольнага гораду XII-XIII стст.[242]

Археалагiчныя матэрыялы Наваградка даюць прадстаўленьне аб надзвычай актыўных знешнiх сувязях гораду. У культуры раньняга Наваградка захавалася шмат вырабаў з другiх старажытнарускiх зямляў i краін за межамi Старажытнай Русi. У XII-XIII стст. iмпарт павялiчваецца ў шмат разоў, ператварыўшы Наваградак у горад, для якога характэрна канцэнтрацыя як масавых, так і раскошных, даступных толькi для сацыяльных вярхоў прывазных тавараў.

[1] ДН. С. 148-156.

[2] Павлова К.В. Хозяйственные постройки XII-XIII вв. на детинце древнего Новогрудка // КИСА. 1972. Вып. 129. С. 80

[3] ДН. С. 107; Загорульский. Возникновение Минска. Минск, 1982. Мал. 183,184; Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли. Минск, 1978. С. 115; Бекцінееў Ш. Старажытныя вагі // ПКГБ. 1984. Вып. 3. С. 43. Звесткі аб слуцкім бязмене, як і другіх знаходках з гэтага гораду, ласкава паведаміў Л.В. Калядзінскі.

[4] Колчин Б.А. Черная металлургия и металлообработка в Древней Руси // МИА. 1956. Вып. 32. С. 164; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 283-284.

[5] ДН. С. 107.

[6] ДН. С. 93., Мал. 72,5.

[7] Бектинеев Ш.И. Весы и гирьки - разновесы з Беларуси // СА. 1987. Вып. 2. С. 233-237.

[8] Бектинеев Ш.И. Op. cit. С. 44.

[9] Колчин Б.А. Op. cit. С. 193-194.

[10] Гуревич Ф.Д. Древнености Белорусского Понеманьня. Л., 1962. Мал. 90,3; Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень Селец и Ботаревка // КСИА. 1977, Вып. 148, Мал. 1,2.

[11] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. Мал. 37,11.

[12] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 73,1.

[13] Тамсама Мал. 74,125; 89,1.

[14] Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 131.

[15] Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 90,1; ДН. Мал. !7,5; 19,5.

[16] Мальм В.А. Шиферные пряслица и их использование // История и культура Восточной Европы по археологическим данным. М., 1971. С. 205-206.

[17] Новое в археологии Киева. Киев, 1981. С. 330-333; Седова М. В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 95; Штыхов В.Г. Op. cit. С. 113; Rauhut L. Wczesnosrenіowіeczne materіaly z terenow Ukraіny w Panstwowym muzem archeologіcznym w Warszawиe // MW. 1960. V. s. 253., Tab. XVI, 17-20; XVII, 6,7.

[18] Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 40, 52. 2) Берестье. Минск, 1985. С.383; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 74; Штыхов Г. В. Op. cit. С. 114.

[19] Янин В.Л. 1) Денежно-весовые системы русского средневековья. М., 1956. С. 188-189; Русские денежные системы IX-XV вв. // Древняя Русь. Горд, село, Замок. М., 1985. С. 365.

[20] ДН. Мал. 49,13; 58,2.

[21] Макарова Т.И. Поливная керамика древнего Любеча. М., 1972. С. 10.

[22] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.79; Штыхов Г. В. Op. cit. С. 34; Пех Г.И. Раскопки древнего Слонима // Древнености Беларуси. Минск, 1966. С. 279.

[23] Макарова Т.И. Поливная керамика древнего Любеча // СА. 1965. Вып. 1. С. 235.

[24] Щапова Ю.Л. Стекло Киевской Руси. М., 1972. С. 45-51; ДН. Мал. 24,1; 31,1,3,6; 48,10,12,13; 62,3; 71,10; 74,4-6.

[25] ДН. С. 41., Мал. 31,1,3,6.

[26] Полубояринова М.Д. Стекляная посуда древнего Турова // СА. 1963. Вып. 4. Мал. 1,2; Яніцкая М.М. Вытокі шкларобства ў Беларусі. Мінск, 1980. Мал. 19; Лысенко П.Ф. Города ... С. 111; Бярэсце. С. 383.

