Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Аб культуры i сацыяльным аблiччы старажытнарускага Наваградка
Прадстаўленьне аб матэрыяльнай i духоўнай культуры Наваградка, а таксама аб яго сацыяльным аблiччы было б няпоўнае, без выяўленьня таго месца, якое ён заўмаў сярод iншых старажытнарускiх гарадоў i, у першую чаргу, сярод гарадоў Заходняй Русi, матэрыялы якiх мы сiстэматычна супастаўлялi з наваградскiмi.
У главе 2 узнiкненьне i першапачатковая гiсторыя Наваградка параўноўвалася з адпаведнымi працэсамi, што адбываліся ў другiх паселiшчах Панямоньня. Як можна мяркаваць па дадзеных археалогii, дагарадскі i гарадскі перыяды ў гiсторыi Наваградка супалi з часам складаньня другiх старажытнарускiх паслiшчаў гэтай зямлi.
Не заўсёды паселiшча дагарадскога характару ў Панямоньнi перарасталi ў гарады. Так сталася з гарадзiшчам Iндура недалёка ад Гродна, якое раскапала К.Т. Кавальская. Гэта гарадзiшча размешчана на мысавам узвышшы недалёка ад ракi. Наiбольш высокая яго частка занята пляцоўкай, агароджанай валам вышынёй 1 м. i рвом. Вал абкружаў таксама другую пляцоўку, у заходняй частцы якой захавалiся рэшткi трэцяга вала. Культурны слой магутнасьцю да 1 м., адзначаны на другой пляцоўцы паблiзу вала, у той час як у цэнтры таўшчыня слоя дасягае толькi 20-40 см. Знаходкi гарадзiшча Iндура прадстаўлены раньнекружальным посудам X-XI стст., сярод якога сустракаецца заходнеславянскі. Цікавая знаходка тут касьцяной пласцінкі для арнаментаваньня глiнянага посуду. Варта адзначыць знаходкi жалезных наканечнiкаў стрэлаў, iнкруставаную шпору i спражку ад аброці каня.
Па распалажэньню культурнага слоя на краю пляцоўкi i па складу iнвентара, гарадзiшча Iндура падобна да гарадзiшча Муравельнiк у Ваўкавыску. Для абодвух сiнхронных помнiкаў характэрная канцэнтрацыя культурнага слоя каля валоў i прысутнасьць воiнаў. У Муравельнiку, сярод апошнiх, побач са славянскiм насельнiцтвам былi нарманы. Аднак, жыцьцё, спыніўшыся на Муравельнiку ў сярэдзiне XI ст., працягвалася на блiжэйшых узвышшах у той час як пасёлак у Iндуры спынiў сваё iснаваньне[1].
У канцы I i пачатку II тысячагоддзя н.э. працэс утварэньня гарадоў ішоў у Полацкай зямлі. У адрозненьне ад Панямоньня, дзе будучыя гарады засноўвалi на раней незаселеных месцах, полацкiя гарады ўзнiклi на месцы больш раньнiх пасёлкаў. Лукомль заснаваны на тэрыторыi, дзе быў пасёлак пачатку I тысячагоддзя н.э., Друцк — на месцы паселiшча IV-V стст. н.э. Браславу папярэднічаў латгальскi пасёлак апошнiх стагоддзяў I тысячагоддзя н.э. Феадальны Полацк вырас пасля пераносу Полацкага гарадзiшча i селiшча на новае месца[2]. Шмат гадоў iдзе дыскусiя паміж Э.М. Загарульскiм i Г.В. Штыхавым аб тым дзе i як быў заснаваны Мiнск.
Археалагiчныя матэрыялы прывялi аўтара да высновы, што людзі, якія заснавалi Наваградак, былi дрыгавiчы (с. 00). На думку П.Ф. Лысенкі Тураў i Берасьце таксама былi заснаваны дрыгавiчамi[3].
Першапачатковы наваградскi пасёлак, які ўзнiк у канцы X ст., у сярэдзiне XI ст. ператвараецца ў старажытнарускi горад i ў гэтым статусе жыве больш 250 гадоў. Па поваду нашага гораду ў адной са сваiх работ Л.В. Аляксееў пiша так: “Трэба памятаць, што Наваградак быў асобы, нетыповы для астатняй Русi цэнтр”[4]. Каб згадзiцца з гэтай высновай альбо адхіліць яе неабходна ўсебакова ацанiць культуру гэтага гораду. Пры гэтым трэба вылучыць у ёй агульнарускiя рысы, галоўным чынам, у iх заходнерускім увасабленьнi — адзначыць асаблiвасьцi, якiя зблiжаюць Наваградак з другiмi гарадамi Панямоньня — Чорнай Русi i вылучыць спецыфiку, уласьцівую толькi культуры Наваградка.
Агульнарускае аблiчча першапачатковага паселiшча ў Наваградку, у значнай меры, ахарактэрызавана паперадзе. У главе 2 сабраны матэрыялы, дзякуючы якiм можна сабе ўявiць узнiкненьне пасёлку, насельнiцтвам якога былi пераважна нашчадкi дрыгавiчоў, якія засвоiлi ў канцы I тысячагоддзя ўрадлівыя землi Наваградчыны. Iх матэрыяльная культура — домабудаўнiцтва, мясцовыя i прывазныя вырабы, а таксама пахавальны абрад тыповы для ўсходнеславянскага насельнiцтва свайго часу.
Ператвараўшыся ў горад у сярэдзiне XI ст. i ўступiўшы ў пару максiмальнага росквiту ў XII ст., Наваградак захоўвае старажытнарускi характар сваёй культуры. У горадзе працягваюць будаваць наземныя зрубныя жылыя дамы з глiнабiтнымi печкамi, характэрнымi для паселiшчаў лясной зоны. Масавая керамiка прадстаўлена старажытнарускiмi формамi посуду, пераважна, гаршкамi. Тыповая карцiна вымалёўваецца ў жалезаапрацоўчым рамястве. Амаль усе катэгорыi знаходак з жалеза, што зроблены ў Наваградку, немагчыма адрознiць ад iншых вырабаў Старажытнай Русi, у першую чаргу заходнерускiх гарадоў. У гэтым плане асаблівую цiкавасьць прадстаўляе iдэнтычнасьць наваградскага “арсеналу” з распаўсюджанымi на Русi прадметамi ўзбраеньня. Пры ўсіх асаблiвастях арганiзацыi бронзалiцейства i залатарства ў Наваградку, у ім знайдзена вельмі многа прадметаў убору i ўпрыгожаньняў, паўсюдна пашыраных на Русi.
