Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Аб паходжаньнi Наваградка i яго раньняй гiсторыi (да канца ХI ст.)
Пытаньне станаўленьня старажытнарускiх гарадоў з’яўляецца прадметам ажыўленых дыскусiй гiсторыкаў i археолагаў i стала особным раздзелам савецкай урбанiстыкi[1]. Ацэньваючы дасягненьнi савецкай навукi ў вывучэньнi паходжаньня старажытнарускiх гарадоў, А. В. Куза лiчыў, што чарговымi задачамi даследчыкаў з’яўляецца вывучэньне працэсу станаўленьня гарадоў у розныя перыяды i на розных тэрыторыях, выяўленьне агульных заканамернасьцяў i лакальных асаблiвасьцяў[2].
Аўтар дадзенай работы не аднойчы звяртаецца да праблемы ўзнiкненьня Наваградка[3]. Аднак, яна такая цяжкая i шматпланавая, што прыходзiцца iзноў звяртацца да яе, абапiраючыся на новыя матэрыялы, а часам па новаму iнтэрпрэтуючы раней вядомыя крынiцы.
Цяжкiя пытаньнi ўзнiкненьня кожнага старажытнарускага гораду. У вывучэньнi гiсторыi паўстаньня нашага гораду iснуюць дадатковыя цяжкасьцi. Летапiсны Новгородок уваходзiць у групу тых старажытнарускiх гарадоу (М.Н. Цiхамiраў налiчвае 47 такiх цэнтраў),[4] першы ўспамiн аб якiх у пiсьмовных крынiцах належыць да ХIII ст., г.зн. да таго часу, калi пераважная частка гарадоў Старажытнай Русi была ўжо засведчана помнiкамi пiсьменства. Па ўскосных дадзеных, як гаварылася ў пачатку нашай работы, аб iснаваньнi Наваградка можна мяркаваць па ўспамiнаньню пад 1235 г. князя Iзяслава Новгородского. Непасрэдны ж успамін аб горадзе вядомы пад 1252 г. у сувязi з паходам Данiiла галiцкага ў Панямоньне.
Па так познiм першым успамiне аб Наваградку i iншых чорна-рускiх гарадах, для зацiкавіўшага нас пытаньня, можна зрабiць выснову, што да сярэдзiны ХIII ст. гэта былi значныя i важныя паселiшчы, якiя вабiлi да себе валынскiх князёў. Асаблiва гэта датычыць Наваградка, якi Данiiл спрабаваў падпарадкаваць i год i тры гады пасля свайго першага паходу на Чорную Русь. Археалагiчныя матэрыялы паказалi, што гэта было сапраўды так. Паселiшчы на яго тэрыторыi з’яўляюцца ў канцы Х ст., i да часу першага ўспамiну Наваградка у летапiсе, гэта быў старажытнарускi горад з яркай i самабытнай культурай.
Кожны даследчык, якi вывучае станаўленьне таго цi iншага гораду прагне паказать, што ўяўляла з сябе тэрыторыя, на якой ён паўстаў. Нажаль, Наваградская зямля, у гэтым плане, дае вельмi мала. Археалагiчныя матэрыялы першага тысячагоддзя н.э. i асаблiва яго трэцяй чвэрцi i IХ-Х стст., папярэднiя ўзнiкненьню Наваградка, вядомыя толькi па дадзеных разведачных работ. У гэтым плане Наваградская зямля, як i iншыя землi Беларускага Панямоньня, значна саступае другiм старажытнарускiм тэрыторыям.
Некаторае ўяўленьне аб старажытнасьцях гэтай зямлi, датаваных 1-м тысячагоддзем н.э., даюць матэрыялы селiшча Чарэшля, што размешчана каля злiцьця ракi Беланожкi з Нёманам. На паўночнай ускраiне вёскi, ва ўрочышчы “Замэчэк” знаходзiцца пасяленьне. Раскоп плошчай 16 кв. м., закладзены нашай экспедыцыяй, меў культурны слой са штрыхованай керамiкай ад рабрыстых пасудзiн, абломкi шэрахаватай керамiкi, паралелi якой вядомыя на паселiшчах Лiтвы, фрагменты ляпных прафiляваных гаршкоў i патэльняў, падобных да славянскай керамiкі VIII-IХ стст. i старажытнарускiя кружальныя гаршкi з рыфленьнем, часам ў спалучэньнi з хваляй. Узноўлены гаршчок з гэтага паселiшча, мае падабенства да керамiкi Х ст. з Наваградка[5]. На паселiшчы Чарэшля таксама працаваў археолаг Л.Д. Побаль, якi адзначае там керамiку, характэрную для позняга этапа Зарубiнецкай культуры i для Банцэраўскай культуры[6].
Керамiка з Чарэшлi ў розных спалучэньнях вядомая ў розных пунктах Наваградскай акругi. Так штрыхаваная керамiка, фрагменты познезарубiнецкiх пасудзiн i посуду Банцэраўскай культуры знайдзены каля в. Талкуны. Ляпная керамiка VII-IХ стст. каля вв. Агароднiкi, Гарадкi, Скрундзi i iнш. Такая ж керамiка ў спалучэньнi з раньнекружальным посудам у паселiшчах ля вв. Радагошча, Селiшча, Марулiна i iнш.[7]
Спынiмся больш падрабязна на двух помнiках, што знаходзяцца паблiзу Наваградка. Адзiн з iх, гэта гарадзiшчы каля в. Байкi, 6 км. на паўночны захад ад гораду. У 1 км. ад вёскi на высокім узгорку, які не меў абарончыхых збудаваньняў, адкрыты культурны слой таўшчынёй 30 см. У ім знайдзены адзiнкавыя абломкi штрыхованай керамiкi. Вялiкая частка знаходак належала да керамiкі Банцэраўскай культуры. Тут былi абломкi цюльпанападобных пасудзiн i фрагмент пасудзіны з заглажаным рабром.