[27] ДН. Мал. 19,9; 55,15.

[28] Полубояринова М.Д. Op. cit. С. 234; Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 19,и.

[29] Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 1,1; Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 19,б.

[30] ДН. Мал. 79.

[31] Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 1,3; 2,10.

[32] Щапова Ю.Л. Op. cit. Мал. 8,14,15.

[33] ДН. Мал. 62,3; 71,10; 74,1.

[34] Погляд М.М. Яніцкай прааналізаваны аўтарам у артыкуле “О Новогрудском стеклоделии” (по поводу выхода книги М.М. Яницкой “Истоки стеклоделия в Белоруссии”) // СА. 1985. Вып. 4. С. 260-264.

[35] Богусевич В.А. Мастерские по изготовлению смальты и стекла в Киеве // КСИА УССР. 1951. вып. 3. С. 20; Новое в археологии Киева. С. 314, 316.

[36] Щапова Ю.Л. Древнерусские стеклянные изделия как источник истории русско-византийских отношений // ВВ. 1962. Вып. 21. С. 66.

[37] Сикорский М.И. Склоробна майстерня XII ст. у Переяславли-Хмельницкому // Дослиджения словяно-руськой археологии. Київ, 1976. С. 448.

[38] ДН. С. 32, 37, 45, 67, 73, 93.

[39] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 79; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 40, 60.

[40] Богусевич В.А. Op. cit. С. 19; Вытворчасць шкляных пасудзін і ваконнага шкла ў адных і тых жа майстэрнях адбывалася і ў майстэрнях феадальнай Грузіі: Чхарашвили М.Н. Стекло средневековой Грузии // Автореферат канд. дис. Тбилиси, 1977. С. 19.

[41] ДН. С. 39, 71,91, 93.

[42] ДН. Мал. 49,14.

[43] Янiцкая М.М. Op. cit. Мал. 49, в-л.

[44] ДН. С. 118.

[45] Павлова К.В. 1) Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 100, 103; 2) Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи // КСИА. 1974. вып. 139. С. 63; Гуревич Ф.Д. Древности ... Мал. 97,5; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,3,4; Архіў ЛАIА. ф. 35,8 90, л. 24.

[46] ДН. С. 28.

[47] Павлова К.В. Раскопки могильника... С. 100.

[48] Фехнер М.В. К вопросу об экономических связях древнеруской деревни // Труды ГИМ. 1959. Т.33. Прил. VI,6,8.

[49] Щапова Ю.Л. Стекло Киевской Руси. С. 78.

[50] ДН. Мал. 49,5; 77,3.

[51] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 88-84.

[52] ДН. С. 79., Мал. 59,20,21.

[53] Фехнер. Op. cit. Прил. VI,14.

[54] ДН. С. 61.

[55] Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы древнего Новгорода // МИА. 1956. Вып. 55, С. 165-170; Колчин Б.А. Хронология новгородских древненостей // Новгородский сборник. М., 1982. С. 168-169.

[56] ДН. С. 32.

[57] ДН. С. 51, 65, 97.

[58] ДН. Мал. 41,7; 49,18,19.

[59] Новое в археологии Киева. С. 312-313.

[60] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет // Новгородский сборник. С. 85.

[61] Зверуго Я.Г. Op. cit. С.78.

[62] Да ліку гэтых знаходак, што прыведзены раней (2500) - ДН. С. 154, далучым раней неўлічаныя знаходкі раскопаў 1965-1967 гг.

[63] ДН. С. 153.

[64] ДН. С. 98, 101.

[65] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 98.

[66] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 185.

[67] Арциховский А.В. Курганы вятичей. М., 1930. С. 25-26.

[68] Шекун А.В. Раскопки и разведки на Черниговшчине // АО 1979 г. М., 1980. С. 352.

[69] Загорульский Я.Г. Op. cit. С. 229; Лысенко П.Ф. Города.. С. 60.