Вялiкая частка старажытнарускiх гарадоў была звязана з Кiевам. У поўнай меры такая сувязь праяўляецца ў культуры Наваградка. Асаблiвасьцi кiева-наваградскiх кантактаў будуць разгледжаны нiжэй. Падобна да другiх заходнерускiх гарадоў, Наваградак меў шматбаковыя кантакты з Прыбалтыкай.
Зусім вiдавочны старажытнарускi характар духоўнай культуры жыхароў Наваградка. Ён праявiўся ў культавым дойлiдстве, хрысьцiянскiх рэалiях, кiрiлiчным пiсьме, распаўсюджаньнi хрысьцiянскiх iмёнаў i другiх асаблiвасьцях iдэалогii.
Такія асноўныя асаблiвасьцi культуры Наваградка, і гэта роднiць яго з культурай іншых гарадоў Старажытнай Русi, у прыватнасьцi, заходнерускiх.
У культуры нашага гораду ёсьць рысы, уласьцiвыя, выключна, для гарадоў Панямоньня. Даследаваўшы масавую керамiку Наваградка i iншых гарадоў Чорнай Русi, М.У. Малеўскай удалася выявiць своеасаблiвасьць iх керамiчнага комплексу. Сярод асноўнага вiду глiнянага посуду — гаршкоў, вылучаюцца формы характэрныя для керамiкi дрыгавiчоў. Побач з гэтым распаўсюдзіліся, а ў раньнім Ваўкавыску сталі дамінуючым тыпам, гаршкi, якія вядомыя на Паўднёва-Заходняй Валынi. Асобную групу керамiкi складае заходнеславянскi мазавецкi посуд, арнаментаваны штампам i налепленым валiкам, а таксама гаршкi з прамым горлам. У другой палове XI ст. уваходзяць ва ўжытак гаршкi так званага драгiчынскага тыпу, вертыкальныя шыйкi якiх, таксама як і тулава, пакрыты лiнейным арнаментам. Гэты посуд па сваім паходжаньнi ўзыходзіць да паселiшчаў Падляшша[5].
Керамiка паселiшчаў Чорнай Русi ў iх дагарадскі i раньнегарадскі перыяды, уключаючы посуд дрыгавiчоў, валынян, жыхароў Мазовii i Падляшша адлюстроўвае, такiм чынам, керамiчны комплекс перыяду засяленьня Панямоньня, фармiраваньня i першапачатковай гiсторii гарадоў гэтай зямлi.
Падабенства керамiкi гарадоў Панямоньня захоўваецца i ў XII-XIII стст. з той рознiцай, што заходнеславянская керамiка, якая знікла ў Наваградку, прцягвае пабытаваць у гарадах Заходняй часткi Панямоньня — Ваўкавыску i Гродне[6].
Спецыфiка гаспадарчага жыцьця гарадоў Чорнай Русi праявiлася ў вялiкiм значэньнi паляваньня. У той час калі ў Полацкай i Тураўскай зямлях важная роля гэтага промыслу характэрна для асобных гарадоў (Лукомль, Клецк, Давiдгарадок), у гарадах Панямоньня яна ўласьцiва ўсiм помнiкам i нават пераважала над жывёлагадоўляй. Толькi ў гарадах Чорнай Русi палявалi на тура. (с. 00).
Асаблiва шмат агульнага ў культуры Наваградка i Ваўкавыска. Першапачатковае засяленьне абодвух гарадоў адбываецца амаль адначасова i аднатыпна. Як адзначана ў главе 2, у Ваўкавыску акрамя двух першапачаткова неўмацаваных паселiшчаў — Шведскай гары i Замчышча, існавала маленькая крэпасьць Муравельнiк i гэтым Ваўкавыск адрознiваўся ад Наваградка. Пасля спыненьня жыцьця на Муравельнiку, тапаграфiя абодвух гарадоў становiцца iдэнтычнай. На Замкавай гары ў Наваградку i Шведскай гары ў Ваўкавыску адначасова ўзводзяцца валы, якія ператварылi неўмацаваныя ўзвышшы ў гарадскiя дзяцiнцы, а суседнія ўзвышшы — Малы Замак у адным горадзе i Замчышча ў другім — у пасады. Яшчэ адна змена ў характары абарончых збудаваньняў абодвух гарадоў адбываецца ў пачатку XII ст., калі гарадскiя пасады абносяцца валамi i ператвараюцца ў вакольныя гарады[7].
Матэрыяльная i духоўная культура Наваградка, як можна мяркаваць по археалагiчным матэрыялам, мае шмат агульнага з культурай Ваўкавыска. Важной асаблiвастью, якая зблiжае абодва гарады, з’яўляецца шматлiкая зброя, якой валодалi жыхары. Сярод зброi дальняга бою наваградцаў i ваўкавысцаў вялікае значэньне мелi ўтульчатыя наканечнiкi жалезных стрэлаў, якiя вельмі рэдка сустракаюцца ў другiх старажытнарускiх гарадах.
Для духоўнага жыцьця абодвух гарадоў Панямоньня характэрна актыўнае пранiкненьне пiсьменства, што падцьвярджае вялiкая колькасьць знайдзеных стыляў — пiсалаў. Па колькасьці гэтых знаходак Наваградак i Ваўкавыск займаюць адно з першых месцаў не толькi ў маштабе Панямоньня, але ўвогуле сярод гарадоў Старажытнай Русi.