Другi помнiк звязаны з даследваньнямi мiнулага стагоддзя. Звесткi аб iм урыўкавыя, але прадстаўляюць вялiкую цiкавасьць. У 1892 г. М.А. Цыбiшаў адзначыў каля Карэлiцкага тракту, на ўсходняй ускраіне Наваградка, прадаўгаватыя i круглыя курганы, з якiх ён раскапаў два прадаўгаватых. На грунце адкрытыя кастрышчы, кальцынiраваныя косьцi i абломкi посуду. У адным з курганоў, у насыпе стаялi дзевяць ляпных пасудзiн, у адной з iх ляжалi чалавечыя косьцi, у другой — косьцi каня. У курганах знайдзены таксама: нож з тоўстым абушком, ножнiцы, тачыльны камень, красала, спражка, бронзавая спiралька i бубеньчык[8]. Важнасьць гэтых матэрыялаў заключаецца ў тым, што паблiзу гораду, акрамя круглых курганоў, былi падоўжаныя, несумненна больш раньнiя за першыя. Набор рэчаў з жалеза i бронзы падобны да iнвентара першапачатковага паселiшча ў Наваградку i толькi вялiкая колькасьць ляпнога посуду адрознiвае курганны комплекс ад той керамiкi, якоя характэрная для раньняга Наваградка.
Робячы спробу вызначыць склад насельнiцтва на тых тэрыторыях, якiя пазней назавуць Наваградчына, трэба даць этнiчную атрыбуцыю наяўным археалагiчным матэрыялам 1 тысячагоддзя н.э. Вышэй адзначана знайдзеная на дадзенай тэрыторыi славянская ляпная керамiка. Што ж тычыць керамiкi Банцэраўскай культуры V-VII, а часам i VIII стст., то шмат хто з даследчыкаў (П.М. Трэцякоў, А.Г. Мiтрафанаў, В.В. Седов), звязвае яе з балцкiм насельнiцтвам. Разам з тым В.В. Сядоў лiчыць, што на землi, занятыя носьбiтамi Банцэраўскай культуры i роднаснай ёй Тушэмлiнска-Калочынскай, пачынаючы з VI ст. пранiкаюць групы славянскага насельнiцтва[9]. Iншага погляду трымаецца Л.Д. Побаль, якi лiчыць, што помнiкi Банцэраўскай культуры блiзкiя славянскiм[10].
Мяркуючы па археалагiчных дадзеных, землi Наваградчыны ў другой палове i апошнiх стагоддзях 1 тысячагоддзя н.э. не пуставалi. Малая колькасьць помнiкаў, канечне, не адлюстроўвае сапраўднай карцiны засяленьня гэтай тэрыторыi ў разгледжаны час i яшчэ раз сведчыць аб малой вывучанасьцi гэтай часткi Панямоньня. У правільнасьцi гэтай высновы можна пераканацца, звярнуўшыся да археалагiчнай карты суседняй Слонімшчыны, дзе ў выніку актыўных i сiстэматычных работ археолага В.Р. Супруна, выяўлена шмат помнiкаў VI-IХ стст. у басейне верхняга i сярэдняга цячэньня ракi Шчары, сярод якiх было багата старажытнарускiх паселiшчаў канца 1 i пачатку II тысячагоддзяў.[11]
Позняе ўспамiнаньне Наваградка ў летапiсе i беднасьць археалагiчных дадзеных аб наваградскай зямлi ў 1 тысячагоддзi н.э., вымушае ставiць праблему паходжаньня нашага гораду, выключна, на аснаваньнi дадзеных самога гораду, яго магiльнiка i помнiкаў Наваградскай акругі Х-ХI стст.
Археалагiчныя работы паказалi, што з канца Х i ў першай палове ХI стст., былi заселены тры ўзвышшы ў паўночнай частцы сучаснага гораду. Гэта ўзвышшы — Замкавая гара i Малы Замак, дзе сярод раньнекружальнага посуду знайдзена ляпная керамiка, а таксама некаторыя формы пацерак, у тым лiку мазаiчныя пранізкi, якія датуюцца IХ-Х ст.[12] i ўзвышша на паўднёвы захад ад Малага Замка.
У паселiшчы на Замкавай гары — самым высокім узвышшы, пад старажытным, пзней перанесеным валам быў адкрыты культурны слой з керамiкай, якая з’явiлася на тэрыторыi Малага Замка не раней першай паловы ХI ст. Гэта акалiчнасьць быццам бы дае магчымасть мяркаваць, што паселішча на Малым Замку існавала паперад паселішча Замкавай гары. Разам з тым, на Замкавай гары, у перадмацерыковым слоi знайдзены ляпны слабапрафiлiраваны гаршчок — адзiны цэлы ляпны гаршчок у Наваградку.
Трэцяе паселiшча было адкрыта на ўзвышшы, што на паўднёвы захад ад Малога Замка, на якiм у ХII ст. была пабудавана царква. У закладзеным там шурфе адкрыты культурны слой магутнасьцю да 1 м. з камянямi i глiнянай абмазкай. Сярод керамiкi сустракаюцца абломкi пасудзін са штампаваным арнаментам Х-ХI стст. Керамiка ХI ст. была знайдзена ў культурным слоi, пры раскопках храма. Сярод iншых знаходак — утульчаты двушыпны наканечнiк жалезнай стралы[13].
Узвышшы Наваградка, такiм чынам, былi заселены адначасова i складалi своеасаблiвае гняздо з трох паселiшчаў. Пры гэтым Малы Замак быў заселены як па краях так i ў цэнтры, у той час як Замкавая гара напачатку засялялася толькi па краях пляцоўкi.
Нi адно з трох паселiшчаў у гэты раньнi перыяд не мела абарончых збудаваньняў. Iх бяспека забяспечвалася вышынёй узгоркаў, сярод якiх вылучалася Замкавая гара, якая ўзвышалася над далiнай на 20 м. i належыць да наiбольш высокiх кропак Наваградскага ўзвышша. У першыя дзесяцiгоддзі другой паловы ХI ст. на ёй быў узведзены вал, пабудаваны ў 10 м. ад краю пляцоўкi. Значыць, больш як паўстагоддзя на наваградскiх паселішчах штучныя ўмацаваньнi адсутнiчалi, што не дае аснаваньняў лiчыць iх у гэты час гарадскiмi.
У насельнiцтва, якое засяляла наваградскiя ўзвышшы, была ўжо добра сфармiраваная культура. Рэшткi домабудаўнiцтва на Малым Замку дазваляюць мяркаваць, што там пераважалi наземныя зрубныя пабудовы, хаця сустракалiся i заглыбленыя. Сярод керамiкi пераважалi гаршкi з адагнутым венчыкам, частка якiх была толькi ў верхняй частцы абточана на ганчарным крузе. Сярод шматлiкіх знаходак ляпнога посуду цiкавыя фрагменты тоўстасьценных патэльняў, якія служылi навершыям печаў[14].