[70] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 11-118

[71] Яніцкая М.М. Op. cit. С. 99-100; Калядзінскі Л., Скрыпчанка Т. Ткачоў М. Віцебскія бранзалеты // ПКГБ. 1984. Вып. 4. С. 41-42; Скрыпчанка Т.С. Свіслацкія шкляныя бранзалеты // Весці АН БССР. 1980. Вып. 3. С. 71; Белорусская археология. Минск, 1987. С. 100.

[72] Щапова Ю.Л. Стеклянные браслеты Волковыска // ТДКБ. С. 170.

[73] Новое в археологии Киева. С. 351.

[74] Корзухина Г.Ф. Русские клады IX-XIII вв. Л., 1954. Табл. XXIV,7-10; XXXI,10; Килиевич С.Р. Детинец Киева IX - первой половины XIII вв. Киев, 1982. С. 101.

[75] ДН. С. 115., Мал. 76,9; 90,1,4.

[76] Макарова Т.И. Черневое дело Древней Руси. М., 1986.

[77] ДН. Мал. 90,2.

[78] Макарова Т.И. Op. cit. С. 39.

[79] ДН. Мал. 49,27.

[80] ДН. С. 101., Мал. 77,12.

[81] Беляшевский Н.Ф. Княжая гора. Киев, 1891. С. 8.

[82] ДН. С. 112., Мал. 90,7.

[83] Фехнер М.В. Op. cit. С. 49.

[84] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 49.

[85] Янiцкая М.М. Op. cit. С. 44.

[86] ДН. Мал. 66,6; Павлова К.В. 1) Раскопки курганов у дер. Городиловка… Мал. 16,1,2; 2) Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи // КСИА. 1974. С. 63; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,5,6.

[87] Рыбаков Б.А. Ремесло Древней Руси. М., 1948. С. 342.

[88] ДН. С. 26., Мал. 19,6; 20, 2.

[89] ДН. С. 103-104., Мал. 84,1.

[90] Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81,2.

[91] Седова М.В. Ювелирные изделия древнего Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 96.

[92] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка // СА. 1969. Вып. 3. С. 199-200.

[93] ДН. С. 110., Мал. 89,4.

[94] ДН. Мал. 84,3; Штыхов Г.В. Города... Мал. 28,10.

[95] Розенфельдт Р.Л. Янтарь на Руси // Проблемы советской археологии. М., 1978. С. 197; Рыбина Е. Археологические очерки новгородской торговли. М., 1978. С. 60-61.

[96] Сергеева З.М. Культурно-экономические связи западнорусских земель с Прибалтикой // Автореферат канд. дис. М., 1980. С. 12.

[97] Накайте Л. Серебро в археологических памятниках Литвы // Автореферат канд. дис. Вильнюс, 1967. С. 15-16.

[98] ДН. Мал. 5,6; Urtans V. Senakіe depozіtі Latvja. Rіga, Zіnatne, 1977. att. 101,10.

[99] ДН. Мал. 35,14; Lіetuvos TSR archeologіjos atlasas. Vіlnіus, 1978. T. IV. zem. 35.

[100] ДН. Мал. 59,25; Гуревич Ф.Д. Op. cit. Мал. 78,1; Сергеева З.М. О подковообразных фибулах с утолщенными концами на территорыи Древней Руси // КСИА. 1977, Вып. 150. С. 36.

[101] ДН. С. 47., Мал. 35,12.

[102] ДН. С. 112., Мал. 85,8,9.

[103] ДН. С. 82., Мал. 66,19.

[104] Сергеева З.М. Культурно-эканамические связи ...С. 8.

[105] ДН. Мал. 83,6; Snore E. Kіvtu kapulauks. Rіga, Zіnatne, 1987. Tab. VII,9.

[106] ДН. С. 11-12., Мал. 5,7.

[107] ДН. Мал. 11,2,3.

[108] Гуревич Ф.Д. Культурные связь древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы энтоногенеза и этнической истории балтов. Вильнюс, 1985. С. 95.

