Браслаўская стыгмата
Глёбус Адам
Тутэйшыя габрэі
Калi робiцца сумна, я згадваю даўнiх знаёмых габрэяў. Так-так, менавiта ўспамiны пра габрэяў разьвейваюць маркоту й нараджаюць лiрычныя настроi. А чым чалавек розьнiцца ад жывёлы? Лiрычным настроем i больш нiчым.
Згадваю Жэню Мiхельсон...
У бiблiятэцы будтрэсту нумар чатыры разам з мацi працавала цётка Жэня — вясёлая, вялiказубая, жыцьцялюбная жанчына. Жэня Мiхельсон любiла сала. Пра свою любоў да шкварачкi яна расказвала наступнае: «Прыехала я ў Менск вучыцца на бiблiятэкарку, паступiла на вечаровае аддзяленьне. У бацькоў не было грошай, каб мяне вучыць. Працавала маляром на будоўлi. Усе сядаюць палуднаваць, дастаюць хлеб i сала, а я — селядца з цыбуляю. Яны сала, я сялёдку. Дайшло да таго, што я пачала прытомнасьць трацiць. Раз страцiла, другi... Павалiлася — вядро з фарбаю на сябе вывернула. Тады жанчыны сабралiся й кажуць... Ты, Жэнька, канечне, жыдоўка, i нiхто цябе за гэта не асуджае, але каб жыць i працаваць, трэба сала есьцi. Угаварылi мяне зьесьцi шкварку. З таго часу я бяз шкварачкi не магу». Дома Жэня Мiхельсон сала ня ела, сьвякруха забараняла, а ў бiблiятэцы заўсёды мела канапку зь белымi шкваркамi. Зь бiблiятэкi цётка Жэня перайшла працаваць у газэтны шапiк, дзе, пэўна, таксама падсiлкоўвалася сальцам. Апошнi раз я бачыў Жэню Мiхельсон у гэтым шапiку, на бульвары Тараса Шаўчэнкi. Яна сказала: «Ой, Валодзя, зьяжджаю я ў Амэрыку. Якая розьнiца, дзе прэсу прадаваць?» Сапраўды. Жэня Мiхельсон зьехала. Цiкава, цi есьць яна сала ў Бруклiне? Ня ведаю.
Як ня ведаю, якi лёс спазнаў Фiма...
У дзiцячым садку ў маю групу хадзiў Фiма. Прозьвiшча ягонае сьцерлася з памяцi, а вось учынак бачу, як сягоньня... Стаяў сонечны верасень — цёплы й духмяны, як антонаўскi яблык. Двор садка засьцiлала шапаткая лiстота. Па кляновым золаце прыйшоў Фiмаў бацька, тоўсты, як шар. Фiма падбег да таты, апусьцiўся на каленi й пачаў гладзiць рукамi бялюткiя чаравiкi. «Тата, у цябе самыя прыгожыя на сьвеце чаравiкi! Можна, я iх пацалую?» Фiма расцалаваў бацькавы чаравiкi. Учынак быў настолькi нечаканы, што нават суворая выхавацелька Клаўдзiя нiчога не змагла сказаць.
А яшчэ ў маю групу хадзiў Жэнiк...
З Жэнiкам Цыканоўскiм я чытаў вершы. Ён адно чатырохрадкоўе, я другое, ён наступнае, потым зноў я. Такi дзетсадаўскi мантаж. У тагачасных садках была мода чытаць вершыкi ўдвух. І каб адзiн хлопчык быў белы-белы з блакiтнымi вачыма, а другi чорны-чорны. Цыканоўскi быў чарнавокi, усьмешлiвы, з трапяткiм гукам «грр-р», замест «р». І вось праз дваццаць гадоў я сустрэў Жэнiка на таксовачным прыпынку. У свае дваццаць пяць ён аблысеў цалкам, як калена. А ў мяне былi даўжэзныя валасы. «Мы зноў можам чытаць вершы. Уяўляеш: адзiн лысы-лысы, а другi валасаты-валасаты!» — пасьмяяўся Цыканоўскi. Я заўсёды паважаў мужчын, якiя не саромеюцца ўласнай лысiны й не заграбаюць яе касмылямi.