Першыя насельнікi Малага Замка займалiся i металургiяй жалеза. Выплаўка яго практыкавалася ў гаршках у межах жылых пабудоў. Знаходкi крыц, а таксама разнастайных жалезных вырабаў (прылады працы i побыту, прадметы ўбора), дазваляюць адзначыць пэўнае развiцьцё кавальства i слясарства[15].
З апрацоўкай каляровых металаў першымi пасяленцамi Наваградка дазваляюць азнаёмiцца ямы, адкрытыя ў паўднёвай частцы пляцоўкi Малага Замка. У iх захавалiся сляды выплаўкi бронзы. Многiя з ямаў мелi гаспадарчае прызначэньне i былi запоўнены керамiкай i касьцямi жывёлы.
У матэрыялах раньняга паселішча на Малым Замку адбiлiся заняткi жыхароў сельскай гаспадаркай i разнастайнымi промысламi, а таксама дамашняй вытворчасьцю. Аб апошнім сведчаць шматлiкія глiняныя i больш рэдкiя каменныя праслiцы, касьцяныя прылады i iншыя знаходкi[16].
Знешнiя сувязi першых пасяленцаў праявiлiся ў асобных металiчных знаходках з Прыбалтыкi i шкляных пацерках усходняга паходжаньня[17].
Пры даволi разнастайным iнвентары, мясцовыя жыхары амаль не мелi зброi. Адзiнай знаходкай гэтага вiду, з’яўляецца абкоўка ад калчана, знайдзенная ў адной з наiбольш старажытных пабудоў[18].
Пахавальным помнiкам жыхароў канца Х ст. з’яўляўся курганны магiльнiк у 1,5 км. на паўночны ўсход ад сучаснага гораду. Пахаваньнi гэтага часу зроблены па абраду трупаспаленьня на месцы альбо на старане. Ад спаленьняў на месцы захавалiся рэшткi пахавальнага кастра, у якiм знаходзiлiся кальцынiраваныя косьцi, керамiка i абломкi жалезных i бронзавых вырабаў. Пры спаленьнi на старане, перапаленыя косьцi ляжалi ў ямцы, якая вырыта ў мацерыку[19].
Такой была матэрыяльная культура пад час засяленьня тэрыторыi Наваградка ў канцы Х ст., яна ўзнаўляецца па комплексах i асобных знаходках паселiшча на Малым Замку i наібольш старажытным пахаваньням курганнага магiльнiка. У пачатку ХI ст. засяляецца Замкавая гара, аб чым сведчыць культурны слой пад першапачатковым валам i матэрыялы ўзвышша на паўднёвы захад ад Малага Замка.
У другой палове ХI ст. на паселiшчы Замкавай гары насыпалі вал, які ператварыў яе ў дзяцiнец, а Малы Замак i суседняе ўзвышша зрабіліся пасадамi. На змену паселiшчам дагарадскога характару з’яўляецца горад, у матэрыяльнай культуры якога прасочваюцца галоўныя рысы. Занятак бронзалiцействам перамяшчаецца ў жылыя памяшканні, што стане асаблiвасьцю гэтага вiда рамяства ў пазнейшы час. З’яўляюцца новыя тыпы ўпрыгожанняў, у прыватнасьцi бронзавыя i срэбныя скроневыя кольцы са спiральным завiтком.[20] Сярод жыхароў распаўсюджваюцца прадметы ўзбраення, галоўным чынам, жалезныя наканечнiкі ўтульчатых стрэлаў. У лiку пастаўшчыкоў прывазных вырабаў з’яўляецца Кiеўская зямля, адтуль прывозяць шыферныя праслiцы[21].
Ад крэмацыi жыхары перайшлi да абраду трупаспалення. У адным з курганоў гэты пераход зазначаны тым, што касьцяк, які ляжаў на грунце галавой на Захад, был часткова абпалены. У астатніх пахаваннях па абраду iнгумацыi, шкілеты знаходiлiся ў тым жа становiшчы, на ўзроўні старажытнай паверхнi. Рукi iх выцягнутыя, альбо складзены на грудзях. На пахавальных пляцоўках захавалiся плямы попелу i вугельчыкi, часам камянi, якія ляжаць безпарадкава. Каля ног пахаваных альбо побач з iмi стаялi гаршкi. Астатні iнвентар прадстаўлены ўпрыгожваннямi альбо некаторай колькасьцю бытавых рэчаў. У адным з курганаў знайдзена баявая сякера[22].
З пачаткам засялення наваградскiх узгоркаў, актыўна фармiруецца яго акруга. Па берагах безымяннай рэчкi, што ўпадае ў раку Валоўку, у 3-4-х км. ад Наваградка вядомыя наступныя помнiкi: 1) курганны магiльнiк каля в. Сялец, складаецца з 50 курганоў дыяметрам 6-10 м.; 2) селiшча на беразе рэчкi каля в. Гардзiлоўка, што занiмала плошчу 130х125 м. i 13 курганоў паблiзу ад яго дыяметрам 5-12 м. (Гардзiлоўка 1); 3) курганны магiльнiк, складаўся з 42 курганаў дыяметрам 5-10 м. на захад ад магiльнiка пры паселiшчы (Гардзiлоўка II); 4) гарадзiшчы каля в. Гарадзечна на правым беразе рэчкi. Пляцоўка яго, што ўзвышалася на 3,5 - 4 м. густа парасла лесам; 5) на заходняй ускраiне вёскi, на полi вiдаць сляды распаханных курганаў. Верагодна з гэтых курганаў паходзяць рэчы, што захоўваюцца ў Археалагiчным музее Кракава[23].
У 1 км. на поўдзень ад Наваградка iснаваў магiльнiк па абодва бакі рэчкi Чэмярэўкi. У 1956 г. там было 9 курганаў, а ў 5 км. на поўнач ад гораду нашай экспедыцыяй былi адкрыты 23 курганы дыяметрам 5-15 м. каля в. Ладзейнiкi[24].
