Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Зброя. Рыштунак верхавога каня i коньнiка
У жыхароў раньняга Наваградка не было багата зброi. У дамах i за iх межамi знаходкi зброi адзiнкавыя, пераважна гэта наканечнiкi стрэлаў. Бедныя зброяй i курганы ваколiц гораду. Становiшча карэнным чынам змяняецца з пачатку XII стагоддзя. Колькасьць зброi рэзка павялiчваецца. Рыштунак уладальнiкаў багатых дамоў вакольнага гораду складаўся са зброі блiжняга i дальняга бою, абарончай зброі, а таксама з прыладаў для язды конна. Шмат зброi з’яўляецца на тэрыторыi дзяцiнца. Акрамя ўсяго іншага там у адным месцы былi знайдзены рэшткі доспеха з жалезных пласцiнкаў, 15 бранебойных стрэлаў i цуглi. У навакольлі зброя XII-XIII стст. сусракаецца вельмі рэдка.
Нiжэй прыводзяцца дадзеныя аб размякаваньнi прадметаў узбраеньня паміж двума часткамi гораду.
Таблiца 4. Зброя. Рыштунак верхавога каня i коньніка
Таблiцы толькі ў PDF файле
Да гэтых знаходак трэба далучыць два жалезныя наканечнiкі стрэлаў, што знайдзены ў Наваградку за межамі абодвух узгоркаў, а таксама зброю з ваколiц Наваградка. Наваградская калекцыя налiчвае, такiм чынам, каля 290 знаходак зброi i звязаных з ёй рэчаў.
Характэрызуючы прадметы ўзбраеньня, як i ў папярэднiх главах, паралелi аўтар прыводзiць, у першую чаргу, па матэрыялах гарадоў Заходняй Русi i ў выпадку адсутнасьцi такіх звяртаецца да матэрыялаў другiх гарадоў Старажытнай Русi.
Зброя блiжняга бою.
Бронзавае перакрыжаваньне мяча з галовамi птушак альбо драконаў па краях знайдзена ў пабудове першай паловы XII ст. Даўжыня яго 9,5 см. Мячы з падобнымi перакрыжаваньнямi характэрныя для тэрыторыi куршаў[1].
На Замкавай гары ў слоi XII ст. знайдзены бронзавы наканечнiк ножнаў мяча, вышынёй 7 см. Па П. Паульсену падобныя наканечнiкi выраблялi куршы i прусы пачынаючы з XI ст.[2]
Пляскаты бронзавы ажурны наканечнiк вышынёй 3 см., археолаг Е. Антаневiч прылiчыў да прадукцыi прыбалтыйскага вырабу. Аднак, аналогiй гэтай знаходцы няма[3].
Перакрыжаваньне шаблi з латунi, пашыраецца ў сярэдзiне i на канцах, захавалася ў даўжыню на 6 см. Блiзкае па форме жалезнае перакрыжаваньне вядома ў Мiнску. А.М. Кiрпiчнiкаў далучае Наваградскую i Мiнскую знаходкi да аднаго тыпу, паралелi ёсьць у паўднёварускiх старажытнасьцях[4].
Абломак ляза ромбападобнага ў сячэньнi кап’я, належыць да той самай пабудовы, дзе знайдзена перакрыжаваньне мяча. Да гэтай знаходкі блiзкі наканечнiк кап’я даўжынёй 22 см. з вёскі Кашалева паблiзу Наваградка. Паралелi гэтым коп’ям адзначым у Гродне i Лагойску[5].
У пабудове другой паловы XII ст. на Малым Замку знайдзена кап’ё даўжынёй 19,5 см. з квадратным у сячэньнi лязом i варонкападобнай утулкай. Такое ж паходзiць з Ваўкавыска[6].
Утульчатая сулiца (даўжынёй 15,3 см.) на нашым абшары аналогiй не мае. Па тыпалогii А.М. Кiрпiчнiкава належыць да другога тыпу, сустракаецца рэдка[7].
Ўтокi (3 экземпляры). Вышыня iх 5 см., дыяметр 3 см. Такiя вырабы для дрэўкаў коп’яў знайдзены ў Мiнску, Полацку i Бярэсьцi. Э.М. Загарульскi мяркуе, што з дапамогай ўтокаў у баі выкарыстоўвалi i тыльны бок кап’я[8].
Жалезны выраб в форме стрыжня з галоўкай (галоўкай мела адтулiну) у свой час мы вызначылі як кiсьцень. Аналогii не вядомыя[9].