Падабенства i нават роднасьць культуры Наваградка i Ваўкавыска фiксуецца дзякуючы таму, што абодва гарады археалагiчна вывучаны больш за другiя чорнарускiя гарады. Цалкам магчыма, што даследваньне шырокай плошчай iншых гарадоў Панямоньня дазволiць паказаць iдэнтычнасьць iх культуры з культурай другiх помнiкаў Чорнай Русi.
Асноўныя матэрыялы Наваградка дазваляюць акрэслiць месца гэтага гораду сярод заходнерускiх гарадоў i iх лакальнай групы — гарадоў Панямоньня. Наваградак, які ўзнiк i існаваў на ўсходзе Чорнай Русi меў усе рысы старажытнарускага гораду.
Напрацяг стагоддзя ад часу свайго ўзнiкненьня ў канцы X ст. i да канца XI ст., паселішчы ў Наваградку не вылучалася якiмi б нi было асаблівасьцямi. Больш за паўстагоддзя жыхары, што занялi наваградскiя ўзвышшы, не ведалi i, вiдавочна, не мелi патрэбы ў абарончых збудаваньнях. З узвядзеньнем вала на Замкавай гары i з ператварэньнем яе ў крэпасьць, яе тэрыторыя служыла як сховiшча.
У першапачатковым паселiшчы i раньнім горадзе былi развiтыя галоўныя рамёствы — ганчарства, апрацоўка жалеза i каляровых металаў. Падтрымлiваліся сувязi са знешнiм светам. Наваградцы пастаўлялi навакольнаму сельскаму насельнiцтву свае i прывазныя вырабы.
У мацярыковай культуры Наваградка аж да канца XI ст. рэзка не выяўлялася маёмасная няроўнасьць. Зброя сустракалася рэдка. Мяркуючы па абраду пахаваньня i iнвентару, наваградскi магiльнiк мала чым адрознiваўся ад магiльных помнiкаў сваёй сельскай акругi. Да канца XI ст. насельніцтва было язычнiкамі.
Карэнныя змены ў культуры гораду прыходзяцца на пачатак XII ст. Яго дзяцiнец з крэпасьцi-сховiшча стаў месцам перабываньня феадала — феадальным дваром. Гарадскі пасад ператвараецца ў вакольны горад. Тая яго частка, якоя была археалагiчна даследавана, прадстала ў выглядзе багатага гарадскога квартала. Такiм чынам, культура Наваградка XII-XIII стст. аднаўляецца па дадзеных аб, пераважна, сацыяльных вярхах гарадскога насельнiцтва, сярод якога хутка распаўсюджваецца хрысьціянства. Менавіта гэтыя асаблiвасьцi ствараюць прадстаўленьне аб нетыповасьцi старажытнарускага Наваградка.
Змены ў культуры Наваградка XII-XIII стст. у параўнаньні з культурай раньняга гораду, не звязаны ні з якiмi знешнiмi ўплывамi. Яны з’яўляюцца ў выніку пераўтварэньняў, што адбываліся на месцы. Самыя выразныя матэрыялы, што характарызуюць домабудаўнiцтва, рамяство, кантакты з другiмi зямлямi i iншыя бакі жыцьця гораду перыяду яго росквiту, сягаюць сваiмi каранямi ў яго папярэднюю гiсторыю. Змены ў культуры Наваградка, з пачатку XII ст. абумоўлены сацыяльнымi зменамi, якія адбываліся ў яго жыцьці. Натуральна, што пры гэтым з’явiлiся новыя, раней невядомыя бакі культуры.
Археалагiчныя матэрыялы, што належаць да жыцьця прывiліраванага насельнiцтва гораду XII-XIII стст. даюць канцэнтраванае прадстаўленьне аб старажытнарускай гарадской культуры гэтага часу. Нешматлiкія пiсьмовыя сведчаньні, датычныя палiтычнай i культурнай гiсторыi прыпадаюць, выключна, на XIII ст.
У XII ст. наваградскi дзяцiнец належыць феадалу, якi валодаў Замкавай гарой. Мяркуючы па тым, што пад 1235 г. летапiсцу вядомы Iзяслаў Наваградскi (с. 00), магчыма, што княжацкая ўлада існавала тут і ў больш раньні час. Феадалы i iх атачэньне мелi шмат зброi i такiх каштоўных рэчаў як iранскі фаянсавы посуд, шкляны посуд i іншы iмпарт. Сацыяльным вярхам дзяцiнца належала спецыяльная гаспадарчая зона ў паўночнай частцы пляцоўкi Замкавай гары. У амбарах i засеках гэтай зоны захоўвалiся харчы i iншыя запасы. Багатыя насельнікi дзяцiнца займаліся гандлем, аб чым можна мяркаваць па скапленьню гiрак для вясоў, знайдзеных у адной з гаспадарчых пабудоў. З духоўным жыцьцём прывелiраванай частцы жыхароў Замкавай гары звязаны мясцовыя i прывазныя хрысьцiянскiя рэалii i ўвайшоўшыя ў побыт кнiгi.
Рамесніцкая дзейнасьць на тэрыторыi наваградскага дзяцiнца XII-XIII ст. прадстаўлена, галоўным чынам, залатарамi, якія сумяшчалi сваю асноўную работу з апрацоўкай горнага крышталя. Рабiлi, галоўным чынам, цiсненьне i коўку каляровых металаў i срэбра, радзей лiцейныя работы. Распаўсюджаньне матрыц кiеўскага ўзору дазваляе мяркаваць з’яўленьне ў Наваградку залатароў з Паўднёвай Русi. Магчыма, што сярод ганчароў, якiя працавалі за межамi дзяцiнца i выраблялi палiваны посуд таксама былi кiеўскiя рамеснiкi, якiя паўтаралі ўзоры паўднёварускай палiванай керамiкі.