[109] Рыбина Е.А. Из истории торговли цветными металлами в Новгороде X-XV вв. // Вестник МГУ. 1973. Вып. 1. С. 94; Коновалов А.А. Цветной металл, медь и её сплавы // Автореферат канд. дис. М., 1974. С. 10.

[110] ДН. Мал. 5,8.

[111] Ardman H. Bиrka, Tafeln, Stockholm, 1940. Taf. 159,4; Давидан О.И. Гребни Старой Ладоги // АСГЭ. 1962. Вып. 4. Мал. 3,2; Шноре Э.Д. Асотское городишче. Рига, 1961. С. 124., табл. IX,15,19.

[112] ДН. Мал. 5,4; Давидан О.И. Op. cit. С. 101.

[113] ДН. Мал. 8,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 11,26; Arbman H. Op. cit., Taf. 26,2,5.

[114] ДН. Мал. 83,3; Arbman H. Op. cit., Taf. 102,5-10; Каргер М.К. Древний Киев. Л., 1958. Т. 1. С. 209-210.

[115] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 13,6; 10,1,2; 34,4,6.

[116] Kіvіkoskі E. Dіe Eіsenzeіt иm Auraflussgebіet. Helsіnkі, 1939. Taf. V,2,3.

[117] ДН. С. 150; Янин В.Л. находка польского свинца в Новгороде // СА. 1966. Вып. 2. С. 324.

[118] Коновалов А.А. Op. cit. С. 5.

[119] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в X в. (по материалам керамики) // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 19.

[120] Зильманович И.Д. Op. cit. С. 97.

[121] ДН. С. 105., Мал. 86,6.

[122] ДН. С. 101., Мал. 77,7,8.

[123] ДН. С. 102.

[124] ДН. С. 110.

[125] ДН. С. 44., Мал. 30,11.

[126] ДН. Мал. 76,4.

[127] ДН. Мал. 35,5; У ДН. устаўкі памылкова вызначаны як шкляныя.

[128] ДН. Мал. 4

[129] Седова М.В. Op. cit. С. 16.

[130] Плетнева С.А. Печенеги, токи и половечки // МИА. 1958. вып. 62. С. 176., Мал. 16,2,3.

[131] ПСРЛ. 1962. Т. 11. Стб. 816.

[132] Алексеюк М.И. Половецкие поселения на Брестчине // ЭБ. С. 63-68.

[133] Кызласов И.Л. Аскизская культура Южной Сибири // САИ. 1983. Серия Е-318. С. 61., Мал. 34,1-4; Савинов Д.Г. Сибирские реалии половецких каменных изваяний // Археология Сибири и Дальнего Востока. Новосибирск, 1984. С. 117.

[134] ДН. Мал. 89,2; Даркевич В.П., Стародуб Т.Ч. Иранская керамика из Старой Рязани // СА. 1983. Вып. 2. С. 191.

[135] Малевская М.В. Амфоры Новогрудка XII-XIII вв. // ТДКБ. С. 185, 187, 188., Мал. 2; Гуревич Ф.Д. Византийский импорт в городах Западной Руси в XII-XIII вв. // ВВ. 1986. Вып. 47. С. 67-68.

[136] ДН. Мал. 22.6.

[137] Равдина Т.В. Надпись на корчаге из Пинска // КСИИМК. 1957. Вып. 70. С. 151; Новое в археологии Киева. С. 374; Медынцева А.А. Надпись на корчаге с Полтавщины // КСИА. 1986. Вып. 187. С. 55-57.

[138] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 66; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 80.

[139] Баранова О.О., Платонов С.Б. К методике изучения объемов средневековых амфор // Античная древность и Средние века. Свердловск, 1982. Вып. 19. С.133.

[140] Голубева Л.А. Надпись на корчаге из Белоозера // СА. 1960. Вып. 3. С. 321-323.

[141] Корзухина Г.Ф. О гнездовской амфоре и её надписи // Исследования по археологии СССР. Л., 1961. С. 226-230.