У радыюсе да 10-12 км. ад Наваградка вядомыя пасяленні i курганныя магiльнiкi каля вв. Суляцiчы, Мольнiчы, Марулiны i iнш.[25]
Археалагiчныя работы праводзiлiся на селiшчы каля в. Гардзiлоўка, дзе адкрыта плошча ў 160 кв. м., у невялiкай колькасьці сустрэлася ляпная керамiка. Там жа была керамiка кружальнага вырабу. Гэта гаршкi з атагнутым скругленым венчыкам з лiнейна-хвалiстым i хвалiстым арнаментам, падобныя ёсьць на раннiм пасяленні Наваградка[26].
Пры закладцы шурфоў на гарадзiшчы каля в. Гарадзечна, у культурным слоi, таўшчынёй да 60 см., у невялiкай колькасьці знайдзена ляпная керамiка, але пераважала кружальная[27]. Такiм чынам, дадзенае гарадзiшча сiнхроннае, як да гарадскога паселiшча Наваградка, так i гораду, што ўзнiк на яго тэрыторыi.
У раскапаных курганах наваградскай ваколiцы пахаваннi па абраду трупаспалення адкрыты ў магiльнiку Гардзiлоўка 1 i ў Ладзейнiках. Перапаленыя косьцi ляжалi, часьцей за ўсё, у насыпе. У Ладзейнiках на грунце i ў насыпе былi знайдзены гарэлыя плахi — рэшткi дамавiн. У насыпе сустракалiся вуглi i камянi. Мяркуючы па матэрыялах курганаў Гардзiлоўка 1, пахаваннi па абраду трупаспалення адбываліся там i ў ХI ст., аб чым можна мяркаваць па лiрападобнай спражцы i некаторых iншых вешчах. Упускное трупаспаленне адкрыта ў адным з курганаў ля в. Сялец[28].
Пераход ад крэмацыi к абраду трупапакладання ў Наваградскай акрузе адзначаецца ў адным з курганаў ля в. Мольнiчы, дзе верхняя частка касьцяка была трошку абпалена, а чэрап абвуглены. Звычай паліць нябожчыкаў у сельскай мясцовасьцi працягваў iснаваць i ў больш позні час. Курганы з кальцынiраванымi касьцямi сустракаюцца ў магiльнiку каля в. Суляцiчы ХII- ХIII стст.[29]
У курганах з абрадам трупапакладання касьцякi ляжалi выцягнутыя, галавой на Захад. Усходняя арыентаванасьць адзначана аднойчы ў кургане каля в. Мольнiчы. У гэтым жа магiльнiку былi рэшткi дамавiн — бярвенчатых яшчыкаў, пакрытых накатам. Часам у курганах сустракалiся камянi. Пад пахаванымi i над імi была падсыпка з попелу.
Каля касьцякоў знаходзiлiся рэшткi гаршкоў. Нярэдка абломкi керамiкi знаходзiлiся ў насыпе. Iнвентар курганаў не багаты. Гэта бытавыя знаходкi (нажы, рэшткi драўлянага вядра). Цiкавымi знаходкамi былi дзьве баявыя сякеры. У жаночых пахаваннях прадметы ўбору i ўпрыгожваннi[30]. Усе вырабы з курганаў Наваградскай акругi, за выключэннем двух пярсьцёнкападобных кольцаў з кургана Гардзiлоўка 1, аналагiчныя рэчам з наваградскiх паселiшчаў. У сельскую мясцовасьць траплялi рэчы, якiя альбо зрабілі ў гэтых паселiшчах, альбо, калi яны былi прывазныя, праз пасяленні на ўзгорках. Яшчэ не стаўшы горадам, пасяленні, аб якiх гутарка, былi эканамiчным цэнтрам акругi, фармiраванне якой праходзiла сiнхронна з засяленнем наваградскiх узвышшаў.
Такія ёсьць археалагiчныя матэрыялы, што паказваюць развiцьцё Наваградка ад гнязда паселiшчаў дагарадскага тыпу канца Х - першай паловы ХI стст. да гораду, iснаванне якога пачынаецца з другой паловы ХI ст. Дагарадскі перыяд у гiсторыi Наваградка был раней недаацэнены аўтарам, Мы выдзялялі два этапа iснаваннiя гораду, з якiх адзiн ахопліваў час з канца Х ст. (ад заснавання першага паселішча на Малым Замку) да канца ХI ст., а другi прыпадаў на ХII-ХIII стст.[31] У сапраўднасьцi, першы этап павінен быць расчленены на два перыяды — дагарадскі (з канца Х да сярэдзiны ХI ст.) i другi, раннегарадскі, абмежаваны другой паловай ХI ст.
Культура помнiкаў Наваградка i яго навакольля канца 1 i пачатку II тысячагоддзя н.э. — тыпова славянская, у якой, як мы пiсалi раней, захавалiся племенныя асаблiвасьцi дрыгавiчоў.[32] Этнавызначальныя прыкметы iх праяўляюцца па-рознаму. У 80-я гады мiнулага стагоддзя В.З. Завiтневiч, які раскапаў наiбольшую колькасьць дрыгавiчскiх курганаў, бачыў гэтыя прыкметы ў тым, што хавалі на ўзроўні аснавання курганных насыпаў[33]. Таксама ў 60-я гады нашага стагоддзя лічыў Е.I. Цiмафееў[34]. А.А. Спiцын мяркаваў, што для дрыгавiчоў характерныя драўляныя зрубы i дамкi ў курганах, а ва ўборы — пярсьцёнкападобныя скроневыя кольцы i металiчныя зярнёныя пацеркi[35]. А.В. Успенская падтрымлiвае погляды Спiцына прымяняльна да ўпрыгожванняў дрыгавiчоў[36]. Па В.В. Седову самай важнай этнавызначальнай прыкметай дрыгавiчоў з’яўляюцца металiчныя зярнёныя пацеркi, у той час як iншыя асаблiвасьцi iх культуры, што прыпiсваюць даследчыкi, сустракаюцца i ў iншых славянскiх плямёнаў[37].