Валiк Эльпэр, як i Цыканоўскi, нiколi не стыдаўся лысiны, акуратнай плешы на цеменi. Валiк карыстаўся вялiкай папулярнасьцю сярод менскiх габрэек. Такой папулярнасьцю, што журналiстка Іра Халiп з гонарам казала: «Валiчак зрабiў зь мяне жанчыну!» Я зайздросьцiў Валiку. Цi бывае зайздрасьць чорнай або белай? Вядома ж, не бывае. Або ты зайздросьцiш, або не. Напэўна, праз тую зайздрасьць я добра напiўся на Валiкавых провадах у Ізраiль. Там i прыдумаў новае беларускае сьвята — праводзiны тутэйшага габрэя ў Ерусалiм. А што за сьвята без рытуальных дзеяньняў? Цяпер цяжка растлумачыць, якiм чынам мне ўдалося ўгаварыць Ірку Халiпку зь сяброўкаю ўчынiць эратычна-ўралягiчны акт. Я абвясьцiў, што сьвята ня сьвята, калi Валiк не палюбуецца, як ягоныя каханкi мочацца на лёд Менскага мора. Сьнег сыйшоў. Гулянка ладзiлася на грудку вакол вялiкага вогнiшча. З гэтага грудка ўсе ахвочыя на чале з Эльпэрам маглi назiраць, як Іра зь сяброўкаю пасiкалi на блакiтны лёд. Упэўнены, у гарачыя днi iзраiльцянiн Валiк з прыемнасьцю згадвае залацiстыя лужыны на прахалодным блакiце Менскага мора.
А я згадваю й iншае... Час, калi мяне мучыла пытаньне: «Як адрозьнiць яўрэя ад жыда?» Вось было пытаньне з пытаньняў. У савецкай iмпэрыi слова «жыд» было забароненае й выкарыстоўвалася выключна як абраза, а слова «яўрэй», хоць i не насiла абразьлiвай афарбоўкi, дзеля антысэмiцкiх настрояў прамаўлялася на паўтону нiжэй за астатнiя словы ў сказе. З-за гэтага я схiляюся да выкарыстаньня ў беларускай мове формы «габрэй». Але гэта цяпер. А тады... Хто жыд? Хто яўрэй? І вось пачуў я апавяданьне пра братоў-блiзьнюкоў. Аднаго зь якiх можна залiчваць у жыды, а другога — у яўрэi. Розьнiлiся яны перш-наперш паводзiнамi, бо зьнешнасьць мелi амаль аднолькавую. Калi братам хацелася цукерку, яны прыходзiлi да мацi. Тая, у залежнасьцi ад настрою, або адчыняла ключыкам буфэт, або не. І калi буфэт не адмыкаўся, паводзiны братоў рэзка мянялiся. Яўрэй выбягаў на вулiцу i з крыкам: «Яна не дала мне цукеркi!» кiдаўся ў вялiзную брудную лужыну. Кiдаўся ён сьпiнаю ў ваду, высока па-рэвалюцыйнаму ўскiнуўшы рукi. Жыд тым часам заставаўся на беразе, прысядаў на кукiшкi, бiў ваду даланёю так, каб не запырскаць вопратку, i мармытаў: «Не дала, не дала, не дала...»
Я тут згадваю менскiх габрэяў, а сьвет ведае вiцебскiх. На жаль, я толькi адзiн раз у жыцьцi наведаў Вiцебск — горад легендарных мадэрнiстаў Казiмiра Малевiча й Марка Шагала. Каля дамка, дзе жыў Шагал, я зрабiў фотаздымак — «шагаю» каля дому Шагала. Здымак атрымаўся кепскай якасьцi, маленькi, крыва абрэзаны й мутны. Але я вырашыў паказаць яго мастаку Хаiму Лiўшыцу. Я пераняў Лiўшыца ў iнстытуцкiм калiдоры й сказаў: «Хаiм Майсеевiч, вось здымак». «Так, здымак», — паўтарыў Лiўшыц. «Я вось тут «шагаю»!» «Кепска вiдаць, але я бачу, што нехта «шагае»». «Гэта я «шагаю» каля дому Марка Шагала». «Знайшлi, Валодзя, чым зьдзiвiць. Я па гэтай вулiцы яшчэ смаркатым хлопчыкам бегаў. І Вы думаеце, я не пазнаю дому Шагала?» Адрас шагалаўскага дому я даведаўся ў краязнаўчым музэi, але хацелася спраўдзiць яго i ў Лiўшыца. Спраўдзiў. Ня ведаю, наколькi дакладна я буду трактаваць адзiн з законаў юдаiзму, але мне яго пераказалi так: «На правiльнае пытаньне ты атрымаеш дакладны адказ». Выдатны закон. І ўсе нармальныя людзi мусяць яму падпарадкоўвацца. І ня трэба баяцца. Людзей, якiя могуць задаць правiльнае пытаньне, у Менску вельмi мала, як i людзей, што любяць сьпяваць.