Са зброяй блiжняга бою мы звязваем жалезныя пласцiнкі для ножнаў, верагодна, ад баявых ножнаў[10].
У Наваградскай калекцыi няма баявых сякер, але ў курганах такія былi, а ў Кашалеве дзве звычайныя сякеры знайдзены разам з кап’ём[11]. Трэба думаць, што сякеры Наваградка, аб якіх паведамлялася ў папярэдняй главе, у выпадку неабходнасьцi, таксама маглi служыць як зброя.
Зброя дальняга бою.
Да гэтага вiду зброi належаць 186 жалезных i касьцяных наканечнiкаў стрэлаў. 73 наканечнiкі з жалеза, г. зн. 40% былi ўтульчатыя. Характэрызуючы гэтыя вырабы, аўтар, як i іншыя археолагi, абапiраецца на капiтальную працу А.Ф. Мядзьведзева, што прысвечана зброi дальняга бою[12].
Сярод утульчатых наканечнiкаў вылучаюцца наступныя тыпы:
Двушыпныя. 16 экзэмпляраў, з якiх 10 знайдзены на Малым Замку, 5 на Замкавай гары i адзiн на ўзгорку, дзе стаяла царква. Даўжыня гэтых наканечнiкаў 6-10 см. Двушыпныя наканечнiкi пабытавалi ў Наваградку да сярэдзiны XII ст. Аналагiчныя — частыя знаходкi ў заходнерускiх гарадах (Гродна, Лукомль, Мiнск, Тураў, Пiнск, Бярэсьце, Браслаў, Ваўкавыск)[13].
Ромбападобныя (2) 3 экзэмпляры. Знайдзены на Малым Замку. Даужыня iх 2,5 см. Такiя ж маленькiя наканечнiкi знайдзены ў Гродне i Ваўкавыску[14].
Лаўралiсты (5). Даўжынёй 5 см. Паралелi вядомыя на Кiеўшчыне i ў Iзяслаўлі (Украiна)[15].
Шылападобныя (8). 48 экземпялраў з вастрыём квадратнага, рамбiчнага i прамавугольнага сячэньня. Сячэньне аднаго наканечнiка было трохвугольнае. Даўжыня iх 2-4,5 см. Паміж двума часткамi гораду падзелены амаль пароўну. Адзiн наканечнiк знайдзены каля схiлу ўзгоркаў. Падобныя наканечнiкi ў вялікай колькасьці знайдзены ў Ваўкавыску. Вядомыя яны таксама ў Мiнску i Пiнску. Для трохграннага ў сячэньнi наканечнiка А.Ф. Мядзведзеў паказвае толькi адну аналогiю ў Iзяслаўлі[16].
Пiрамiдальныя з кароткiм масiўным вастрыём i доўгай шыйкай (9), 2 экземпляры. Знайдзены на Малым Замку. Даўжыня iх 4,5-7 см. Наканечнiк гэтага тыпу знайдзены ў Мiнску[17].
Ад трох наканечнiкаў захавалiся толькi ўтулкi.
Наканечнiкаў чарашковых стрэлаў знайдзена 117 экзэмпляраў. Яны прадстаўлены наступнымi тыпамi:
Двушыпны з упорам (30). Знайдзены ў пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. Даўжыня яго 7 см. У заходнерускiх гарадах такiя наканечнiкi вядомыя ў Мiнску i Лукомлі[18].
Наканечнiкi з бакавымi выступамi (32), 5 экзэмпляраў. Знайдзены на Малым Замку. Даўжыня iх 8-9,5 см. Такiя ж сустракаюцца ў Гродне, Лагойску i Ваўкавыску[19].
Ромбападобныя выцягнутыя (39). 2 экземпляры. З вакольнага гораду. Даўжыня iх 10-11 см. Адзiн з iх належыць да iнвентара пабудовы першай паловы XII ст. Аналогii вядомыя ў Гродне, Друцку i Ваўкавыску[20].
Ромбападобныя гнёздаўскага тыпу (41). 3 экземпляры. Усе з Малага Замка. Даўжыня iх да 11 см. Сустракаюцца ў Ваўкавыску i Вiцебску[21].
Ромбападобныя з пашырэньнем у сярэдзiне пяра (43). 11 экзэмпляраў. Паміж вакольным горадам i дзяцiнцам размяркаваныя амаль пароўну. Даўжыня наканечнiкаў 5-11 см. У заходнерускiх гарадах гэты тып зброi адзначаецца ў Тураве, Ваўкавыску, Слонiме i Лагойску[22].