У наваградскiм магiльнiку i курганах, даследаваных у навакольлi Наваградка маюцца ўсе рысы культуры дрыгавiчоў. У пахаваннях гэта падцвярджаецца размяшчэннем касьцей на грунце i збудаваннем дамавiн, а ў iнвентары знаходкамi пярсьцёнкападобных скроневых кольцаў (Гардзiлоўка II, Мольнiчы, Каменка) i металiчных зярнёных пацерак. Пацеркi вядомыя ў Наваградскiм магiльнiку, а таксама ў курганах Гардзiлоўка II, Гарадзечна, Мольнiчы i Каменка[38]. Асобныя зярнёныя пацеркi паходзяць з культурнага слоя Замкавай гары i Малага Замка[39].
Касьцякi наваградскага магiльнiка i курганоў у ваколiцах гораду вывучала Л.М. Казей у сувязi з фiзiчным развiцьцём старажытных насельнiкаў Наваградчыны. Па дадзеных I.I. Салiвон, шкiлеты з могiлак ХII-ХIII стст. на тэрыторыi Малага Замка па кранiалагiчных асаблiвасьцях i памерах, падобныя на антрапалагiчныя паказчыкi дрыгавiчоў[40].
Этнавызначальным прыкметам дрыгавiчоў не супярэчаць наваградскiя наземныя жылыя дамы з глiнабiтнымi печкамi альбо печкамi-каменкамi.
Пры безумоўнай перавазе славянскага насельнiцтва, якое па сваёй культуры было нашчадкамi дрыгавiчоў, у раннiм Наваградку захавалiся сляды перабывання iншых груп славянскага насельнiцтва. Да такiх адносяцца рэшткi заглыбленых пабудоў i патэльняў - навершшаў печак, якiя ўласьцівыя паўднёвым групам усходняга насельнiцтва, а таксама керамiка, блiзкая да валынскай. Гэтыя акалічнасьці трэба звязать з пранiкненнем у Наваградак пэўнай часткi насельнiцтва з Ваўкавыска, якi стаіць на 100 км. на паўдзённы захад ад нашага помнiка. У Ваўкавыску ў другой палове Х ст. аселi выхадцы з паўдзённа-заходніх земляў, адзiнай формай домабудаўнiцтва якiх да канца ХI ст. былi паўзямлянкi з печамi каменкамi. На старажытнейшым паселiшчы Ваўкавыска “Шведскай гары” вядучым тыпам керамiкi ў другой палове Х - пачатку ХI стст. былi гаршкi валынскага тыпу[41].
У невялiкай колькасьці ў Наваградак трапляе керамiка, арнаментаваная штампам i характэрная для заходніх славян. Адзiнкавыя фрагменты гаршкоў так званага драгiчынскага тыпу, з’яўленне якiх М.У. Малеўская звязвае альбо з жыхарамi Валынi, альбо Бужскага Падляшша, дзе такі посуд характэрны для помнiкаў IХ-ХI стст.[42]
Некаторыя матэрыялы даюць падставы бачыць у акруге Наваградка сляды перабывання крывiчоў. У гэтым плане цiкавы курганны магiльнiк на Карэлiцкім тракце, аб якiм гаварылася вышэй. Як вядома, доўгія курганы, раскапаныя ў гэтым пункце, уласьцівыя пахавальным помнiкам крывiчоў. У кургане 10-га наваградскага магiльнiка кальцынiраваныя косьцi ляжалi ў прамавугольнай яме, вырытай амаль у цэнтры курганнай пляцоўкi[43]. У дрыгавiчоў падобная форма абраду трупаспалення невядомая, але ў крывiчоў яна сустракаецца[44]. Некаторае падабенства з магiльнiкам у Заслаўлі, галоўная частка якога належала крывiчам[45]. У апошнім, у адрозненне ад магiльнiкаў дрыгавiчоў, пахаваныя абгараджвалiся камянямi. Камянi змяшчалi таксама блізка вяршыні курганаў[46].
Звяртаюць на сябе ўвагу бронзавыя скроневыя кольцы з завязанымi канцамi з кургана Гардзiлоўка 1[47]. Гэта паменьшаныя копii крывiцкiх бранзалетападобных калец. Падобныя ўпрыгожаннi знайдзены таксама ў другой i трэцяй групе магiльнiка ў Заслаўлі[48].
З неархеалагiчных матэрыялаў аб пранiкненнi крывiчоў на тэрыторыю Наваградчыны паказвае назва вёскi “Крывiчы” недалёка Нёмана[49]. Такi тапонiм выдзяляе этнiчны склад гэтага паселелiшча ад карэннага насельнiцтва зямлi. Нагадаем таксама звесткi Пятра Дюсбурга аб тым, што магiстр Ордэну спрабаваў захапiць Наваградак, якi аўтар змяшчае ў кране крывiчоў. Гэтыя словы напiсаны чалавекам недастаткова дасведчаным у тым, што прадстаўляла з сябе насельнiцтва Панямоння, куды прыйшлi крыжакi. Аднак цiкава, што яшчэ ў ХIV ст. да хранiста дайшлi нейкiя звесткi аб прабываннi ў гэтых зямлях крывiчоў.
Прылiчваючы наваградскiя курганныя магiльнiкi да помнiкаў дрыгавiчоў, В.В. Седоў лiчыць, што ў Верхнiм Панямоннi яны не склалi галоўнаго ядра насельнiцтва i за лiнгвiстамi (К. Буга, Я. Развадоўскi, В.Н. Тапароў i iнш.) адзначае, што прышлыя славяне засталi на гэтай тэрыторыi балтаў[50]. Цi жылi на раннiх паселiшчах Наваградка i ў яго вясковым навакольлi балты? У пахавальных помнiках Наваградчыны няма знакаў iх прабывання. Блiжэйшыя ўсходне-лiтоўскiя курганы зафiксаваны толькi на правым беразе Нёмана. Каменныя курганы, у якiх В.В. Седоў бачыць славянiзаваных нашчадкаў яцвягаў, таксама сканцэнтраваны досыць далёка ад цiкавых нам зямляў[51]. Магчыма, што балтам належалi курганы, раскапаныя пад Наваградкам у мiнулым стагоддзi. У iх былi знойдзены гаршкi, наканечнiкi коп’яў, серп, срэбная пляцёная грыўна, пласцiнкавы абруч i пярсьцёнак[52]. Аб блiзкасьцi да каменных курганаў сведчыць покроў з камянёў аднаго з курганаў магiльнiка каля в. Суляцiчы пад Наваградкам i асобныя камянi на пахавальных пляцоўках[53].