[142] Анфимов Н.В. Средневековые амфоры с нефтью с Таманского полуострова (IX-X вв.) // КСИИМК. 1953. Вып. 49. С. 151; Кострин К.В. Исследования нефти из средневековых амфор, найдзеныных близ станицы Пролетарской // СА. 1965. Вып. 1. С. 291-293.

[143] Ратич А.А. Надпись на амфоре из Звенигорода на Белке // АО 1970 г. М., 1980. С. 295.

[144] Малевская М.В. Op. cit. С. 188.

[145] ДН. Мал. 36.

[146] Малевская М.В. Op. cit. С. 190.

[147] Колчин Б.А. Хронология новгородских древностей // Новгородский сборник. С. 175.

[148] Новое в археологии Киева. з 373.

[149] Джанполадян Р.М. 1) Два стекляных сосуда из Новогрудка // ВВ. 1961. Вып. XIX. С. 161-171; 2) Новые материалы по истории византийскогостеклоделания // ВВ. 1967. вып. 27. С. 251-256; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Восточное стекло в Древненай Руси. Л., 1968. С. 7-12; Щапова Ю.Л. О резном бокале з Новогрудка // Средневековая Русь. М., 1976. С. 209-215; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 70-76; Phіlіppe J. Le Mond Bіzantіn dans l’hіstoиre de la verrerиe (V-XVI sіecle). Bologna, 1970. P. 168., fиg. 57, 58, 67, 72, 88-90; Megaw A.H.S. More gіlt and enameled Glass from Cyprus // JGS. 1968. X. P. 90., fиg. 2,3.

[150] ДН. С. 32, 41, 45, 47., Мал. 22,7; 25,2; 31,5; 37,3.

[151] ДН. С. 79., Мал. 61, 62,1,4.

[152] ДН. С. 96., Мал. 74,3.

[153] Davіdson G.K.A. A medіeval mystery: Bіzantіne glass productіon // JGS. 1975. XVIII. P. 140., fиg. 29.

[154] Манускрипт Теофила “Записки о разных искусствах” // Всесоюзная центральная научно-исследовательская лаборатория по консервации и реставрации. М., 1963. Сообщение 7. С. 107.

[155] Зильманович И.Д. Op. cit. Мал. 35,6; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М. Op. cit. Табл. XII.

[156] Megaw A.H.K. Op. cit. P. 102-103.

[157] Davіdson G.K. Op. cit. P. 133.

[158] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 214.

[159] Щапова Ю.Л. Op. cit. С. 213-214. Фрагмент яшчэ аднаго“келіха Ядвігі” XII ст. знайдзены пры раскопках палаца ў Вудзе (Венгрыя) - Hell-Gyurky K. The use of glass іn medіeval Hungary // JGS. 1986. 28. P. 71., fіg. 2.

[160] Полубояринова М.Д. Op. cit. С. 235., Мал. 2,3-6.

[161] Новое в археологии Киева. С. 371; Щапова Ю.Л. 1) Стеклянные изделия древнего Новгорода // МИА. 1963. Вып. 117. С. 133-134; 2) Стеклянные изделия Старой Рязани. М., 1984. С. 81-87; Джанполадян Р.М. Стеклянная чара из Старой Ладоги // АСГЭ. 1967. Вып. 28. С. 49-50; Асташева Н.И. К вопросу о южных связях древнего Смоленска // Труды ГИМ. 1980. Вып. 51. С. 122; Матэрыялы Гарадзішча ласкава паведаміў Е.Н. Носаў.

[162] Колесникова Л.Г. Восточное стекло из собрания Херсонесского музея // ВВ. 1973. Вып. 34. С. 240-251.

[163] Джанполадян Р.М. Византийское стекло из раскопок Ани // КИСА. 1977. Вып. 150. С. 85-89; Кафадарян К. горад Двин и его раскопки. Ереван, 1982. Т. 2. С. 147.