Ромбападобныя наўгародскага тыпу (46). 11 экзэмпляраў. Дзевяць знайдзены на Малым Замку. Даўжыня наканечнiкаў 6-7 см. Два падобных паходзяць з Ваўкавыску[23].
Рамбiчныя без упору (47) 4 экзэмпляры. Усе з Малага Замка. Даўжыня iх 5-9 см. Падобныя сустракаюцца ў Ваўкавыску i Лукомлi[24].
Ромбападобныя з упорам i з наiбольшым пашырэньнем у верхняй палавiне пяра (52). 8 экзэмпляраў, з iх ёсьць з тэрыторыi Малага Замка. Даўжыня наканечнiкаў 5-7 см. Аналогii вядомыя ў Ваўкавыску i Мiнску[25]. Такі ж наканечнiк, але без упору паходзiць з пабудовы другой паловы XII ст. на Малым Замку. Паралелi яму знайдзены ў Ваўкавыску[26].
Двурогiя срэзнi з упорам (60) 3 экзэмпляры. Наiбольш раньнi наканечнiк этага тыпу знайдзены ў пабудове другой паловы XI ст. на Малым Замку i меў па краях зазубрыны. З Замкавай гары паходзiць адзiн наканечнiк даўжынёй 5 см. Двурогiя срэзнi прысутнiчаюць у Ваўкавыску i Воршы[27].
Востралiстыя (61) 3 экзэмпляры. Даўжыня iх 5 см. Усе знайдзены на Замкавай гары. Аналогii iм вядомыя ў шэрагу помнiкаў за межамi Беларусi[28].
Ланцэтападобны з упорам (62) 7 экзэмпляраў. Пяць з іх з Малага Замка. Даўжыня — 9-11 см. У абезьвух частках Наваградка належаць да слаёў, якія датаваныя раней за канец XI ст. Ланцэтападобныя наканечнiкi знайдзены ў Полацку, Лукомлi i Ваўкавыску[29].
Лiстападобны з наiбольшым пашырэньнем каля вастрыя (65). Даўжыня яго 4,5 см. Знайдзены на Малым Замку. На тэрыторыi старажытнарускiх гарадоў аналогiй не мае. Па прапорцыях пяра адпавядае наканечнiкам, што пабытавалi да канца XI ст.[30]
Срэзнi ў выглядзе вузкай выцягнутай лапаткi (67). 16 экзэмпляраў. Пераважаюць знаходкi з Замкавай гары (13). У лiку наканечнiкаў Малага Замка адзiн знайдзены ў пабудове XIII ст. Даўжыня срэзняў 7-11 см. На думку А.Ф. Мядзьведзева гэтыя стрэлы з’явiлiся на Русi разам з ордамi Батыя. Адзiнкi такiх срэзняў сустракаюцца ў Гродне, Друкцу, Полацку, Давiдгарадку, Мiнску i Бярэсьцi[31].
Ланцэтападобныя квадратнага сячэньня з упорам (77), 3 экзэмпляры. Адзiн наканечнiк даўжынёй 8,5 см. знайдзены ў пабудове Малага Замка другой паловы XII ст. Аналогii паходзяць з Мiнска[32]. Пiрамiдальныя з масiўнай баявой галоўкай i з перахватам каля чарашка (91), 2 экземпляры даўжынёй 4-5 см. Наканечнiкi гэтага тыпу маюцца ў Ваўкавыску[33].
Бранебойны з кароткай масіўнай баявой галоўкай i доугiм чарашком (92). Знайдзены на тэрыторыi Малага Замка, даўжыня 4 см. Гэтаму наканечнiку няма паралеляў у гарадах на тэрыторыi Беларусi. Блiжэйшае падабенства — знаходка XIII ст. з Ноўгараду[34].
Шылападобныя квадратнага альбо рамбiчнага сячэньня з перахватам каля чарашка (95). 10 экзэмпляраў, усе з Малага Замка. Частка належыць пабудовам XII-XIII ст., сярод iх вылучаецца наканечнiк з насечкай на шыйцы. Такiя наканечнiкi сустракаюцца ў шэрагу заходнерускiх гарадоў (Ваўкавыск, Мiнск, Лагойск)[35].