Больш падстаў бачыць уплыў балтаў у культуры паселiшчаў Наваградка i, у першую чаргу, у распаўсюджаннi ўпрыгожанняў i прадметаў убору. Побач з вырабам агульнаславянскiх i некаторых спецыфiчна наваградскiх вырабаў (скроневыя кольцы са спiральным завiтком), залатары выраблялi ўпрыгожаннi, уласьцiвыя Прыбалтыцы. Гэта падковападобныя спражкi, спiралькi, трапецэпадобныя прывескi i iнш.[54] Не выключана, што гэта адлюстроўвае прысутнасьць у раннiм Наваградку выхадцаў з Прыбалтыкi, у першую чаргу з Лiтвы.
На пытаннi паходжання i ранняй гiсторыi Наваградка, у святле наяўных матэрыялаў, можна на сённяшнi час адказаць наступным чынам: паселiшчы, што ўзнiклi на наваградскiх узвышшах у канцы Х i ў пачатку ХI ст. трэба звязваць з дрыгавiцкiм насельнiцтвам, у складзе якога былi невялiкiя групы другога славянскага насельнiцтва — крывiчы, валыняне, жыхары Подляшша i Мазовii. Тут на Навагрудчыне заканчваўся iх рух з усходу, захаду i паўднёвага захаду. Што тычыцца карэннага насельнiцтва — дрыгавiчоў, то застаецца няясна наколькi iх культура канца 1 тысячагоддзя н.э. звязана з культурай тых нешматлiкiх паселiшчаў са славянскай ляпной керамiкай, аб якой успамiналася напачатку гэтай главы. Немагчыма патлумачыць вытокi культуры балтаў, што праяўляюцца ў раннiх паселiшчах. Толькi пры больш поўным вывучэннi помнiкаў трэцяй чвэрцi 1 тысячагоддзя н.э. i IХ-Х стст. можна будзе вырашыць дадзеныя пытаннi.
Незалежна ад вырашэння праблемы пераемнасьцi Наваградка i яго акругi з раней iснаваўшымi тут помнiкамi, несумненна, што карцiна, якая ўзнiкае на дадзенай тэрыторыi ў канцы Х стагоддзя, звязана з карэннымi пераўтварэннямi ў гаспадарцы насельнiцтва.
Засяленне наваградскiх узгоркаў i навакольля, верагодна трэба звязываць з прагрэсам зямляробства, што прывяло да засваення мясцовых сяредне i многа ападзоленых зямляў. Глеба дадзенай тэрыторыi адрознiваецца сваёй пладавiтасьцю. Яшчэ ў пачатку ХХ ст. землi Уселюба, Шчорсаў i iншых мястэчак i вёсак Наваградчыны славiлiся сваёй пладавiтасьцю[55]. У канцы Х ст. тут адбываецца тое, што характэрна для многiх славянскiх зямляў, насельнiкі якiх канцэнтраваліся на незанятых лясамi частках, прыгодных для земляробства[56]. У сувязi з пытаннем, у якой меры нашы раннiя паселiшчы звязаны з помнiкамi папярэдняй пары, звяртае на сябе ўвагу, што пад Маской пераважная частка паселiшчаў Х-ХI стст. была заснавана на раней неабжытых месцах[57].
Культура ранняга гораду, iснаваннiе якога звязваецца з пабудовай валу на Замкавай гары, шмат чым звязана з культурай дагарадскога паселiшча. Гэта праяўляецца ў характары домабудаўнiцтва i ў занятках насельнiцтва. Месцам пахавання гаражан застаецца стары курганны магiльнiк, на якiм сустрэта нават пахаванне XII ст.[58] Толькi перад канцом ХI ст. у культуры гораду з’яўляюцца новыя рысы — вялiкiя дамы, шкляны посуд, палiваная керамiка i iншыя асаблiвасьцi, уласьцiвыя пазнейшаму Наваградку[59].
У агульнарускай культуры першапачатковых паселiшчаў i ранняга гораду прасочваюцца пэўныя архаiчныя рысы. Гэта адсутнасьць маёмаснай i сацыяльнай дыферэнцыацыi жыхароў, што праявiлася ў аблiччы дамоў, iнвентары, а таксама пахавальным абрадзе. Сярод курганаў наваградскага магiльнiка амаль не было пахаванняў, у якiх можна прасочыць прывiлiраванае становiшча нябожчыка. Да таго ж, наваградскiя курганы па наборы i характары рэчаў не адрознiваюцца ад адпаведных пахавальных помнiкаў Наваградскай акругi. Вядомае адставанне культуры праяўляецца ў працяглым пабытаваннi язычнiцтва (да канца ХI ст.).
Магчыма, што ў першых паселiшчах Наваградка можна убачыць племянны цэнтр дрыгавiчоў, падобны да Турава, якi быў такiм з пачатку свайго iснавання[60]. На думку В.В. Седова, самыя старажытныя гарады на Русi выраслi галоўным чынам з племянных цэнтраў, якiя знаходзiлiся ў зоне канцэнтрацыi зямляробства i з’яўлялiся цэнтрамi рамяства i гандлю[61]. Прыведзеныя вышэй матэрыялы пераконваюць у тым, што паселiшчы ў Наваградку ўзнiкаюць у зоне пладародных зямляў i з’яўлялiся пунктамi, дзе былi развiты рамяство i гандль, а таксама былi цэнтрамi сваёй акругi.
Чаму ж наш горад атрымаў у летапiсе найменне Новага гораду? У адносiнах да якога паселiшча ён быў новы? Цi сведчыць гэта аб iснаваннi нейкага папярэдняга паселiшча ў iншым месцы цi гэта найменне тлумачыцца тым, што горад змянiў першапачатковае паселiшча, што было тут, недалёка? Як вядома, шмат якiя са старажытнарускiх гарадоў насiлi наiменне “Новгород”. Аднак толькi прымяняльна да Ноўгарада Вялiкага ў лiтаратуры ставiлася пытанне аб прычыне падобнага наймення. Папярэднiкамi Ноўгорада на Волхаве лiчылiся гарадзiшчы (“Рюрыкава гарадзiшча”) у 2 км. ад Ноўгораду, Старая Руса, Старая Ладага i iншыя месцы. З пачатку 70-х гадоў даследчыкаў прываблiваюць погляды У.Л. Янiна i М.Х. Алешкоўскага, згодна якiм паперад Ноўгораду iснавалi тры паселiшчы славянскiх плямёнаў крывiчоў i славен i чудскай мерi. Пасля пабудовы агульных ўмацаванняў стаў iснаваць Ноўгарад[62].
