Браслаўская стыгмата
Глёбус Адам
Раён
У Ігара Батуры бацька забiў мацi. На той час мы з Батурам у адной клясе за суседнiмi партамi сядзелi. Наша клясная пасьля ўрокаў сказала, каб усе заўтра па рублю прынесьлi, бо ў Ігара мацi памерла. Як стараста, я тыя рублi зьбiраў i ў пахавальнае бюро па жалобны вянок хадзiў. Быў травень, надвор’е — цуд. Вянок я на пахаваньне занёс i ў школу тым днём, вядома ж, не вярнуўся.
Батура зьявiўся ў клясе толькi праз тыдзень. Ён не зьмянiўся анi на кроплю, як быў вясёлы, так i застаўся з усьмешкаю ад вуха да вуха.
А вось калi ў Рыткi Сухадолавай бацька ў аўтакатастрофе загiнуў, дык яна цэлы год чорныя банты завязвала й нi радыё ня слухала, нi тэлевiзара не глядзела, адно ў Польшчу да дзядзькi свайго лiсты пiсала. А той у адказ дасылаў паштоўкi з сусьветна вядомымi кiнаакторамi — Рытку радаваў. Яна iх у школу ў цэляфанавым мяшэчку прыносiла. Нашыя дзеўкi зайздросьцiлi. А чаму было зайздросьцiць, калi бацькi няма, айчым п’е, нi брата, нi сястры, толькi дзядзька за мяжой, у Польшчы?
Ігар Батура хадзiў, як i раней, у школу; а сьмерць ягонае мацi рознымi плёткамi пачала абрастаць. Суседзi казалi, што Іван, Ігараў бацька, прыйшоў п’яны й моцна бiў Шуру, так Ігараву мацi клiкалi. Ён так яе бiў, што тая крычала, i ўсе суседзi чулi, але баранiць не пайшлi. Цi ж то першы раз лямант у Батуравай кватэры стаяў?! Дый хто ж мог ведаць, што ўночы Шура дойдзе. Так тое было, цi ня так, Бог яго ведае, толькi сьледчаму нi суседзi, нi Іванавы дзецi, а iх трое было — акрамя Ігара, дзьве дзеўкi малыя — нi паўслова не сказалi пра начную бойку. От вам i суседзi, сьледчаму нi слова, а на раёне (мы ў пяцiпавярхоўках блёкавых каля радыятарнага заводу жылi) пагалоска, што ў Батураў бацька мацi забiў, усiх абышла.
Дачок сваiх Іван у iнтэрнат здаў, i яны толькi на вакацыях трэсьлi на дзiцячай пляцоўцы белымi кудламi, а Ігара ён пры сабе пакiнуў. Як яны там нi жылi, а Ігар да восьмай клясы ў школу дахадзiў, i ў восьмай яму на экзамэнах кволыя траякi папастаўлялi.
Я ж пасьля восьмай у вучылiшча пайшоў i толькi праз год, стрэўшы аднаклясьнiцу Ірку Альгертовiч, даведаўся, што Ігара пасадзiлi за бойку. Ірка распавяла, што пабiўся Батура зь нейкiм салдатам-адпускнiком на танцах, у ДК цагельнi. І каб толькi пабiўся, дык, пэўна ж, не пасадзiлi б, а ён, дурань, у адпускнiка iмпартовую куртку забраў. На судзе за тое, што бiўся й рабаваў, далi Батуру два гады калёнii. Можна сабе ўявiць, як Ігар тую замежную куртку праклiнаў.