Асобныя наканечнiкi стрэлаў не маюць паралеляў у зводзе А.Ф. Мядзьведзева: два шылападобныя квадратнага сячэньня з кароткай шыйкай, даўжыня наканечнiкаў 5-7 см. Гэты тып наканечнiка ёсьць у Мiнску. Адзначым таксама квадратны ў сячэньнi наканечнiк, раскляпаны каля чарашка i наканечнiк з кароткiм рамбiчным у сячэньнi чарашком[36]. 20 зламаных наканечнiкаў стрэлаў не атрыбутаваныя.
Касьцяныя наканечнiкi стрэлаў (9 экзэмпляраў), з iх шэсьць знайдзены на Замкавай гары. З гэтых наканечнiкаў:
Утульчатыя (5 экзэмпляраў), даўжынёй 5-6 см. Кулепадобны наканечнiк, аналагiчны ваўкавыскiм наканечнiкам i томары з гранёным вастрыём, падобныя да знаходак з Ваўкавыска i Мiнска[37].
Чарашковыя (4 экзэмпляры), знайдзены толькi на Замкавай гары. Маюць рамбiчнае ў сячэньні вастрыё. Даўжыня цэлага наканечнiка 10 см. Яны падобныя да наканечнiкаў стрэлаў успамянутых гарадоў[38].
На Малым Замку знайдзены часткi складаных лукаў — абломкi пятлi i пласцiнкі з выразным арнаментам. Наваградскую пятлю А.Ф. Мядзьведзеў залічвае да тыпу ноўгародскiх[39]. У адной з наібольш старажытных пабудоў Малага Замка знайдзена частка жалезнай акоўкi ад калчана, форма якой блiзкая знаходкам з Кiеўскага некропаля i Яраслаўскiх курганаў[40].
Да зброi Наваградка належаць наканечнiкi арбалетных стрэлаў (12 экзэмпляраў), з якiх 9 знайдзены на Замкавай гары. Сярод iх:
Утульчатыя (5 экзэмпляраў). Даўжынёй 7,5-10 см. Пiрамiдальныя квадратнага сячэньня з шыйкай i без яе. Аналагiчныя знайдзены ў Гродне i Бярэсьцi[41].
Чарашковыя квадратнага сячэньня з ромбападобнай граньню (4 экзэмпляры), даўжынёй 6,5-7,5 см., паралелi якiм знайдзены ў Гродне, Ваўкавыску i Бярэсьцi[42].
Чарашковыя квадратнага сячэньня з ромбападобнай граньню i зрэзанымi вугламi (3 экзэмпляры). Даўжыня iх 8,5-9 см. У свой час А.Ф. Мядзведзеў адзначыў, што акрамя Наваградка, гэты тып стрэлаў, характэрны для тэрыторыi Латвii, на Русi невядомы. З публiкацыяй ваўкавыскiх матэрыялаў всьветлiлася, што яны прымянялiся i ў гэтым горадзе[43].
Ад абарончых даспехаў захавалiся абрыўкi кальчуг i пласцiнкі ад панцыраў. Абрыўкi кальчужнага пляценьня знайдзены ў абедзьвух частках гораду. Кавалак скiпелых калец на Малым Замку належаў да iнвентара пабудовы другой паловы XII ст. Сустракаюцца асобныя колцы ад бранi гэтага віду. Усяго ў Наваградку, вiдавочна, пабытавалi тры кальчугi. На тэрыторыi Беларусi ў гарадах рэшткi кальчуг прысутнiчаюць у Полацку, Ваўкавыску, Мiнску i Бярэсьцi[44].
Пласцiнчатымi доспехамi гаражане таксама карысталіся ў абедзьвух частках гораду. У Наваградку предстаўлена два тыпы гэтай абарончай зброi — пласцiнчатага раменнага мацаваньня i чашуйчатага, якое мацавалася на тканіну альбо скураную аснову[45]. У пабудове XIII ст. Малага Замка было некалькі пласцiнаў ад чашуйчатага панцыра[46]. Пласцiны памерам 6х5 см. ад падобнага панцыра паходзяць з Замкавай гары. Выдатнай знаходкай з’яўляецца пласцiнкавы даспех з Замкавай гары, да якога належалi больш за 100 пласцiнак 6,5х1,5 см. Некаторыя пласцiны мелi трохвугольны выступ. Па колькасці пласцiн, што належаць да аднаго даспеху, наваградскi саступае толькi ноўгародскiм, дзе лiк пласцiнаў доходзiў да 300[47]. Самы старажытны панцыр на тэрыторыi Беларусi (IX-X стст.) паходзiць з гарадзiшча Хатомель, а знаходкi сiнхронныя наваградскiм, вядомыя в Полацку, Друцку, Мiнску i Бярэсьцi[48].