У апошнiя гады пытаннямi паходжання Ноўгораду займаецца Е.Н. Носаў. Шырока карыстаючыся матэрыяламi ноўгарадскай акругi i Гарадзiшча, якое ён раскапвае, Носаў прыходзiць да высновы, што ў IХ-Х стст. галоўным ваенна-гандлёвым i адмiнiстратыўным паселiшчам было Гарадзiшча i толькi ў пазнейшы час гэтыя функцыi перайшлi да Новага гораду[63].
Па ўсёй верагоднасьцi, не заўсёды найменне “Ноўгарад”, азначае перанос больш ранняга паселiшча на новое месца. Так пры раскопках Ноўгарада Северскага, упершыню вядомага летапiсу пад 1096 г., высветлена, што гэты горад узнiк на стагоддзе раней на месцы iснавання паселiшча роменскай культуры[64]. Такiм чынам, найменне “Ноўгарад”, у гэтым выпадку, паказвае змену характару раней iснаваўшага на гэтым месцы паселiшча.
Археалагiчныя матэрыялы Наваградка i яго навакольля не даюць магчымасьцi паказаць помнiк — папярэднiк пасяленню на наваградскiх узгорках[65]. Старажылы Наваградка лiчылi, што горад раней быў каля в. Гарадзечна, у 4-х км. ад гораду. Па матэрыялах, што прыведзены раней, можна ўпэўнiцца, што Новым горадам наш помнiк стаў называцца адносна папярэдне iснаваўшых дагарадскiх паселiшчаў на наваградскiх узгорках.
Узнiкненне Наваградка было часткай працэсу гарадаўтварэння, што праходзiў у Панямоннi ў канцы 1 пачатку II тысячагоддзя н.э. У свой час мы спрабавалi паказаць падабенства гiстарычнага лёсу Наваградка i Ваўкавыска, хаця апошнi меў трошку iншы этнiчны склад насельнiцтва.[66] Негледзячы на гэту рознiцу, этапы развiцьця абодвух гарадоў так падобныя, што не выключана паходжанне Ваўкавыска таксама з племяннога центру.
Па ўсёй верагоднасьцi, некалькi iначай пачынаўся старажытны Слонiм, у 1 км. ад якога знаходяцца гарадзiшча i селiшча на Косавым тракце. У культурным слоi гарадзiшча знайдзена шмат ляпной керамiкi. Там жа знайдзены кружальны посуд Х-ХIII ст. Археалагiчныя работы ў Слонiме даюць магчымасть аднесьцi пачатак яго iснавання да другой паловы ХI - пачатку XII ст.[67] Магчыма, што паселiшча на Косаўскiм тракце было папярэднікам Слонiму, а пасля ўзнiкнення гораду iснавала i далей.
Станаўленне Гродна на Нёмане ў канцы ХI ст. разглядаецца, звычайна, як крэпасьцi, што паступова прыцягвала да сябе рамеснае насельнiцтва[68]. Археалагiчныя работы апошнiх гадоў выявiлi на тэрыторыi гродзенскага дзяцiнца — Старога Замка, даволi шмат раннекружальнай керамiкi Х ст.,[69] што адсоўвае ўглыб дату заснавання там паселiшча.
Старажытнарускiя гарады Панямоння ўзнiклi рознымi шляхамi. Адзiн з iх — гэта перарастанне дагарадскога, верагодна, племяннога центра ў паселішча гарадскога тыпу. Так паўстаў Наваградак.
[1] Куза А.В. О происхождении древнерусских городов (история изучения) // КСИА. - 1982. - Вып. 171. - С. 9-15.; Котляр Н.Ф. Формирование территории и возникновения городов Галицко-Валынской Руси ІХ-ХІІІ вв. Киев., 1985. С. 5-17.; Происхождение и эволюция раннесредневекового города // ТДСД. - С. 51-77.
[2] Куза А.В. Op. cit. С. 15.
[3] Гуревич Ф.Д. К истории Новогрудка // Культура и искусство Древннай Руси. Л., 1967. С. 26-30.; Детинец и окольный город древнеруского Новогрудка в свете археологических работ 1956-1977 гг. // СА. - 1980. - Вып. 4. - С. 87-100.; Формирование городов Черной Руси по данным археологии.// СА. - 1983. - Вып. 3. - С. 61-64.
[4] Тихомиров М.Н. Древнерусские города. М., 1956. С. 42.
[5] Гуревич Ф.Д. Древности Белорусского Понеманьня. Л., 1962. С. 151.
[6] Поболь Л.Д. Археологические памятники Белоруссии. Железный век. Минск, 1983. С. 329.
[7] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 169, 170, 173, 175.; Поболь Л.Д. Op. cit. С. 318-319.
[8] Цыбишев М.А. Раскопка в конце 1892 г. некоторых курганов паблизости г. Новогрудка Минской губернии. // Каталог предметов доставленных на археологическую выставку при ІХ Археологическом съезде в Вильно. Вильно, 1893. С. 73-74.
[9] Третьяков П.Н. Финно-угры, балты и славяне на Днепре и Волге. Л., 1966. С. 280.; Митрофанов А.Г. Жалезный век средней Белоруссии. Минск, 1978. С. 152.; Седов В.В. Восточные славяне в VІ-ХІІІ вв. М., 1982. С. 39-40.
[10] Поболь Л.Д. Op. cit. С. 53-54.
[11] Поболь Л.Д. Op. cit. С. 333-341.
[12] ДН., С. 11.
[13] Гуревич Ф.Д. К истории древнего Новогрудка. Swіtowіt, Warszawa, 1962. Вып. ХХІV. С. 568.; Овсянников О.В. Дневник раскопок церкви Бориса и Глеба в 1965 г. (Архіў ЛАІА ф. 35, КП 1434/ 182, Л. 12.)
[14] Малевская М.В. Некоторые исторические связи Новогрудка в Х в. (По материалам керамики)// КСИА. - 1972. - Вып. 129. - С. 14-20.; ДН. С. 14-15.
[15] ДН. С. 18, 20.
[16] ДН. С. 11-12.
[17] ДН. С. 11.