Вярнуўшыся да пытаньня аб сацыяльных групах насельнiцтва дзяцiнца, адзначым людзей простых — чэлядзь. Абслуга феадала i яго атачэньня, плебс Замкавай гары сялiўся ў паўднёвай i часткова паўднёва-усходняй частцы пляцоўкi., займаючы звычайныя зрубныя дамы, да якiх, часам, прымыкалi невялiкія гаспадарчыя пабудовы. Асобныя знаходкi — абломкi амфар, прывазны шкляны посуд i iнш., знайдзеныя пры раскопках гэтых пабудоў, наўрад цi звязаны з побытам нiзшай праслойкi насельнiцтва дзяцiнца i, па ўсёй верагоднасьці, трапілi туды з багатых комплексаў дзяцiнца.
Канцэнтрацыя несвабодных рамеснiкаў дзяцiнца i асоб, якія заняты абслугай феадала ў пэўнай частцы пляцоўкi гарадской крэпасьцi, адзначана ў Друцку i Мсьцiслаўлі, раскапаных Л.В. Алексеевым[8].
Такім чынам, мяркуючы па дадзеных археалогii, невялiкую пляцоўку наваградскага дзяцiнца ў XII-XIII стст. займалi тры катэгорыi гараджан, дзьве з якiх — рамеснiкi i чэлядзь — абслугоўвалi ўладальніка Замкавай гары i яго атачэньне. Рамеснiкi дзяцiнца, натуральна, належалі да катэгорыi вотчынных.
Сацыяльнае аблiчча насельнiцтва вакольнага горада Наваградка, разглядалася ў кнiзе “Старажытны Наваградак”[9]. Матэрыялы, якія адносяцца да гэтай праблемы незвычайныя i шматгранныя. Iх трактоўку нельга лiчыць вычарпанай.
Матэрыяльная культура раскапанай намi гэтай часткi гораду i датаваная XII-XIII стст. на дзiва аднародная. За выключэньнем двух жылых пабудоў, якія наляжалi простым грамадзянам, астатняя тэрыторыя была забудавана вялiкімi i багатымi дамамi, частку якiх на працягу стагоддзя належала адным i тым жа сем’ям.
Шматлiкі i багаты iнвентар жылых пабудоў спалучаўся са знаходкамi, якія неабвержна сведчылi, што ўладальнікі дамоў займалiся апрацоўкай каляровых i шляхетных металаў i што асаблiва важна, золата. Гэтыя асаблiвасьцi прывялi аутара да высновы, што ў багатым квартале залатароў вакольнага гораду можна бачыць своеасаблiвае аб’яднаньне рамеснікаў[10].
У савецкай лiтаратуры неаднаразова падымалася пытаньне аб магчымастi iснаваньня рамесных аб’яднаньняў у Старажытнай Русi. Аб гэтым пiсалi: С.В. Юшкоў, М.М. Цiхамiраў, В.В. Стоклiцкая-Церашковiч, Б.А. Рыбакоў, М.М. Варонiн i Б.А. Колчын. Iснаваньне арганiзацыі рамеснікаў-будаўнікоў у старажытнай Гродне бачыў археолаг В. Галубовiч[11]. Iначай ставілася да гэтай праблемы Н.Л. Подвiгiна, прымяняльна да Ноўгорада. Прызнаваючы ўслед за Б.А. Колчыным iнстытут вучнёўства ў кавалёў, аўтар спрабуе на ноўгарадскiх матэрыялах праверыць прыкметы iснаваньня цэхаў, якiя на думку Б.А. Рыбакова iм уласьцiвыя. Гэта — iснаваньне патранальнай царквы, сумесныя пiры, наяўнасьць цэхавай адмiнiстрацыi i некаторыя iншыя асаблiвасьцi. Н.Л. Подвiгiна прыходзiць да высновы, што довады Б.А. Рыбакова не падцвярджаюцца матэрыяламi, у прыватнасьцi археалагiчнымi i што ў Ноўгарадзе XII-XIII стст. не было эканамiчных i палiтычных прадпасылак для ўтварэньня карпарацый рамеснікаў. Не абмяжоўваючыся Ноўгарадам, даследчыца распаўсюджвае сваю выснову на всю Старажытную Русь i пiша: “На наш погляд, у дамангольскі час на Русi яшчэ не склалася сукупнасьць тых эканамiчных i сацыяльных умоў, якiя прывялi да ўзнiкненьня цэхаў на Захадзе”[12].
У апошнiя гады праблема iснаваньня аб’яднаньняў рамеснікаў ізноў падымаецца ў савецкай лiтаратуры. Археалагiчныя матэрыялы Кiеўскага Падолу прыводзяць М.А. Сагайдака да думкi, што высокая ступень знаходак таварнай прадукцыi ў гэтай частцы гораду, дазваляе думаць аб узнiкненьнi там аб’яднаньняў рамеснікаў[13].
Прыхільнiкам iснаваньня ў Старажытнай Русi аб’яднаньняў рамеснікаў з’яўляецца П.С. Пеняк, на думку якога шматпрофiльнае рамяство старажытнарускiх гарадоў дазваляе мяркаваць iснаваньне ў iх рамесных аб’яднаньняў. Мабiлiзуючы дадзеныя пiсьмовых крынiц i археалогii, П.С. Пеняк прыходзiць да высновы, што такія маглi ўтварыцца ў вялiкiх гарадах[14].
Наваградак не належыць да лiку вялiкiх гарадоў Старажытнай Русi. Тым не меньш яго вакольны горад мае многiя рысы, якія дазваляюць убачыць на яго тэрыторыi своеасаблiвае аб’яднаньне рамеснiкаў. Гэта знайшло праяву ў строгай адасобленасьцi квартала багатых i добра ўзброеных залатароў, спадчынасьцi iх рамяства, iснаваньнi прывелiраваных могiлак, якія ўзнiклі, верагодна, каля патранальнай царквы, рэалiях, што сведчаць аб пiрах жыхароў квартала i другiх прыкметах, што вылучаюць iх сярод іншых гаражан.
На кожным з трох этапаў iснаваньня багатага квартала вакольнага гораду Наваградка з пачатку XII ст. да яго гiбелi ў 70-я гады XIII ст., сярод багатых дамоў вылучаюцца асобныя жылiшчы. Для першай паловы XII ст. такім быў дом, сьцены якога пакрываў фрэскавы роспiс. Мяркуючы па тым, што сьцены гэтага дому i Барысаглебскай царквы пакрывалi адны i тыя ж фрэскiсты, гаспадары яго маглi мець сувязi з наваградскiм храмам[15].