[164] Davіdson G. The mіnor objects. Corіhth. 1952. XII. P. 262-265.

[165] Калядзінскі Л.У. і інш. Op. cit. С. 42; Штыхов Г.В. Города...С. 97; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 233; Щапова Ю.Л. Стеклянные бранзалеты Волковыска. С. 169.

[166] ДН. С. 153., Мал. 49,25.

[167] Павлова К.В. Раскопки могильника ...С. 100, 103., Мал. 38,1. Архіў ЛАIА ф. 35. № 90. л. 24; ДН. С. 118., Мал. 79,3.

[168] Воронин Н.Н. Op. cit. С. 67; Штыхов Г.В. Пацеркi з Вiцебска // ТДАБ. С. 12.

[169] Львова З.А. Стеклянные бусы Старой Ладоги // АСГЭ. 1968. Вып. 10. С. 89; Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы... С. 173.

[170] ДН. Мал. 12,2; 13,1,2; Павлова К.В. Могильники у деревень ... Мал. 19,8.

[171] ДН. Мал. 5,3; Павлова К.В. Раскопки курганов ...С.8., Мал. 1,1.

[172] Львова З.А. Op. cit. С. 65-67.

[173] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 50.

[174] ДН. С. 18., Мал. 5,2; 15,4; Павлова К.В. 1) Могильники у деревень...Мал. 19,9 ; 2) Раскопки могильника ... С. 100.

[175] Штыхов Г.В. 1) Города ... Мал. 50,8; 2) Пацеркi з Вiцебска.. Мал. 1,2; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 235.

[176] ДН. Мал. 17,2; Гуревич Ф.Д. Древнености ... Мал. 97,5; Павлова К.В. Могильники у деревень.. Мал. 19,4.

[177] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 75; Штыхов Г.В. 1) Пацеркi з Вiцебска. Мал. 1,26; 2) Города ... Мал. 17,2.

[178] Павлова К.В. Могильники з деревень. Мал. 19,6; Фехнер М.В. Op. cit. Прил. VI,4,6.

[179] ДН. Мал. 15,3; 30,3.

[180] Штыхов Г.В. 1) Пацеркi з Вiцебска. Мал. 1,21; 2) Города ... С. 98; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 77.

[181] ДН. С. 85., Мал. 49,6; Фехнер М.В. Op. cit. Прил. V., Мал. 5,11.

[182] ДН. С. 65.

[183] Фехнер М.В. Op. cit. С. 170. Прил. V., Мал. 5,16.

[184] Фехнер М.В. Op. cit. С. 170-171.

[185] Загорульский Э.М. Op. cit. С. 235; Лысенко П.Ф. Бярэсци. С. 276.

[186] Щапова Ю.Л. Стеклянные бусы ... С. 177; Колчин Б.А. Op. cit. С. 169.

[187] ДН. С. 65., Мал. 49,1,12.

[188] ДН. С. 61, 65., Мал. 49,15.

[189] ДН. С. 22., Мал. 12,1; Малевская М.В. О датировке нижнего горизонта Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 89.

[190] ДН. С. 65., Мал. 49,19; Davіdson G. Op. cit. P. 262, 263; Якобсон А.Л. Средневековый Херсонес (XII-XIV вв.) // МИА. 1950. Вып. 17. С. 17.

[191] Гуревич Ф.Д. Византийский импорт ... С. 76; Сюзюмов М.Я. Экономика пригородов византийских крупных городов // ВВ. 1966. Вып. XI. С. 70; Фехнер М.В. Шелковые ткани как источник для изучения экономических связей Древней Руси // История и культура Восточной Европы по археологическим данным. М., 1971. С. 208.

[192] ДН. Мал. 86,5; Банк А.В. Константинопольские узоры и местные копии (по материалам прикладного искусства) // ВВ. 1973. вып. 34. С. 192; Даркевич В.П. Светское искусство Византии. М., 1975. С. 276., ил. 392.