[18] ДН. С. 20.
[19] Павлова К.В. Погребальные памятники окрестностей Новогрудка. // КСИА. - 1981. - Вып. 166. - С. 79.
[20] ДН. С. 20, 4.
[21] ДН. С. 148.
[22] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка. // КСИА. - 1965. - Вып. 104. - С. 100-105.
[23] Гуревич Ф.Д. Древности .... С. 184-185, 203; Шаблюк В.В. Исследования в Белорусском Понеманьне. //АО 1983 г. - 1985. - С. 413.; Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С. 126. Рэшткі раскапаных курганаў каля в. Гарадзечна адзначыў М.В. Нікалаеў.
[24] Гуревич Ф.Д. Древности... С. 194-195.
[25] Тамсама С. 179, 173, 169, 204.
[26] Гуревич Ф.Д. Отчет о работе Новогрудской экспедиции в 1984 г. (Архиў ЛАІА. КП 3080, л. 9-10).
[27] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 185.
[28] Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 186.; Павлова К.В. Раскопки курганов у деревень Селец и Батаровка. //КСИА. - 1977. - Вып. 148. - С. 85.
[29] Павлова К.В. Могильники у деревень Мольничи и Сулятичи. // КСИА. - 1974. - Вып. 135. - С. 62; Гуревич Ф.Д. Op. cit. С. 204.
[30] Павлова К.В. Погребальные памятники ... С. 80.
[31] Гуревич Ф.Д. Два этапа в истории древнерусских городов Понеманьня. // КСИА. - 1976. - Вып. 146. - С. 25-26.
[32] Гуревич Ф.Д. Об этническом составе населения древнего Новогрудка. // Acta Baltіco-Slavіca. Bіalystok, 1969. C. 220.
[33] Завитневич В.З. Формы погребальных обрядов в могильных курганах Минской губернии. // Труды ІХ Археологичного съезда. М.,1895. Т. 1. С. 221-225.
[34] Тимофеев Е.И. Расселение Юго-Западной группы восточных славян по материалам могильников Х-ХІІІ вв. // СА. - 1961. - Вып. 3. - С. 65.
[35] Спицын А.А. Расселение древнерусских племен по археологическим данным. // Журнал Министерства народного просвещения. - 1899. - Вып. VІІІ. - С. 120-121.
[36] Успенская А.В. Курганы Южной Белоруссии Х-ХІІІ вв. // Труды ГИМ. - 1953. - Вып. 22. - С. 120-121.
[37] Седов В.В. Op. cit. С. 114.
[38] Павлова К.В. Погребальные памятники ... С. 80; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 81, 5-9.
[39] ДН. Мал. 66, 6.
[40] Казей Л.Н. К вопросу о физическом развитии жителей Новогрудчины ХІ-ХІІІ веков новой эры. // ЭБ. С. 95-98; Саливон И.И. Краниологична характеристика середньовичного населення м. Новогрудка. // Материали з антропології України. Київ, 1971. С. 100.
[41] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 22-24, 69.
[42] Малевская М.В. Op. cit. С. 19; Малевская М.В. некоторые исторические связи городов Черной Руси в Х-ХІ вв. (Материалы изучення керамики)// ЭБ. С. 39.
[43] Седов В.В. Op. cit. С. 44.
[44] Павлова К.В. Раскопки могильника ... С. 100.
[45] Заяц Ю.А. Курганны могильник Изяславля. // ДГС. С. 40.
[46] Заяц Ю.А. Op. cit. С. 38.
[47] Гуревич Ф.Д. Древности ... Мал. 90, 7, 8.
[48] Заяц Ю.А. Op. cit. Мал. 9.
[49] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 209.
[50] Седов В.В. Op. cit. С. 119.
[51] Седов В.В. Op. cit. Карта 15.
[52] Тышкевич К. О курганах в Литве и Западной Руси. Вильно, 1865. С. 61.
[53] Гуревич Ф.Д. Древности ... С. 204; Павлова К.В. Балтские элементы в погребальном обряде курганов окрестностей Новогрудка.// ПИЭБ. С. 38-40.
[54] ДН. С. 128.
[55] Россия: пад рэд. Семенова В.В. СПб., 1905. Т. IХ. С. 230, 429.
[56] Риер Я.Г. Феодальная деревня Могилевского Поднепровья: Автореферат канд. дис. Вильнюс, 1979. С. 14.
[57] Розенфельдт Р.Л. Древнейшие горада Подмосковья и процесс их возникновения (по археологическим данным) //Русский город. М., 1979, С. 10-11.
[58] Павлова К.В. Раскопки ... С. 103.
[59] ДН. С. 28.
[60] Лысенко П.Ф. Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 69.
[61] Седов В.В. Начало городов на Руси. // ДГС. С. 54.
[62] Янин В.А., Алешковский М.Х. Происхождение Новгорода (к постановке проблемы). // История СССР. М., 1971. Т. 2. С. 32-61.
[63] Носов Е.Н. Проблемы изучення погребальных памятников Новгородской земли (к вопросу о расселении славян) // Новгородский исторический сборник. Л., 1982. Вып. 1(11). С. 3-78; Носов Е.Н. Новгород и новгородская округа ІХ-Х вв. в свете новейших археологических данных (к вопросу возникновения Новгорада). // Новгородский исторический сборник. Л., 1984. Вып. 2(12). С. 3-38.
[64] Коваленко В.П. Новые исследвания летаписных городов Чернигово-Северской земли. // ДГ. С. 50-51.
[65] Заўвага перакладчыка: праведзеныя ўжо пасля смерці Ф.Д.Гурэвіч даследванні даюць магчымасць назваць іншых папярэднікаў старажытнага Наваградка: Піваварчык С.А. Гарадзішча Радагошча – магчымы папярэднік Наваградка//Белорусский сборник. Вып. 2. Санкт-Петербург, 2002. С. 172-173.
[66] Гуревич Ф.Д. Формирование городов ... С. 63-64.
[67] Супрун В.Р. Гарадзішча каля Слоніма. // ПГКБ. 1979. Вып. 4. С. 39-40; Зверуго Я.Г. О начальном периоде истории г. Слонима. // ЭБ. С. 63.
[68] Воронин Н.Н. Древее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. С. 197.
[69] Звесткі ласкава паведаміў А.А. Трусаў.