У другой палове XII ст. шматлікім i разнастайным iнвентаром вылучалiся два дамы. Пабудова 10, якая змянiла дом з фрэскавым роспiсам i пабудова 5 у цэнтры пляцоўкi, якая ўзведзена над заглыбленым домам. У гэтых абодвух дамах побач з апрацоўкай каляровых металаў i срэбра, займалiся гарачай i халоднай апрацоўкай золата[16].
Выснова аўтара гэтай работы аб тым, што ў вакольным горадзе Наваградка XII-XIII стст. магло фарміравацца аб’яднаньне рамеснікаў, аб чым упершыню было сказана ў друку ў пачатку 70-х гадоў[17], застаецца ў сiле. Пры гэтым варта зазначыць, што ў познiм Сярэднявеччы на тэрыторыi Беларусi адзначаны даўнiя традыцыi карпаратыўнага рамяства. Узнiкненьне цэхаў там адзначана задоўга да атрыманьня гарадамi Магдэбургскага права (XVI ст.)[18].
Забудова багатага квартала рэзка скарачаецца з пачатку XIII ст. Аднак i ў гэты час сваiм маёмасным становiшчам вылучаюцца ўладальнікі пабудовы 4, якая пабудавана на месцы загiнуўшай у пажары пабудовы 5[19].
Тэрыторыя Малага Замка, што даследавана археалагiчнымі раскопкамi, дае яркую, але няпоўную карцiну засяленьня вакольнага гораду. Багаты квартал займаў мыс узвышша. Яго гранiцы ўдалася акрэслiць з поўначы, усходу i поўдня. Працягласьць гэтага кварталу на Захад з-за сучаснай забудовы тэрыторыi высвятлiць не ўдалася. У закладзеных шурфах сустракаецца культурны слой старажытнарускага часу, але няясна, ці звязаны ён з дамамi багатага кварталу. Магчыма, што на тэрыторыi вакольнага гораду жылi рамеснiкi тых прафесiй, якія не прадстаўлены ў багатым квартале. Разам з тым, частка рамеснiкаў магла сялiцца за межамi гарадскiх умацаваньняў. У недаўнім мінулым, вулiцы на поўдзень ад Замкавай гары называлiся Кавальскай, Бандарскай, Рымарскай i iнш.
У сувязi з вызначэньнем сацыяльнага аблiчча пасаду-вакольнага гораду старажытнарускага Наваградка, звернемся да высновы Б.А. Цiмошчука аб археалагiчных прыкметах пасадаў гарадоў Старажытнай Русi. Аўтар разглядае iх як самакіруемыя абшчыны, якiя ўзнiклi ля сьцен дзяцiнцаў i заселеныя дробнымi рамеснкамі-вытворцамi[20].
Пакуль няма тлумачэньня прычыны заняпаду жыцьця на тэрыторыi багатага кварталу. Магчыма, што маючы больш слабыя ўмацаваньнi чым дзяцiнец, Малы Замак быў аб’ектам нападу раней таго часу, які зафіксавалі летапiсы. Безперапынная ваенная небяспека магла адбiцца на яго забудове.
Археалагiчныя матэрыялы Наваградка даюць прадстаўленьне аб розных катэгорыях гаражан, але спецыфiкай гэтага гораду з’яўляецца то, што ў ім незвычайна яскрава i шматвобразна адлюстравана жыцьцё гарадскiх вярхоў. Па сутнасьцi, у гэтым заключаецца прычына прадстаўленьня аб нетыповасьцi гэтага гораду. Якія ж былi ўзаемаадносiны абедзьвух груп прывiлiраванага насельнiцтвя дзяцiнца з яго феадалам i адпаведным атачэньнем i багатых залатароў вакольнага гораду? Абодва паселiшчы абкружаны валам. Паміж iмi быў глыбокi роў. Па колькасьцi зброi жыхары дзяцiнца (Замка) i багатага кварталу вакольнага гораду (Малага Замка) не саступалi адны другім. Гэта былi роўныя па сваім маёмасным становішчы насельнiкi сярэдневяковага гораду.
Сумесныя дзеяньні гарадскiх вярхоў можна бачыць у тым, што нiжнi вал, пабудаваны першапачаткова ля падножжа Замкавай гары, пазней быў працягнуты да падножжа Малага Замка i стаў прадстаўляць дадатковае абарончае збудаваньне ўсяго гораду. На дзяцiнцы выкарыстоўвалі ювелірныя вырабы, зробленыя рамеснiкамi вакольнага гораду. Пахаваньне жанчыны на могiлках Малага Замка з бляшкамi, цiснёнымi з матрыц дзяцiнца, значыць альбо тое, што на прывiлiраваных могiлках хавалi знатных насельнiкаў дзяцiнца, альбо распаўсюджаньне падобных упрыгожаньняў сярод гараджанак багатага кварталу. Абедзьве групы сацыяльных вярхоў дзейнічалi сумесна ў сувязях са знешнiм светам: як з iншымi старажытнарускiмi землямi, так i з тэрыторыямi, што знаходзiлiся за межамi Старажытнай Русi.
У летапiсных звестках аб Наваградку неаднаразова ўспамiнаецца тэрмiн “Новгородци”. Сын Данiiла Раман, які валодаў Навоградкам, ідзе на дапамогу бацьку, які змагаецца з яцьвягамi “со всими новгородци”. Князь Мiндоўг, звяртаючыся да Данiiла кажа: “пришлю тобе Романе и Новгородце”. Войшалк “поя з собой новгородце и поиде в Литвоу княжить”[21]. “Новгородци” летапiсу — гэта воiны, княжаская раць. Мяркуючы па знайдзенай зброi, яна магла камплектавацца не толькi з княжаскага атачэньня на дзяцiнцы, але i вельмі добра ўзброеных жыхароў вакольнага гораду.