[193] Даниленко В.Н. Некоторые итоги раскопак Херсонеса Таврического(1958-1964) // Ученые записки Пермского ГосударственногоУниверситета. 1966. Вып. 143. С. 80., Мал. 4; Белов Г.Д. К изучению экономики и быта позднесредневекового Херсонеса // СА. 1941. Вып. 7. С. 242. Мал. 10.

[194] Малевская М.В. Поливная керамика древнего Новогрудка // СА. 1969. вып. 3. С. 196.

[195] ДН. С. 39., Мал. 31,4.

[196] ДН. Мал. 55,13; 62, 2; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Op. cit. С. 12., Табл. VIII-IX.

[197] Тамсама

[198] ДН. Мал. 53,12.

[199] ДН. С. 96., Мал. 72,2; Гуревич Ф.Д., Джанполадян Р.М., Малевская М.В. Op. cit. Табл. XI,2.

[200] Lamm C.J. Mіttelalterlіche Glaser und Steіnschnіttarbeіten aus dem nahen Osten. Berlіn, 1930. Taf. 127,2; 132,22.

[201] Пех Г.И. Раскопки древнего Слонима // Древности Беларуси. Минск, 1966. С. 279.

[202] Алексеев Л.В. Смоленская земля. М., 1980. Мал. 12; Полубояринова М.Д. Op. cit. Мал. 2,8-8; Яніцкая М.М. Op. cit. С. 103; Звесткі аб знаходках у Віцебску паведаміў Л.В. Калядзінскі.

[203] Бусятская Н.Н. Художественное стекло стран Ближнего Востока на территории Восточной Европы // Вестник МГУ. 1972. Вып. 2. С. 84-89; Дадзеныя аб знаходках на гарадзішчы атрыманы ад Е.Н. Носава.

[204] Holubowіcz W. Opole w wіekach X-XII. Katowіce, 1956. S. 251., rys. 101.

[205] Художественная керамика средневековогоИрана. Л., 1971. С. 3.

[206] ДН. Мал. 29,1,2,4,5; 53,2,5,10,13,16,17.

[207] SPA ¹¹ 650, 663, 668; Lane A. Islamіc pottery from the nіnth to fourteen centurіes A.D. London, 1956. P. 33. ¹ 74; Heіn W. Fruhe іslamіsche Keramіk іm Osterreіchіschen Museum fur angewandte Kunst иn Wіen. Wіen, 1963. Taf. III; Rosen-Ayalon M. La potene іslamіque. Parіs, 1974. Pl. LXIX, p.

[208] ДН. Мал. 29,1,4; 53,10; SPA V,N 616.

[209] ДН. Мал. 84,4., С. 110.

[210] ДН. Мал. 48,1,2; SPA V, N 730.

[211] ДН. Мал. 53,2.

[212] ДН. Мал. 59,24; SPA, V, N 649.

[213] ДН. С. 41., Мал. 29,2; Lane A. Op. cit. P. 126, pl. 40.

[214] ДН. С. 47, 67, 82., Мал. 37,4; 53,2,5,10,13,17; 66,25,26; Lane A. Op. cit. pl. 52: SPA V, N 598.

[215] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Минск, 1975. Мал. 33,8; 2) Раскопки в Лукомле // Древности Беларуси. Минск, 1969. С. 321., Мал. 15,6.

[216] Даркевич В.П., Стародуб Т.Х. Op. cit. С. 192; Куглюковский П.И. Исследование древнего жилища в г. Суздале // АО 1973 г. М., 1974. С. 61; Звесткі аб знаходках у Гарадзішчы паведаміў Е.Н. Носаў.

[217] Pope A.U. Suggestion towards the indicution of medieval iranian faience // Иранское искусствоа и археология. М.-Л., 1939. С. 176.

[218] Даркевич В.П., Стародуб Т.Х. Op. cit. С. 192.

[219] Вактурская Н.Н Классификация средневековой керамики Хорезма (IX-XVII вв.) // Керамика Хорезма. М., 1959. С. 328; Пуганенкова Г.А. К открытию люстровой керамики Мерва XII ст. // Известия Академии наук Туркменской ССР. 1960. Вып. 4. С. 84-95.