Ірка Альгертовiч у суседнiм з Батурамi доме жыла i ўсё пра ўсiх ведала, таму цiкаўнасьць яе на журфак i занесла. А як паступiла Ірка ва ўнi- вэрсытэт, дык зрабiлася першай дзеўкаю на «цэнтры», а на родны наш раён забылася. Тады якраз мiнi-спаднiцы ў моду ўвайшлi. Толькi, як сустракаў я Ірку, мяне сьмех пачынаў душыць, бо ў школе ў яе мянушка была: сѕа — дзесяць кулакоў. Нашы хлопцы ёй мянушку такую далi, бо калi пакласьцi на лаву ў радок дзесяць кулакоў, якраз i атрымаецца шырыня Ірчыных клубоў. І можна здагадацца, як на тых клубах мiнi-спаднiца глядзелася. Ня буду падманваць, не было там дзесяцi кулакоў, але восем было як лёду, можаш мне руку адсекчы, калi ня так.
Кажуць, што самыя жорсткiя мянушкi даюць у войску, а я ўпэўнены, што — у школе.
Як пасадзiлi Батуру другi раз, пачуў я ад той самай Альгертовiч, калi мы выпадкова апынулiся ў кавярнi за суседнiмi столiкамi. Злавiлi яго на ўласным глупстве. На раёне новы сьледчы зьявiўся, малады кар’ерыст. І паабяцаў той сьледчы, што палову шпаны з раёну за краты ўладкуе. Паабяцаў i зрабiў. А з Батурам так былоѕ Прыйшоў сьледчы да яго дамоў i кажа: я ведаю, што ты з Хiльневiчам легкавушкi «распранаеш», але «прыцягваць» вас ня буду, калi прыёмнiк ад «Жыгуля» мне прынясеш. Ігар i прыпёр яму «цацку», а той яго арыштаваў, яшчэ й пасьмяяўся. Батураў гадзiньнiк на тры гады спы- нiўся, як i Хiльневiчаў, дарэчы.
Каго-каго, а Хiльневiча я нiколi не любiў. Калi ў Батуравай душы хоць калiва дабрынi жыло, дык у гэтага мудака толькi зайздрасьць. Росту Хiльневiч быў малога, клiкалi яго — Хiляк, i мелi рацыю. Толькi наш Хiляк адносна нас быў слабы, а меншых у школе бiў i грошы ў iх забiраў. Аднаго разу завуч малодшых клясаў прывяла ў клясу Хiльневiча й сказала, каб мы самi зь iм пагаварылi. Пабiлi мы яго, моцна пабiлi, толькi што ж ты зробiш, калi ў чалавека такая паганая кроў, ня будзеш жа ты мудака штодня лупцаваць, бо забiць заб’еш, а выправiць ня выправiш.
Івана Батуру я неяк у тралейбусе сустрэў. Ён спаў. Шапка на каленях ляжала. Я ня стаў будзiць яго.
Аднойчы мне затэлефанавала Сьветка Борт- нiк, таксама аднаклясьнiца, i запрасiла зайсьцi да яе й прынесьцi пятнаццаць рублёў. Якраз дзесяць гадоў прайшло, як нашая кляса школу скончыла. Праўда, мы праз год зьбiралiся пасьля заканчэньня, але народу было няшмат. Пася- дзелi мы тады ў альтанцы, выпiлi колькi пляшак «Зуброўкi» й разышлiся хто куды. Я з Панасюгам i Навумчыкам пайшоў. Навумчык паказаў нож i сказаў, што ён у краму зойдзе, у каго-небудзь грошы забярэ, i мы яшчэ вып’ем. З п’янога розуму прапанова здалася прыўкраснаю. Зайшоў ён у магазiн. Мы чакаць засталiся. І бачым, як касiрка выскачыла з-за апарата й дзьверы на засаўку зачынiла. У магазiне мiтусьня ўсчалася. Мы курым, чакаем, хвалюемсяѕ А што рабiць? Праз паўгадзiны выйшаў наш Навумчык з крамы й сьмяецца. Мы да ягоѕ Што? Як? Ну, а ёнѕ Нажа шкада, я яго ў пакет з цукеркамi засунуў, цяпер ня вернеш. Падыйшоў я да малога, паказаў нож i сказаў, каб ён мне кашалёк даў. А малы ў крык i сьлёзы. Пакуль ён па краме бег, я нож у пакеты з цукеркамi й схаваў. Мужыкi мяне абшукалi й адпусьцiлi. Расказваў так Навумчык, пакуль мы ў ДК на танцы iшлi. А Панасюга ўсю дарогу «ржаў». На танцы нас без чаргi пусьцiлi, у Панасюгi кантралёрка знаёмая была. Натанцавалiся мы тады пад «хоп, хэй, хоп» i «лэйдзi, лэйдзi, лэйдзi» да чорцiкаў у вачох. Панасюга пайшоў кантралёрку дадому праводзiць, а мы з Навумчыкам паплялiся зь нейкiмi дзявулямi на флэт, а далей — ня вашая справа.