Палiтычнае значэньне Наваградка ў XIII ст. дапамагаюць зразумець словы летапiсца пад 1253 г., у канцы паведамленьня аб другiм паходзе Данiiла ў Панямоньнi “Наоутрея плениша всю землю Новгородскую”[22]. Тэрмiн “зямля” А.Н. Насонаў атаесамляў з найменьнем “воласьць” i “вобласьць”, і лiчыў, што так называлiся феадальныя паўдзяржавы[23]. “Зямля Наваградская” азначала iснаваньне ў Чорнай Русi княства, цэнтрам якога быў летапiсны Новгородок. Мяркуючы па археалагiчных матэрыялах, гэта княства афармляецца з пачатку XII ст.
Мяжа наваградскага княства выразна прасочваецца толькi на поўначы, у 30 км. ад гораду на Нёмане. Менавіта там Войшалк заснаваў манастыр “на реце на Немне межи Литвою и Новым городком”[24]. Магчыма, што ўсходняя мяжа таксама абазначалася гэтай ракой. Заходнія землi наваградскага княства сутыкалiся з уладаньнямi Слонiма, адлеглага на 80 км. якi, вiдавочна, таксама з’яўляўся княжацкiм цэнтрам. Зусім няяснай застаецца працягласьць наваградскай зямлi на поўдзень.
Наваградскае княства XII-XIII стст., як i горад папярэдняга часу цесна звязана з акругай, менавіта ў гэты час назіраецца актыўнае жыцьцё на селiшчы Гарадзiлаўка (суч. Гардзілоўка - пер.). Узаемаадносiны гораду i мясцовых паселiшчаў вiдаць па мясцовых i прывазных вырабах, якiя траплялi з Наваградка жыхарам акругi, за хлеб i iншыя прадукты сельскай гаспадаркі, што тыя пастаўлялі ў горад.
Наваградак як цэнтр княства вылучаўся сваiмi актыўнымi знешнiмi сувязямi. Рэдкi старажытнарускi горад не меў кантактаў з Кiевам. У Наваградку яны шматгранныя. Кiеўскi iмпарт, што прыбываў з канца X ст., у XII ст. робiцца абiльным i разнастайным. З пашырэньнем хрысьцiянства заўважным патокам прывазных вырабаў становяцца прадметы культу, а ў помнiках пiсьменства засвайваецца кiеўская традыцыя. Праз горад на Дняпры транзiтам прыбываюць дарагiя, нярэдка унiкальныя вiзантыйскiя i блiзкаўсходнія тавары. Археалагiчныя матэрыялы дазваляюць гаварыць аб з’яўленьнi ў Наваградку кiеўскiх i iншых паўднёварускiх рамеснiкаў (залатары, ганчары).
Пабудова Барысаглебскай царквы паказвае на кантакты нашага гораду з Полацкай зямлей. Храм пабудавала грэчаская арцель, якая перад гэтым паставіла царкву ў Вiцебску, удзельнічалі таксама полацкiя будаўнiкi. Наваградак быў звязаны i з iншымi старажытнарускiмi землямi, а таксама з дзяржавамi Цэнтральнай i Заходняй Еўропы. Сваiм абiльным i разнастайным iмпартам Наваградак XII-XIII стст. вылучаецца сярод iншых гарадоў Старажытнай Русi.
Гісторыкi, якія пiсалi аб Чорнай Русi на падставе пiсьмовых крынiц, пры ўсёй абмежаванасьцi, не маглi не вылучыць Наваградак, за якi ў 50-70-я гг. XIII ст. упарта змагаліся князі Валынi i Лiтвы. Толькi ў святле дадзеных археалогii стала вiдавочна, што барацьба вялася за квiтнеючы горад. Летапiсныя звесткi як бы завяршаюць гiсторыю старажытнарускага Наваградка, адноўленага археолагамi.
Гiсторыя старажытнарускага Наваградка, якая заканчваецца да канца XIII ст. не звязана з заваёвамi альбо якiмi знешнiмi падзеямi. Разбурэньне вакольнага гораду, зафiксаванае летапiсцам пад 1247 г., прывяло да загасаньня жыцьця на яго тэрыторыi, што адбывалася ад пачатку XIII ст.
Пасля заваяваньня вакольнага гораду жыцьцё на ім на нейкі час замiрае. Паміж культурным слоем гораду ў перыяд Старажытнай Русi i познесярэдневяковым ляжыць магутная падсыпка пяску. У матэрыялах XIV ст. i пазнейшага часу нiшто не нагадвае аб багатым квартале старажытнарускага гораду.
У канцы XIII ст. заканчваецца старажытнарускi перыяд i ў гiсторыi Замкавай гары, але гiстарычны яе лёс iншы. На навагрудскам дзяцiнцы, што выстаяў перад войскам валынскага князя, а ў далейшым перад Ордэнам, пачынаецца iнтэнсiўнае будаўнiцтва. У XIV ст. на паўночнай частцы Замкавай гары ўзводзiцца з пачатку царква, а потым палац феадала, у якiм адзначаецца спалучэньне старажытнарускiх традыцый з архiтэктурна-будаўнiчымi прыёмамi еўрапейскай готыкi, што ўласьцiва часу фармiраваньня дойлідства Вялiкага Княства Лiтоўскага[25]. У паўднёва-усходняй частцы пляцоўкi былi адкрыты рэшткi двухкамерных печаў, складзеных з брусковай цэглы i каменю. Мяркуючы па фармату цэглы (28-29х13-14, 5х8-9 см.)[26], абедзьве печы сiнхронныя грамадзянскай пабудове.
У далейшым, в выніку iнтэнсiўнага будаўнiцтва, тэрыторыя Замкавай гары ператвараецца ў сямiвежавы замак — адзiн з магутных замкаў свайго часу[27].
Сiстэматычныя даследваньні наваградскіх старажытнасьцяў XIV-XVII стст. дапаможа выявiць iх сувязь з культурай летапiснага Новгородка. Гэту сувязь прызнаваў М.К. Любаўскi, калі пiсаў аб Наваградку — стольным горадзе Вялiкага Княства Лiтоўскага. “Самастойнасьць наваградскага намесніка ўзыходзіла да удзельнай эпохі і тлумачыцца тым, што ён быў пераемнікам удзельнага князя”[28].