[220] Ибрагимов Ф.А. Иранская фаянсовая керамика из раскопок средневековых городов Азербайджана // Тезисы докладов II всесоюзной конференции по искусству и археологии Ирана и его взаимосувязь з искусствоам других народов в Средние века. М., 1973. С. 24; Макадзе М.А. Несколько люстровых образцов з городишча Дманиси (XII-XIII вв.). // Тамсама С. 25; Шелковников Б.А. 1) Поливная керамика из раскопок г. Ани. Ереван, 1957. С. 69; 2) Фаянсы, расписанные люстром по белай непрозрачной глазури з Орен-Кала // МИА. 1959. вып. 67. С. 302-323; Мамаиашвили Н.Ф. К истории производства и потребления фаянса в средневековой Грузии // Археологические памятники Феодальной Грузии. Тбилиси, 1969. С. 124-125.

[221] Кверфельдт Э.К. Керамика Ближнего Востока. Л., 1947. С. 56-57.

[222] ДН. С. 56; Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... С. 100, 103., Мал. 38,1; 2) Могильники у деревень ... С. 63., Мал. 19,8; Фехнер М.В. Op. cit. С. 152.

[223] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 014; 2) Города ... Мал. 50,4,15; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 78.

[224] Фехнер М.В. Op. cit. С. 154-155.

[225] Павлова К.В. 1) Раскопки могильника ... С. 100; 2) Могильники у деревень... С. 63; Фехнер М.В. Op. cit. С. 155-156.

[226] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 104; 2) Города ... Мал. 50, 2; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 78.

[227] Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень ... Мал. 1,1., С. 86.

[228] Antonіewіcz J. Nіektore spednіowіeczne skarby pruskиe і lіtewskіe і іch zwіązkі z Rusіą. // Lіber Josepho Lostrzewskі octogenanrіo a veneratorіbus dіcatus. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1968. S. 550.

[229] Сергеева З.М. О подковообразных фибулах ... С. 37; Зоценко В.Н. Импорт изделий Юго-Восточной Прибалтики в Киев (X - первая половина XIII вв.) // ДГ. С. 36.

[230] ДН. С. 155; Гуревич Ф.Д. Внешие связи древнерусских городов Понеманья // КСИА. 1982. вып. 171. С. 47.

[231] Даркевич В.П. 1) светское искусствоа ... С. 296; 2) Международные связи. // Древняя Русь, город, Замак, село. М., 1985. С. 391, 395; Бусская Н.Н. Op. cit. С. 88; Рыбина Е. А. Археологические очерки новгородской торговли. М., 1978. С. 19-21; Асташева Н.И. Op. cit. С. 123.

[232] Якобсон А.Л. Рецензия на работу: Антонова И.А., Даниленко В.Н., Романчук А.И. Средневековые амфоры Херсонеса // СА. 1973. Вып. 3. С. 287.

[233] Колесникова Л.Г. Op. cit. Мал. 2,4.

[234] Косцюшко-Валюжинич К.К. Отчет о раскопках в Херсонесе Таврическом // ИАК. 1906. Вып. 20. С. 55., Мал. 27.

[235] ДН. С. 98, 100.

[236] Штыхов Г.В. Города ... С. 116; Фехнер М.В. Op. cit. С. 154.

[237] Schmіdt R. Dіe Hedwіgsglaser und dіe verwandten faіmіdіschen Glas und Krіstallschnіttarbeіten. // Jahrbuch des Schlesіschen Museums fur Kunstgewere und Altertumer. B. IV. Breslau, 1912. S. 56, 58, 59.

[238] Гуревич Ф.Д. Византийский импорт ... С. 79.

[239] Schmіdt R. Op. cit. S. 57.

[240] Musіanowіcz K. Drohіczіn we wczesnem srednіowіeczu // MW. 1959. IV. S. 220.

[241] ДН. С. 156.

[242] Тамсама