Панасюгу я ўбачыў толькi празь пяць гадоў. Ён у мяне падручнiкi па беларускай мове прасiў, бо паступаць на фiлфак зьбiраўся. Толькi Панасюга нiкуды не паступiў. Забiлi нашага Панасюгуѕ Ён другiм з нашае клясы на той сьвет адышоў. Першым Жэнiк Шкода ў войску загiнуў, i прыслалi ягоным бацькам труну. Я на пахаваньнi ня быў — не патэлефанавалi мне. Потым хлопцы ўспамiналi, што на памiнках усе напiлiся, а больш за ўсiх Панасюга. На Панасюгавым пахаваньнi мяне зноў жа не было, бо зьехаў я зь Менску ў камандзiроўку.
Калi я да Сьветкi Бортнiк грошы на рэстаран прынёс, яна мне ўсё дэталёва, як гэта толькi незамужнiя жанчыны за шклянкай гарбаты могуць, i распавяла пра Панасюгаву сьмерць.
Знайшлi яго каля чыгункi пад мостам. Восем нажавых ранаў было на целе. І вiсеў наш пакутнiк на высокiм заводзкiм плоце, бо забойца зрабiў з дроту пятлю й павесiў мёртвае зьнявечанае цела на плот. А хто тое ўтварыў, так i не знайшлi.
У рэстаран прыйшло шмат народу. Дзеўкi нашыя цёткамi сталi — не пазнаць. А хлопцы яшчэ больш-менш трымаюцца, мо толькi Шустак, ён прапаршчык, памажнеў. Селi мы за стол, бачу — Батуры з Хiльневiчам няма. Што Хiляка няма, дык чорт зь iм. А Батуры чаму? Я да Бортнiк падыйшоў. А тая й кажа: «Што мы зэкаў розных будзем запрашаць? Хай яны ў турме сустракаюцца». Я змаўчаў, i што ты скажаш незамужняй жанчыне? Яна нас сабрала й рэстаран заказала, i за гэта «дзякуй». А што да зэкаў, iх у нашай клясе было шэсьць: Батура, Хiльневiч, Хвастоў, Межагурскi i Рудко, i яшчэ адзiн, прозьвiшча такоеѕ О, Дарагуш!
Адзiн Рудко чаго каштаваў?! Аднаго разу яго з тыдзень не было ў школе. Клясная ўзяла мяне, бо стараста ж, i Навумчыка, бо той боксам займаўся й аднаго разу дзесяцiклясьнiку адным ударам тры зубы выбiў. Вiнаватым прызналi дзесяцiклясьнiка: нашто ён сямiклясьнiка чапаўѕ Прыйшлi мы да Рудко дамоў. Ён нам дзьверы адчынiў i стаiць голы, толькi рукою пах прыкрывае. А ў спальнi на ложку дзеўка, таксама голая, сядзiць i на нас зырыць. Што нам? Мы маўчым. А клясная чырванець пачала. А потым цiха так загаварыла: «Адзенься, Рудко, i дзяўчына хай адзенецца, нам пагаварыць трэба». Яны адзелiсяѕ А назаўтра Рудко сядзеў на апошняй парце i ўважлiва разглядаў сябе ў люстраным лязе сваёй шыкоўнай фiнкi.