Ад аброці верхавога каня ў Наваградку захавалася 11 цугляў, 6 на Малым Замку i пять на Замкавай гары. Абломак цугляў знайдзены на селiшчы Гардзiлоўка[49]. Цэлых цугляў знайдзена 3 экзэмпляры. Яны, як i тыя, што захаваліся ў абломках, з’яўляюцца двухсастаўнымi. Цуглi з Замкавай гары з тонкiмi псалiямi, (на канцах якiх канiчныя шышачкi), па А.М. Кiрпiчнiкаву належаць да другога тыпу[50]. Экземпляр з вакольнага гораду, знайдзены ў пабудове другой паловы XII ст. фiгурна акаваны i iнкруставаны бронзай[51]. Аналагiчныя цуглi з дзяцiнца ўпрыгожаны насечкай. Цуглi такога ж тыпу, з двух рухомых частак i двух кольцаў, пераважалi i сярод знаходак захаваных нецалкам. Гэта чацвёрты тып па А.М. Кiрпiчнiкаву[52]. Сярод знаходак сустрэлiся 5 псалiй[53].
Двусастаўныя цуглi былi шырока распаўсюджаны ў старажытных гарадах на тэрыторыi Беларусi. Яны вядомыя ў Панямонні (Гродна, Ваўкавыск), у гарадах Полацкай зямлi (Полацк, Мiнск, Вiцебск, Копысь, Лагойск, Браслаў, Гарадiшча на Менцы). Цуглi з Малага Замка А.М. Кiрпiчнiкаў супастаўляе са знаходкамi з Iзяслаўля, Воiшчыны i Паросься[54].
З рыштункам каня, верагодна, звязаны асобныя знаходкi з жалеза i бронзы — гэта Т-падобная бляшка, якая магла быць часткай аброці, агалоўе ў выглядзе фiгурнай жалезнай пласцiнкі, якая анаментаваная бронзавымi цвiчкамi[55], а таксама вялiкiя жалезныя спражкi, якія разглядаліся ў папярэдняй главе.
У Наваградку знайдзены тры падковы з вострымi шыпамi. Дзьве з iх на Малым Замку, адна — на Замкавай гары. А.М. Кiрпiчнiкаў вызначае такiя падковы як другі тып. Падковы з двума шыпамi знайдзены ў Ваўкавыску i Бярэсьцi[56].
Да рыштунка наваградскага коньнiка належаць 28 шпор. 24 шпоры знайдзены на Малым Замку, дзе яны пабытавалі пачынаючы з XII ст. У жылых пабудовах знайдзены ад адной да чатырох шпор[57].
Амаль усе шпоры Малага Замка былi прадметам вывучэньня А.М. Кiрпiчнiкава, які распрацаваў iх тыпалогію[58]. Наступныя знаходкi на Малым Замку i Замкавай гары папоўнiлi назiраньні гэтага аўтара. Вось характэрыстыка гэтых шпораў:
1 тып (3 экзэмпляры). Со стрыжнепадобным шыпом. Адна арнаментавана бронзавым дротам. Аналагiчныя сустракаюцца ў Полацку, Мiнску i Ваўкавыску[59].
III тып (14 экзэмпляраў). “Вуглаватыя”. Адна з іх для падлетка. Шыпы гэтых шпораў пiрамiдальныя, канiчныя альбо з шарападобным наростам. Амаль усе шпоры гэтага тыпу анаментаваны бронзавым дротам, срэбнай плацiроўкай, срэбнай, залатой альбо алавянай кропкавай iнкрустацыяй. Знайдзена шпора, якая ўпрыгожана срэбнымi кружкамi. Такі тып сустракаецца ў Полацку, Мiнску, Гродне i Ваўкавыску[60].
IV тып (5 экзэмпляраў). З “манжэтамi” на шыпах. Адна з iх iнкруставана бронзавым дротам. Паралелi гэтаму тыпу сустракаюцца ў Полацку, Гродне, Ваўкавыску i Бярэсьцi[61].
V тып (6 экзэмпляраў). Дзьве з iх (з Малага Замку) былi парныя. Шпора Замкавай гары плацiравана волавам. Разам з ёй знайдзена спражка, праз каторую быў прасунуты раменьчык. Шпоры V тыпу сустракаюцца ў гарадах Полацкай зямлi, Ваўкавыску, Пiнску i Бярэсьцi[62].