У томе “Археалогii СССР”, што прысвечаны старажытнарускаму гораду, сярод iншых помнiкаў, пэўнае месца адведзена Наваградку. А.В. Куза, якi зрабіў велізарную працу па сыстэматызацыi паселiшчаў Старажытнай Русi, змяшчае яго ў групу помнiкаў, чыя ўмацаваная тэрыторiя не перавышае 2,5 га. Для часу да XII ст., наш горад аднесены аўтарам да другой групы, якую склалі 32 умацаваныя паселішчы. Для іх, на думку аўтара, цяжка вылучыць вядучы накірунак у гаспадарчай дзейнасьцi, вузкую спецыялiзацыю рамяства, дыферэнцыяцыю жылых пабудоў i інш. З сярэдзiны XII ст. Наваградак у лiку 25 помнiкаў, сярод якiх Плiсненск, Тарапец, Гродна, Ушчыж, Друцк i інш. пераходзіць у першую групу, г.зн. гэтыя помнiкi ператвараюцца ў сапраўдныя гарады, большай часткай у сталiцы удзельных княстваў[29].
Згаджаючыся з А.В. Кузой, які акрэсліў працэсы, што нароўні з iншымi паселішчамi адбывалiся ў Наваградку, трэба ўдакладнiць, што ў нашым горадзе яны закончылiся на паўстагоддзя раней. Археалагiчныя матэрыялы — узвядзеньне вала на Малым Замку, будаўнiцтва вялікiх дамоў са шматлiкай зброяй i прадметамi раскошы, адбудова Барысаглебскай царквы, узнiкненьне хрысьцiянскіх могiлак паблiзу багатай забудовы, фармiраваньне гаспадарчай зоны для знацi дзяцiнца i распаўсюджаньне на ім разнастайнай зброi — з’яўляюцца з пачатку XII стагоддзя. Няма сумневу, што сапраўдным гарадскiм цэнтрам, якому ўласьцiвыя ўсе альбо амаль усе прыкметы вызначаныя А.В. Кузой для гораду, Наваградак робіцца з надыходам XII ст.
Сьціплыя паселiшчы дагарадскога характару канца X i першай паловы XI стст., якiя не мелi абарончых збудаваньняў, дзяцiнец i неўмацаваны пасад другой паловы XI ст., выдатны па сваёй культуры старажытнарускi горад XII-XIII стст. i першакласны замак позняга среднявечча — такія асноўныя этапы гiсторыi i культуры Наваградка. Iстотна, што ўсе змяненьнi ў аблiччы старажытнарускага паселiшча, асаблiва значныя перамены, што адбываліся ў Наваградку з пачатку XII ст., з’явiлiся ў вынiку працэсаў, якiя праходзiлi ў эканомiцы i культуры нашага помнiка, без уплыву заўважных знешнiх падзей, у той час як яго культурная гiсторыя больш позняга часу цесна звязана з Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм.
Археалагiчныя доследы выявiлi культуру летапiснага Новгородка як аднаго з гарадскiх цэнтраў Чорнай Русi i гэтым, несумненна, папоўнiлi веданьне ўсёй старажытнарускай культуры. Разам з тым, у матэрыялах Наваградка ёсьць асаблiвасьцi, якiя прымушаюць па новаму ацанiць некаторыя рысы культуры Старажытнай Русi.
У адной са сваiх работ А.В. Куза характэрызаваў культуру малых старажытнарускiх гарадоў. Выкарыстаўшы матэрыялы такiх паселiшчаў XII-XIII стст., што раскапаныя шырокай плошчай, аўтар адзначаў, што iм уласьцiвыя тыя ж “гарадскiя” паказальнiкi, што i стольным гарадам: разнастайная дзейнасьць рамеснiкаў, знаходкi зброi, прывазных вырабаў, наяўнасьць каменных храмаў (сустракаюцца ў 27 малых гарадах), пiсьменнасьцi, маёмаснай дыферэнцыяцыi i iншыя прыкметы культуры, уласьцiвыя вядучым старажытнарускiм гарадам. “Археалагiчныя характарыстыкi разгледжаных паслiшчаў - пiша аўтар - большай часткай паказальнікаў сходныя з характарыстыкамi 10 буйнейшых цэнтраў Русi, адрознiваючыся толькi з боку колькасьці, але не якасьці”[30].
Выснова А.В. Кузы вельмі важная. З яе вынікае, што не існавала старажытнарускай правiнцыйнай культуры. Трэба пры гэтым адзначыць, што колькасныя паказальнiкi, якімi дыспануе археалогiя вельмі ўмоўныя. Як правiла, стольныя гарады раскапаны шмат большай плошчай чым малыя. Пры гэтым, звяртае на сябе ўвагу, як мы адзначылі ў адпаведных главах гэтай працы, колькасьць зброi ў Ваўкавыску, колькасьць прыладаў для пiсьма, знайдзеных у тым самым Ваўкавыску i Яраполчы Залескім. Падобныя прыклады можна павялiчваць. Наваградак, у гэтым плане займае асобнае становiшча. Адзiная для старажытнарускага арэалу канцэнтрацыя заможнага насельнiцтва ў вакольным горадзе, спрыяла таму, што асобныя бакі старажытнарускай культуры праявiлiся ў ім ярчэй чым у шэрагу стольных гарадоў. Багаты квартал з вялiкімi асьцекленымi дамамi (якому няма аналагаў), а таксама размах знешнiх, асаблiва iншаземных сувязей вылучаюць Наваградак сярод астатніх старажытнарускiх гарадоў.
У працэсе вывучэньня сацыяльнай арганiзацыi старажытнарускага рамяства, у лiтаратуры даўно пастаўлена праблема аб магчымасьцi iснаваньня аб’яднаньняў рамеснiкаў у старажытнарускiх гарадах. Яна яшчэ не вырашана, да гэтай праблемы даследчыкi звяртаюцца i, несумненна, яшчэ будуць звяртацца i ў гэтых умовах, квартал залатароў — гаспадароў багатых дамоў вакольнага горада Наваградка з’яўляецца каштоўнай крыніцай.