Карацей, я Сьветцы Бортнiк нiчога не сказаў, але стала мне крыўдна, бо i Рудко, i Батура iншымi людзьмi сталi. Рудко вунь на галоўпаштамце грузчыкам працуе, а пра Ігара крыху пазьней скажу.
Ну то добра, не запрасiлi хлопцаў, дык не запрасiлi. Сам бы мог успомнiць i запрасiцьѕ
У рэстаране было шумна й весела. Усе пра ўсiх распытвалi. Хто кiм стаў? Дзецi? Муж? Жонка? Зарплата? Кватэра? Стоячы моўчкi выпiлi мы за Жэнiка Шкоду, а потым за Панасюгу. Якраз пасьпелi, бо зайграў ансамбль, i выйшлi на сцэну дзеўкi-танцоркi ў блiскучых купальнiках. Мяне штурханула ў бок Людка Рудневiч i сказала, што трэба Аньку Навакоўскую супакоiць, бо яна ўжо напiлася. А напiлася Анька з гора: муж кiнуў яе.
Навакоўская выглядала старэйшай за ўсiх нас гадоў на дзесяць, дзеля сiвых валасоў i нейкай нядобрай рыхлай паўнаты. Яна стаяла каля суседняга стала й сварылася зь «вясельлем», якое толькi прыйшло й было агрэсiўна-цьвярозае. Аньцы захацелася цукерку, i яна ўзяла яе з чужога стала. Яе абразiлi, яна адказала гучна й так, як могуць дзеўкi на раёне. І ў досыць iнтэ- лiгентнага з выгляду «вясельля» дух заняло. Калi я падыйшоў, каб супакоiць Аньку, тая выграбала з вазы цукеркi й запiхвала ў кiшэнiѕ Я з Навакоўскай станцаваў тры танцы ўзапар, i яна раптоўна працьверазела. «Чалавек ты, Ванька, чалавек», — сказала яна й пацалавала мяне. Я засьмяяўся.
У рэстараннай залi згасла добрая палова сьвяцiльнiкаў. Бортнiк разьлiчылася за дадатковыя бутэлькi мiнэральнай вады. Шустак даў мне свой, чамусьцi вельмi цяжкi, дыплямат: сказаў, каб я пачакаў на вулiцы, а ён, маўляў, сходзiць у буфэт па цыгарэты. Разьвiтвалiся ўсе без шкадаваньня, пэўна, праз тое непрыемнае пачуцьцё, што ўзьнiкае, калi ўбачыш, як пастарэў, як зьмянiлiся да непазнавальнасьцi вясёлыя дзесяцiклясьнiкi, як ператварылiся ў мамачак i татачак. Апошнi з рэстарану выскачыў Шустак. «А цяпер з бабамi на хату, у Навакоўскай мужыка няма», — сказаў ён мне на вуха. Мы ўбiлiся ў прыватны «Жыгуль» i неўзабаве ўжо гарланiлi песьнi ў сваiм раёне. Чамусьцi даехалi толькi да школы. Альгертовiч i Шустак iшлi й цалавалiся, а мяне вялi пад рукi Анька й Людка Рудневiч, астатнiя ў «Жыгуль» ня ўлезьлi. Каля Аньчынага пад’езду на лаўцы сядзеў мужчына. Калi ён убачыў нас, дык устаў i захiстаўся насустрач.
— Ань, э-э-эѕ — сказаў п’яны.