Бора Сiманоўскi не любiў сьпяваць. Сапраўды, ня любiць чалавек сьпяваць, i хай сабе не сьпявае. Правiльна? Толькi Бора маўчаў на ўроку сьпеваў у сёмай клясе. Сiвы настаўнiк мучыў акардэон, а Сiманоўскi сядзеў з закрытым ротам i глядзеў у столь. Каб Борка адкрываў рот, бойкi не адбылося б. А так настаўнiк грымнуў iнструмэнт на стол, падышоў да Сiманоўскага й закрычаў на ўсю сярэднюю школу, каб той вымятаўся з клясы. «Не пайду!» Настаўнiк паспрабаваў выцягнуць Сiманоўскага, але той учапiўся за парту, раскiрэчыўся, угнуў галаву. Тады настаўнiк сьпеваў... Ну, каб настаўнiк працы, фiзкультуры цi гiсторыi пачаў бiць вучня кулакамi па мордзе й галаве, усе б маўчалi. А так — настаўнiк сьпеваў! У клясе выбухнула гiстэрыка. «Жыды б’юцца! Жыды б’юцца!» — крычала на сорак галасоў мiкрараёнскае школьнiцтва. Дзядзька настаўнiк перамог, выкiнуў Барыса Сiманоўскага на калiдор, вярнуўся й зайграў «Марсэльезу». Самае дзiўнае, што настаўнiк не паскардзiўся на вучня, а той пачаў старанна раскрываць рот — нiбыта сьпявае.
Калi табе маркотна, дапамагаюць i згадкi пра жанчын. Я згадваю й габрэйскiх жанчын — такiх, як Голда Робэрман. Успамiнаю, як я ляжаў у ложку з голай Голдаю. На вулiцы панавала пекла. Мы ўжо не кахалi адно аднаго. Так, выпадкова сустрэўшыся ў Маскве, схадзiлi ў кавярню й зьлюбiлiся пасярод дня. Дзiўна, калi мы закахалiся, дык гулялi ночы навылёт, гаварылi, цалавалiся, а цяпер будзёна спатолiлi полавыя памкненьнi й адпачывалi на скамечаных прасьцiнах. «Дай слова, што нiкому не раскажаш», — прашаптала Голда. «Пра тое, што мы любiлiся?» «Не.» «Даю!» «Я цяпер ня Голда Лейбаўна, а Галiна Львоўна. І прозьвiшча ў мяне Страчанкова, а не Робэрман». «Замуж выйшла?» «Не. Проста Масква ня Менск, тут лепш назвацца Страчанковай». Наступная сустрэча з Голдаю адбылася празь некалькi гадоў, яна выйшла замуж, нарадзiла дачку i ўзяла мужава прозьвiшча, а якое, не скажу. Адно, што зноў рускае.
Пра беларускiх габрэяў у Маскве можна ўспамiнаць бясконца, але раскажу яшчэ й пра Лаўфманаў. Сям’я Лаўфманаў кантралявала гандаль у гарадку Мсьцiславе. «Кантралявала» — гэта з сучаснай лексыкi, але дакладна. Лаўфману-старэйшаму падпарадкоўвалiся розныя базы й склады. Мы сутыкнулiся зь iм у досыць складанай па савецкiм часе праблеме. У сутарэньнях кармэлiцкага касьцёлу падначаленая Лаўфману гароднiнавая база салiла й захоўвала агуркi. Соль ела касьцельныя сьцены. Лаўфман выслухаў нас — рэстаўратараў — i бочкi з агуркамi прыбраў. Сярод нас знайшлiся ўдзячныя людзi, аматары iдышу й старажытнагабрэйскiх песень. Яны напрасiлiся да гандляра ў госьцi. Самае цiкавае, што я пачуў пасьля тых гасьцей, былi ня песьнi, хоць i яны мелi неабвержную каштоўнасьць. Уразiла апiсаньне Лаўфмана-наймалодшага. Калi прыйшлi госьцi, ён ужо сядзеў за сталом. Маленькi Лаўфман-Вэльзэвул узвышаўся над пачастункамi на адмысловым крэсьле. Гадоў ён меў восем-дзевяць. Рот быў шырокi, з рэдзенькiмi зубкамi. У правай руцэ сьцiскалася сьвежая, тлустая, сакаўная катлета, а ў левай трымалася мухабойка. «Наш меншанькi, самы разумны, — з захапленьнем распавяла жонка Лаўфмана-найстарэйшага. — Наш