Стрэмян у Наваградку амаль не было. Адзiны абломак стрэмя, абкручаны бронзавым дротам, знайдзены на Малым Замку[63].
На Замкавай гары знайдзены дзьве скрабнiцы вышынёй 7 см. па тыпалогii А.М. Кiрпiчнiкава такiя скрабнiцы з пласцiнкавым грэбнем належаць да першага тыпу[64].
Ледаходныя шыпы (5 экзэмпляраў). Сустракаюцца ў абедзьвух частках гораду i прызначалiся для чалавека i каня. Такiя прыстасаваньнi часта знаходзяць у Полацкай зямлi[65].
Па колькасьці i разнастайнасьці зброi Наваградская калекцыя адпавядае ўзбраеньню заходнерускiх гарадоў i блізкая да калекцыі зброi Ваўкавыска, якая наiбольш поўна адлюстроўвае ваенную справу Заходняй Русi. Да таго ж для абодвух гарадоў было характэрна шырокае карыстаньне ўтульчатымi наканечнiкамi стрэлаў. У Ваўкавыску жалезныя наканечнiкi этага тыпу нават пераважалi, складаючы 63% усіх знаходак[66]. Гэта акалічнасьць падмацоўвае выснову А.Ф. Мядзведзева, згодна якому ўтульчатыя наканечнiкi стрэлаў былi распаўсюджаны ўздоўж заходніх гранiц Русi. Для астатніх старажытнарускiх зямляў яны складаюць 1 % адносна чэрашковых[67].
Зброя Наваградка мае агульнарускi характар. Амаль уся яна зроблена мясцовымi рамеснiкамi. Аб гэтым сведчаць нарыхтоўкi жалезных i касьцяных наканечнiкаў стрэлаў. Прыналежнасьць зброi на Малым Замку ўладальнікам багатых дамоў вакольнага гораду, а на Замкавай гары феадалу i яго дружыне, сказалась на тым, што многiя прадметы ўзбраеньня ўпрыгожаны iнкрустацыяй, плацiроўкай i iншымi спосабамi. Акрамя шпораў, якія ў заходнерускiх гарадах нярэдка арнаментаваныя, наваградскiя кавалi фiгурна адкавалi цуглi, пакрыўшы iх бронзавай iнкрустацыяй. Насечка i кропкавы арнамент упрыгожвалi iншыя знаходкi цугляў. Стрэмя было абкручана бронзавым дротам, бронзавымi цвiчкамi аздоблены выраб, якi мы лiчым агалоўем каня. Нават звычайны наканечнiк жалезнай стралы, які прызначаны ворагу, меў насечку ля перехвату.
Спецыфiкай наваградскай калекцыi зброi была вялiкая колькасьць срэзняў у форме вузкай рыдлёвачкi, у якiх А.Ф. Мядзведзеў бачыць зброю манголаў. У Ноўгарад i паселiшчы Прыбалтыкi, якія не былі спустошаны манголамі, дадзеныя наканечнiкi, на думку аўтара, трапiлi пасля нашэсьця манголаў, у вынiку палiтычных i гандлёва-эканамiчных сувязяў[68].
У Наваградку срэзняў знайдзена больш чым у Бiляры — сталiцы Булгар, які манглолы ўзялі ў 1236 г. З 276 жалезных наканечнiкаў стрэлаў, срэзнi-рыдлёвачкі прадстаўлены 11 экзэмплярамi, а ў старажытнарускім Серэнску, які быў абложаны мангольскім войскам у 1238 г., знайдзена 12 такіх срэзняў[69].
Нагадаем, што з 16 наваградскiх срэзняў рыдлёвачак, 13 былi знайдзены на Замкавай гары — Наваградскім дзяцiнцы i паспрабуем зразумець канцэнтрацыю дадзенага вiду ўзбраеньня менавіта ў гэтай частцы гораду з дапамогай летапiсных звестак. Як паведамляе летапiсец пад 1274 г., у складзе рацi Льва Данiлавiча, які пайшоў паходам на Наваградак былi татарскiя воi начале з Ягурчынам, згуртаваныя ў асобны полк. У выніку нападу валынскаму войску ўдалася ўзяць толькi вакольны горад, а дзяцiнец яны ўзяць не змаглi (с.00). Вiдавочна, вялiкая колькасьць мангольскiх стрэлаў на Замкавай гары — гэта сведчаньне безпаспяховых спробаў воiнаў князя Льва, у прыватнасьцi, яго мангольскага палка, заваяваць Наваградскi дзяцiнец.