У выніку Наваградак — гэты малы старажытнарускi горад у XII i XIII стст. па пэўных баках культуры не толькi стаiць у шэрагу буйнейшых гарадскiх цэнтраў, але i мае свае, толькi яму ўласьцiвыя культурныя асаблiвасьцi.
Наваградак у гэтым плане не адзiны. На тэрыторыi Чорнай Русi, у Гродне, таксама малым старажытнарускiм горадзе, верагодна ў 70-я гг. XII ст. узнiкае самастойная архiтэктурная школа, для якой характэрна незвычайная структура плана i своеасаблівая аздоба фасадаў. Акрамя культавых будынкаў, там адкрыты рэшткi грамадзянскiх пабудоў, аздобленых часам багацей, чым падобныя збудаваньні Полацка i Смаленска[31]. Як вядома, усе іншыя старажытнарускiя архiтэктурныя школы ўзнiклi ў стольных гарадах. На думку П.А. Рапапорта, складаньне будаўнiчай арганiзацыi ў Гродне адбывалася шляхам пераходу сюды майстроў з некалькiх старажытнарускiх цэнтраў[32]. Тым не меньш складаньне арыгiнальнай архiтэктурнай школы ў Гродне, на наш погляд, належыць да тае ж з’явы, якая адзначана для старажытнарускага Наваградка. Не выключана, што падобныя асаблiвасьцi будуць выяўлены пры даследваньнi другiх гарадоў i праблема ўкладу малых гарадоў у культуру Старажытнай Русi атрымае новы iмпульс.
Археалагiчныя работы ў Наваградку адкрылi старажытнарускi горад, які больш чым на два з паловай стагоддзя старэйшы, чымсьці першы ўспамiн аб ім у летапiсу. У святле археалогii ўдалася вызначыць этапы яго развiцьця з канца X i да канца XIII стст. i прачытаць асобныя старонкi ў гiсторыi культуры гэтага помнiка. Шмат праблем, якія датычаць культуры летапiснага Наваградка i сфармуляваны ў адпаведных главах нашай работы, чакаюць свайго вырашэньня. Яго змогуць даць далейшыя археалагiчныя работы як на тэрыторыi гораду так i ў “Наваградскай Зямлі”.
[1] Гуревич Ф.Д. 1) О формировании городов Черной Руси по данным археологии // СА. 1983. Вып. 3. С. 63-64; 2) Скандинавские знаходки X-XI вв. на тэрыторыи Белоруссии // Скандинавский сборник XXXIII (в печати).
[2] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 21-33; 2) Города Полоцкай земли. Минск, 1978. С. 42; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. С. 151, 173.
[3] Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 69; 2) Берестье // ТДСД. С. 134.
[4] Алексеев Л.В. Три альбома - каталога по искусству Белоруссии XII-XVIII вв. Рецензия // СА. 1986. Вып. 3. С. 278.
[5] Малевская М.В. Некоторые исторические связи городов Черной Руси в X-XI вв. // ЭБ. С. 37-39.
[6] Воронин Н.Н. Древнее Гродно // МИА. 1954. вып. 41. С. 60; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 61-70; Малевская М.В. К вопросу аб локальных вариантах керамики западнорусских земель XII-XIII вв. // КСИА. 1971. вып. 125. С. 27-31.
[7] Гуревич Ф.Д. О формировании ... С. 64.
[8] Алексеев Л.В. 1) Op. cit. С. 153-157; 2) Смоленский город Мстиславль. Стратиграфия, хронология, топография // ТДСД. С. 120.
[9] ДН. С. 130-137.
[10] ДН. С. 132.
[11] ДН. С. 132.
[12] Подвигина Н.Л. Очерки социально-экономической и политической истории Новгорода Великого в XII-XIII вв. М., 1976. С. 87-93.
[13] Сагайдак М.А. Новое в археологии Киевского Подола // ЗСА. С. 222.
[14] Пеняк П.С. 1) К вопросу о социальной организации древнерусского ремесла // ДГ. С. 94-96; 2) К вопросу аб ремесленных объединениях Древней Руси XII-XIII вв. // Земли Южной Руси в IX-XIV вв. Киев, 1985. С. 126-130.
[15] ДН. С. 36-44.
[16] ДН. С. 54-65, 71-81.
[17] Гуревич Ф.Д. Ремесленная корпорация древнерусского города по археологическим данным // КСИА. 1972. Вып. 129. С. 31-36.
[18] Копысский З.Ю. Социально-экономическое развитие городов Белоруссии. Минск, 1968. С. 143.
[19] ДН. С. 93-98.
[20] Тимощук Б.А. Археологические признаки посада древнерусского города // ТДСД. С. 70-71.
[21] ПСРЛ. М., 1962. Т. 11. Стб. 838, 861.
[22] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 829.
[23] Насонов А.Н. “Русская земля” и образование территорыи раннерусского государства. М., 1951. С. 26.
[24] ПСРЛ. Т. 11. Стб. ???
[25] Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца XIII-XIV вв. // ДГС. С. 122-125.
[26] Гуревич Ф.Д., Ковальская К.Т., Николаев Н.В., Пономарева Т.С. Новогрудская экспедиция // АО 1974. М., 1975. С. 384-385; Гуревич Ф.Д. Работы в Новогрудке // АО 1984. М., 1986. С. 340.
[27] Ткачоў М.А. Замкі Беларусі. Мінск, 1977. С. 15-21.
[28] Любавский М.К. Очерк истории Литовско-русского государства до Люблинской унии включительно. М., 1915. С. 127.
[29] Древняя Русь. город, Замак, село. М., 1985. С. 47-48, 49.
[30] Куза А.В. Малые города в Древненай Руси // ДГ. С. 64.
[31] Раппопорт П.А. Зодчество Древней Руси. Л., 1986. С. 124-130.
[32] Раппопорт П.А. Op. cit. С. 132.