унучак вучыцца ў Маскве. Уяўляеце?! У самой Маскве. І дзякуючы яму, нашаму разумнiку-прыгажуну, сын атрымаў кватэру, i не на ўскрайку, а ў цэнтры. У цэнтры Масквы, во! Гэта ўсё зьнешнасьць i розум. Па зьнешнасьцi ён выглядае на поўнага iдыёта. Вось мы яго й завялi ў школу для разумовых iнвалiдаў i навучылi, як сябе паводзiць. Ён паўгоду iграў ролю крэтына. Сыну далi спачатку даведку пра хваробу майго ўнука, а пазьней i кватэру. А зараз ён ходзiць у элiтную маскоўскую школу, што спэцыялiзуецца на ангельскай мове. Пакажы, пакажы iм, як выглядае маскоўскi дурань!» Маленькi Лаўфман сьцiснуў катлету так, што тлушч пацёк па пальцах вундэркiнда, i ляснуў мухабойкаю па стале. Каб пераканаць гледачоў канчаткова, ён пусьцiў з носа соплi, а з рота сьлiну... Нават аповед пра катлету з мухабойкаю мяне ўразiў, а каб глянуць на малалетняга Вэльзэвула — Уладара мухаў?
Але вернемся з Масквы ў Менск, да тутэйшых габрэяў...
У двары дому нумар сем па вулiцы Чарнышэўскага гулялi два Гены: Генка-Тонкi Мальцiнскi — сын перакладчыка Хаiма, якi пераўвасабляў беларускую лiтаратуру на iдыш для часопiсу «Зорка Бiрабiджану», i Генка-Тоўсты Паркiн. Два Генкi — дзьве супрацьлегласьцi. Тонкi — суцэльны рух, актыўнасьць дваццаць чатыры гадзiны ў суткi, падманы, iнтрыгi, сьмех. Гэта Генка-Тонкi абмяняў пустыя стрыжнi да шарыкавай, яшчэ нiкiм ня бачанай, ручкi на процьму цацак, за што атрымаў па мардасах. А Гена-Тоўсты сядзеў i чытаў Стывэнсана, Дойля, Купэра, Рыда... Зладзейнiчаць ён пачне пазьней. Скрадзе машыну й сядзе ў турму, дзе пачне сачыняць романы. Гена-Тонкi, пэўна ж, сеў бы ў турму, каб не эмiграцыя. Тонкi зьехаў у Ізраiль i стаў афiцэрам паветраных сiлаў. А Тоўсты стаў аўтарам турэмных романаў. Вось такiя Генкi жылi на Чарнышэўскага сем, што памiж вулiцамi Якуба Коласа й Кузьмы Чорнага.
А ў доме нумар тры на Чарнышэўскага жыў Славiк Эпштэйн. Ён выдатна вучыўся ў пачатковай школе. Меў ганарысты характар i гарбаносы профiль. Славiк два разы ўзапар пабiў мае акуляры. О, гэтыя акуляры! Я з мамай езьдзiў на край Менску, дзе падбiралi лiнзы. І нарэшце я зьявiўся ў клясе ў новенькiх, блiскучых акулярах. А ў кiшэнi сiняга форменнага пiнжака ляжаў зялёна-малахiтавы футарал. Толькi адзiн урок я прасядзеў у акулярах. На перапынку паспрачаўся з Эпштэйнам: хто намалюе больш роўны круг крэйдаю на дошцы. Абодва кругi атрымалiся крывыя. І гарачая спрэчка перарасла ў бойку. Аправу бяз шкла я паказаў мацi. Мы зноўку езьдзiлi на ўскраiну. А калi я зьявiўся ў абноўленых акулярах, дык першае, што зрабiў — падышоў да Славiка й папярэдзiў: калi зломiць акуляры, разьдзяру ягоны дзёньнiк выдатнiка на шматкi. «Не разьдзярэш». Дарма ён так сказаў. Я схапiў дзёньнiк. З маiх рук паляцела пакамечаная пашкуматаная папера. Зразумела, Эпштэйн ня вытрымаў крыўды. Другiя акуляры загiнулi. Бацька сказаў, што мне ня варта насiць акуляры, бо можна застацца зусiм без вачэй. Бiлiся мы з Эпштэйнам толькi два разы, а так сябравалi, i калi мае бацькi атрымалi новую кватэру i мы пераяжджалi, Славiк падарыў мне на памяць манэту Вялiкага Княства Лiтоўскага з выбiтай на ёй Пагоняю.