Як ужо адзначалася, асобныя знаходкi срэзняў- рыдлёвачак вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў, але цiкава, што ў наiбольш багатай ваўкавыскай калекцыi зброi, дзе налiчваецца 234 жалезных наканечнiкаў стрэлаў, такiх срэзняў не было[70].
Раней прыведзеныя пiсьмовыя сведчаньні аб Наваградку паказваюць актыўную ваенную дзейнасьць яго жыхароў, праўда, толькi для другой паловы XIII ст. Наваградцы адбіваюць паходы на горад валынскiх князёў, аб гэтым паведамленьні пад 1252, 1253 i 1254 гадамi. У 1256 г. Раман Данiлавiч, які атрымаў Наваградак ў сваё ўладаньне, збіраецца з гараджанамi на дапамогу свайму бацьку, які ваяваў з яцьвягамi. Пад тым жа годам маецца паведамленьне, што “Роман и новгородци” павiнны былi iсьці да Возвяўля, а адтуль да Кiева. Войшалк, які валодаў Наваградкам у 60-я гады XIII ст. узяўшы з сабой наваградцаў “и пойди в Литву княжить”. Нарэшце пад 1274 г. паведамляецца, што пад напорам валынскага войска, паў Наваградскi вакольны горад, але дзяцiнец утрымаўся.
Выдатная i разнастайная зброя Наваградка, характэрная для жыхароў гораду з пачатку XII ст., якая не саступала лепшым старажытнарускiм ўзорам, давала iм магчымасть i ў XII ст. рабіць блiжнiя i далёкiя паходы, ў якiх прымалi ўдзел не толькi пешыя воi, але i коньнiкі. Гэта зброя дазваляла трымаць у падпарадкаваньнi просты люд гораду i жыхароў Наваградскай акругi.
[1] ДН. С. 39., Мал. 28,4.
[2] Paulsen P. Schwertortbander der Wіkіngerzeіt. Stuttgart, 1953. S. 107, 125.
[3] ДН. С. 107., Мал. 88,2.
[4] ДН. Мал. 88,3; Загорульский Э.М. Возникновение Минска. Минск, 1982. Табл. VI,4; Кирпичников А.Н. Древненаруское оружие. (? 2 ?)// САИ. 1966. Серия Е. 1-36
[5] ДН. Мал. 28,13; Побль Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. Мал. 83,2; Воронин Н.Н. Древнее Гродно. // МИА. 1954. Вып. 41. Мал. 22,1; Штыхов Г.В. Города полоцкой земли. Минск, 1978. Мал. 38,17.
[6] ДН. Мал. 54,12; Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск: 1975. Мал. 32,2.
[7] ДН. Мал. 28,14; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 102.
[8] ДН. Мал. 88,5; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 216; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 57; Лысенко П.Ф. Бярэсци. Минск, 1985. Мал. 148,5.
[9] ДН. С. 45., Мал. 34,1.
[10] ДН. С. 107., Мал. 88,8.
[11] Павлова К.В. 1)Раскопки могильника близ Новогрудка. // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 100; 2) Раскопки курганов у д. Городиловка. // КСИА. 1973. вып. 135. С. 60; Поболь Л.Д. Op. cit. Мал. 83,1; 84,1,2.
[12] Медведев А.Ф. Ручное метательное оружие // САИ. 1966. Серия Е. 1-36. Лічбы ў дужках пасля найменавання знаходак абазначаюць тып наканечникаў па А.Ф. Мядзведзеву.
[13] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,7; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 45,2; Лысенко П.Ф. 1) Города Туровской земли. Минск, 1975. С. 53; 2) Бярэсци. Мал. 150; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966, Мал. 43,6; 72,12,13; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,1.
[14] ДН. Мал. 81; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,5.
[15] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 57.
[16] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 105; Загорульский Э.М. Указ. счо. Табл. VIII,11-13; Лысенко П.Ф. Города ... Мал. 28,3-5; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 59.
[17] Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. VIII,20.
[18] ДН. Мал. 47.1; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IX,1-4; Штыхов Г.В. Города... Мал. 45,22.
[19] ДН. Мал. 28,8; 47,4; 60,5; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,5; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,21.
[20] ДН. Мал. 34,2; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 22,4;Медведев А.Ф. Op. cit. С. 65; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,12.