Анька прайшла мiма свайго знаёмага. Потым мы сядзелi ў Аньчынай гасьцёўнi на канапе й крэслах, толькi п’яны сядзеў на кухнi. Шустак паказаў нам фокус-покус: адчынiў той дыплямат, што я выносiў з рэстарану, а там былi дзьве вялiкiя талеркi, поўныя смажанага мяса, i дзьве пляшкi гарэлкi. Усе ўзрадавалiся. Ірка нават пацалавала прапаршчыка, а я раззлаваўся й абазваў Шустака «скатом». А яму хоць бы хны. Калi мы дапiвалi першую пляшку, у гасьцёўню прыйшоў працьверазелы Аньчын знаёмы й паставiў на стол бутэльку пуншу. Ірка з Шустакам пайшлi ў спальню, i нiхто б ня ведаў, што яны там рабiлi, каб яны ня выйшлi голымi да нас i не сказалi, што ў iх будзе сын. Аньчын знаёмы хроп, седзячы ў крэсьле. Анька была сумная, i толькi Людка Рудневiч сказала «маладажонам», што яны здурнелi. Ірка захiхiкала й затулiла твар далонямi. А я глядзеў на яе круглы жывот, на вялiкiя грудзi й думаў, што яна яшчэ гадоў дзесяць зможа прываблiваць вайскоўцаў сваiм белым целам, а потым — гамон. Шустак налiў сабе чарку й выпiўѕ Зазванiлi ў дзьверы. Ірка, а за ёю Шустак зьнiклi ў спальнi.
Анька адчынiла, прыйшлi Навумчык i Налецкая, якую я ў рэстаране не пазнаў, пакуль мне не сказалi, што гэта ж Налецкая. А калi й сказалi, дык я ня тое, што пазнаў, а проста пагадзiўся. У Навумчыка з Налецкай быў школьны раман, але яна яму адмовiла й выйшла за нейкага там iнжынэра, нарадзiла дачку i распаўнела да непазнавальнасьцi. А Навумчык пайшоў працаваць электрыкам у гатэль «Інтурыст» i цяпер мае выгляд афiцэра ў цывiльным. Ім не было куды iсьцi, i яны прыйшлi да Анькi. Гарэлку дапi- ваць мы ня сталi. Рудневiч была самая цьвярозая й давезла мяне дадому на таксi, а сама паехала далей, а я быў ня супраць.
Наранiцу я вырашыў падысьцi да Батуры, але падумаў, што пiць два днi запар я не магу: адклаў свой паход.
Батураў дом стаiць каля дзiцячага саду, а за iм дом Сашкi Мацяша. Сашка зьнiк, i нiхто з аднаклясьнiкаў ня ведаў, куды, ён i ў школе быў такi — цi ёсьць ён у клясе, цi няма, нiхто не заўважыць. Адзiнай яркай рысаю ў Мацяшавай бiяграфii быў тытунь. Сашка курыў з другое клясы, зьбiраў «бычкi» каля гастраномаў i курыў, i яшчэ вучыў курыць усiх нашых хлопцаў. Пазьней, калi ўсе навучылiся, Мацяш зрабiўся зусiм незаўважальны.
А вось Валiка Латушку, караля менскай фарцы, заўважалi ўсе. Вучыўся Валiк добра, але не выдатна, яму не хапала часу, каб вучыцца, — справы, справы, справыѕ У iнстытут ён паступiў лёгка й адразу заняў месца каля iнтурыстаўскага гатэлю «Юбiлейны». У шэрым плашчыку праходжваўся каля гатэльных ганкаў i чакаў турыстаў, якiя маглi нешта прадаць. Турысты прадавалi, Валiк купляў, i шырокая клiентура апраналася ў замежныя шмоткi. Але калегам-фарцоўшчыкам здалося, што Латушка мае больш, чым яму належыць, i Валiкаў бацька быў змушаны прадаць машыну й заплацiць за сынаў спакой. Валiка «здалi» ў салдаты, мацi з бацькам пайшлi ў ваенкамат i ўгаварылi палкоўнiка не даваць iх сыну адтэрмiноўкi. Латушка