Манэта згубiлася. Шмат што згубiлася. Але згадкi пра манэту мяне супакойваюць, як i згадкi пра Магалiфаў...
Ведаў я трох Магалiфаў, двух асабiста, а аднаго — Магалiфа-дзеда — завочна. Магалiф-дзед камiсарыў ва дкраiне падчас грамадзянскай вайны й зрабiў вялiкую ласку расейскай лiтаратуры. Ён выратаваў выбiтнага пiсьменьнiка — Мiхаiла Прышвiна. Байцы Чырвонай армii зьбiралiся «замачыць» сiвабародага дзядка з падазронымi паперкамi ў рэчмяху. А камiсар Магалiф загадаў дзядка адпусьцiць. Хапiла адукацыi. Можа таму, калi я вёў журналiсцкае расьсьледаваньне пра лёс каштоўнасьцяў, якiя Сталiн вывозiў з СССР i прадаваў у Нямеччыне й празь Нямеччыну, напароўшыся на камiсара Магалiфа, якi быў намесьнiкам савецкага амбасадара ў Нямеччыне i, вiдавочна, прымаў удзел у распродажы збораў Эрмiтажу, я ня стаў акцэнтаваць на iм увагу. І калi Магалiф пашкадаваў i абаранiў Прышвiна, дык Сталiн не пашкадаваў Магалiфа, i ягоныя цёплыя ўзаемаадносiны зь Лiляю Брык не дапамаглi. Фотаздымак, дзе каханка Маякоўскага Лiля стаiць з камiсарам Магалiфам на фоне маскоўскага крамлю, мне паказваў Магалiф-бацька. Ён прыехаў у Менск з Горак. Прыехаў не адзiн, а з найлепшым сябрам — жабкаю у зялёным тэрмасе. Мы сядзелi ў сквэрыку, на пляцы Перамогi. Магалiф-бацька скардзiўся жабцы на лёс i паказваў мне здымкi з ЗША, куды перабраўся жыць Магалiф-сын. Здымкi былi мярзотныя. Распаўнелы Магалiф-сын адзьняў свой выходны дзень са смажаньнем мяса, пiцьцём вiна й сном на траве. Сытае марнатраўства — вось i ўсё пра здымкi. А ў Менску Магалiф-сын пiсаў песьнi, досыць мэлядычныя, i выконваў тыя песьнi Лявон Барткевiч з ансамблю «Песьняры». А ў Амэрыцы Магалiф-сын працуе ў фiрме «Шанэль», грузчыкам у краме. Магалiф-бацька на разьвiтаньне паказаў здымак зь Лiляю Брык i папрасiў адкласьцi напiсаньне артыкулу пра дэпартацыю каштоўнасьцяў, бо час ня той. Цяпер той час, дзесяць гадоў мiнула, i даўно няма той жабкi з тэрмасу. Адны згадкi пра яе.
Я згадваю яшчэ шмат тых, хто ня хоча прызнавацца ў сваiм габрэйстве. Згадваю, каб адагнаць маркоту й безнадзейнасьць, якiя акупавалi наш Менск.
Успамiнаю Ігара Лiбэрмана, якi нiколi не саромеўся, што ён габрэй. Удакладню: нацiск на першы склад — ЛТбэрман. Ён за гэта перажываў. А я забываўся й казаў Лiбэрма@н. І на Адэсу я казаў Адзеса. А ён нэрваваўся. Ігар Лiбэрман перажываў толькi за гэтыя два словы, за ўсё астатняе — не. Войска, а ён у войску ахоўваў турму, прывучыла не перажываць з-за драбязы. І з-за жанчын ён не перажываў, у яго iх была процьма, толькi за жонку ён узяў Рэгiну-музыказнаўцу. Непрыгожую. Вядома, на мой густ. І я нiяк ня мог зразумець, чаму Ігар выбраў Рэгiну. Дайшло пазьней. Толькi ў Рэнi быў вялiзны габрэйскi чамадан. Такi бязьмежны, сплецены з лазовых дубцоў, жоўта-сiянiсцкi чамадан. З такiм, i толькi з такiм чамаданам можна было спакойна выправiцца на Зямлю Запаветную. Ігар з Рэняю спакавалi валiзы й зьехалi. Зь Ерусалiму Лiбэрман даслаў мне бутэльку вiна — чырвонага й смачнага, як кроў.
Менск. Сьнежань 1999 году