[21] ДН. Мал. 81,1; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,14; Штыхов Г.В. Города... Мал. 45,9.
[22] ДН. Мал. 47,5; 67,5; Лысенко П.Ф. Города ... С. 52; Зверуго Я.Г. 1) Op. cit. Мал. 33,25; Археологические работы в Слониме.// БС. Мал. 17,6.
[23] ДН. Мал. 55,4; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 107., Мал. 33,15.
[24] ДН. Мал. 55,8; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,16; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,28.
[25] ДН. Мал. 71,1; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,18; Загорульский Э.М. Op. cit. табл. IX,5.
[26] ДН. Мал. 55,5; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,17.
[27] ДН. Мал. 19,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,22-24; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 45,26.
[28] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 73.
[29] Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 105; 2) Города ... Мал. 45,5,6; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33, 26.
[30] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 75.
[31] ДН. Мал. 78,4; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 75; Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,100; Штыхов Г.В. 1) Города ... Мал. 45,35; 2) Древний Полоцк. Мал. 30,2; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. X,1; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 38,2,3; 2) Берестье. Мал. 150,9.
[32] ДН. Мал. 69,1; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. IX,14,15.
[33] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,35.
[34] Медведев А.Ф. Op. cit. Табл. 25,7.
[35] ДН. Мал. 67,5; 73,4; Штыхов Г.В. Города ... Мал. 45,33; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 431; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. IX,13.
[36] ДН. Мал. 42,1; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл.IX,13.
[37] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,43,45; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. X,11.
[38] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 33,42; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. Х,10.
[39] ДН. Мал. 79,6,7; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 43., табл. 9,2.
[40] ДН. С. 20., Мал. 8,9.
[41] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,8; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 150,22
[42] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,2,6; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 150,20; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 111.
[43] ДН. Мал. 81,4; Медведев А.Ф. Op. cit. С. 95; Зверуго Я.Г. Op. cit. С.111.
[44] ДН. Мал. 66,16; Штыхов Г.В. Древний Полоцк. С. 57; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 112; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 220; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 148,3,4.
[45] Кирпичников А.Н. Древнерусское оружие. // САИ. 1971. Серия Е 1-36. С. 17-18.
[46] ДН. Мал. 73,6.
[47] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет.// Новгородский сборник. М., 1982. С. 78.
[48] Кухаренко Ю.В. Средневековык Полесья. // САИ. 1961. Серия Е 1-57. Табл. 8; Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 30,15; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16; Загорульский Э.М. Op. cit. Табл. XI,1,2; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 149.
[49] Гуревич Ф.Д. Древнености белорусского Понеманьня. 1962. Мал. 76,4.
[50] Кирпичников А.Н. Снаряжение конника и верхового коня на Руси IX-XIII вв. // САИ. 1973. Серия Е 1-36. С. 15-16.
[51] ДН. Мал. 55,16.
[52] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16.
[53] ДН. Мал. 88,4,6.
[54] Воронин Н.Н. Op. cit. Мал. 88,21; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 35,1-4; Штыхов Г.В. Города ... С. 107; Лысекно П.Ф. Op. cit. ??? 153,1,2; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 16.
[55] ДН. С. 93, 107., Мал. 73,2; 88,1.
[56] ДН. Мал. 40,8; 47,8; Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 83-84; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 35,1; Лысенко П.Ф. Op. cit. Мал. 153,12.
[57] ДН. Мал. 28,7,8; 34,5,9; 60,8,9,11; 67,24-27.
[58] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 105.
[59] Кирипичников А.Н. Тамсама.
[60] Кирпичников А.Н. Тамсама.
[61] Кирпичников А.Н. Тамсама; Лысенко П.Ф. Op.cit. С. 229-230.
[62] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 105.,табл. XX,2,2а; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 107; Лысенко П.Ф. 1) Города ... Мал. 28,10; 2) Берестье. Мал. 152,4.
[63] ДН. Мал. 81,8.
[64] Кирпичников А.Н. Op. cit. С. 84.
[65] Штыхов Г.В. Op. cit. С. 107.
[66] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 103
[67] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 55.
[68] Медведев А.Ф. Op. cit. С. 76.
[69] Культура Биляра. М., 1985. С. 155. 171; Никольская Т.Н. Военное дело в городах земли Вятичей (по материалам древненаруского Серенска). // КСИА. 1974. Вып. 139. С. 35.
[70] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 103.