адслужыў год i атрымаў адпачынак. Ён знайшоў мяне, i мы хвацка прагулi два тыднi. Нават да Астахава — яшчэ адзiн аднаклясьнiк — заходзiлi выпiць i на сына ягонага паглядзець. Астахаў радаваўся, а ягоная жонка, Людка Буркевiч, не саромелася: кармiла цыцкаю немаўля. Людка вучылася ў паралельнай клясе. Мне было дзiўнавата бачыць замест школьнiцы зь белымi бантамi поўную цётку зь белымi цыцкамi й немаўляткам на руках. А Буркевiч-Астахава сьмяялася з насѕ Валiк даслужыў i вярнуўся, але ў iнстытут не пайшоў, праўда, i да «Юбiлейкi» таксама не хадзiў. Ён паступiў у iншы iнстытут, наргас, i ўладкаваўся нейкiм «вольным клеркам». Я доўга Валiка ня бачыў, пакуль аднаго разу ён не зьявiўся ў маёй кватэры з саракагадовай амэрыканкай — Інэс. «Няма куды iсьцi», — растлумачыў Валiк. Я падарыў Інэс плыту рок-гурта «Дорз», але, думаю, дарэмна, бо яна ў року ня кемiла анi на цэнт. Празь месяц я зноў сустрэў Латушку, i ён зацягнуў мяне ў рэстаран на свой дзень нараджэньня. «Набраўся» Валiк iмгненна й пачаў тлумачыць, што ў Амэрыку ён не паехаў з-за клёна. Вёску Бараноўшчыну, дзе нарадзiўся й вырас Валiк, зьеў мiкрараён. Ад усёй вёскi застаўся толькi клён, што рос каля Латушкавага хлява. «Бяз гэтага клёна я не чалавек, — гаварыў Валiк. — Можаш ня верыць, а я вось аднаго разу прачнуўся ўночы й зразумеў, што бяз клёна я не чалавек». Так нiчым i скончылася эпапэя з Амэрыкай у Валiка Латушкi, былога караля менскай фарцы. У рэстаране з аднаклясьнiкамi ён паводзiў сябе сьцiпла й пайшоў першы зь дзяўчынай, якая сумавала за суседнiм вясельным сталом, за тым сталом, што «абрабавала» Анька Навакоўская.
«Школа — гэта морак, якi лепш забыць i не ўспамiнаць, што забыў», — сказаў на разьвiтаньне ў рэстаране Валiк Латушка. Прыкладна тое самае й Ігар Батура сказаў, калi я праз колькi тыдняў пасьля рэстараннай сустрэчы завiтаў да яго. Мы сядзелi на кухнi. На адкiдной палiчцы белага буфэту стаяла пляшка гарэлкi, чаркi ды талеркi з гуркамi i салам. Ігар гаварыў:
— Крыўдна мне, што ў рэстаран не запрасiлi. Я не дзеля выпiўкi, выпiць i дома можна. Чым я горшы? Ну, «сядзеў». І што, пасьля гэтага я не чалавек? І ў ваенкамаце тое самае. Ты сваё адслужыў, сказалi. А я на вайну хацеў, каб там загiнуць, цi што? Мо лепш героем у цынкавай труне, чым так, чалавекам другасортным жыць. Я ў Сiбiр зьехаць думаю. Во, на нафтавiка вучыцца пайшоў. Ты пi. На мяне не лядзi. Я сваё сёньня ўзяў. Два тыднi ў Сiбiры, два дома. Грошай падзараблю. Машыну куплю, жонцы футра справiм, мэбля трэба. Бацька мой зусiм даходзiць, здароўя няма, а ён п’е. І каб патроху, а то запоямi, два тыднi «не прасыхае», а потым месяц нi кроплi. Суседзi кажуць, каб я прагнаў яго з хаты. Ты ж помнiш, як з мацi маёй былоѕ А куды я яго праганю? І што я за чалавек, калi роднага бацьку з хаты выпхну? Бацька адзiн — якi ёсьць, такi й добра. Ён, калi ня п’е, залаты мужык, унука любiць. Ты пiѕ
Мы прасядзелi да самай ранiцы.
Менск. Студзень—чэрвень 1988 году