Браслаўская стыгмата
Глёбус Адам
Браслаўская стыгмата
Празрыстыя краявiды... Як iх не любiць?! Ранiцаю зайсьцi ў блакiтны сасоньнiк, спусьцiцца да возера й плаваць, плаваць, плаваць...
А на мастакоў, што ўладкавалiся на пагорках Браслаўшчыны, я не люблю глядзець. Тоўстыя, брудныя, сьмярдзючыя, баязьлiвыя тупiкi. Баязьлiвыя? Так! Яны баялiся вар’ятнi, такой вялiзнай, такой галоўнай у Вiцебскай вобласьцi лякарнi для душэўнахворых. Вар’ятня стаяла ў мястэчку Слабодка, за кiлямэтраў дзесяць ад Браслава. Дзiвоснае месца, дзе неба ўтрая большае, чым у якiм iншым кутку Беларусi. Невытлумачальная зьява: крышталёвыя азёры, горы й велiзарнае неба. Тупiкi з пэндзлiкамi спрабавалi ўцiснуць тое неба ў рамкi сваiх крывых палотнаў. Якое глупства! Якая марная марнасьць — i ловы ветру, i ловы неба. Божа, не карай неразумных. Даруй мне й майму сябру Алесю за ўсё, што адбылося з намi на Браслаўшчыне. Твой знак назаўсёды застанецца на правай Алесевай далонi, наскрозь працятай цьвiком.
На Браслаўшчыне я апынуўся з-за слоўца «невыязны». У Саюзе нiкому ня трэба было тлумачыць, што такое метка «невыязны», бо амаль усе былi гэтымi самымi «невыязнымi» — не маглi выбрацца за жалезную заслону, апушчаную па пэрымэтры СССР (сраных савецкiх спаралiзаваных рэспублiк). Адна шостая Зямлi iснавала асобна, а мне хацелася езьдзiць па сьвеце на цягнiках, караблях i самалётах. Я верыў у сваю зорку, у лёс падарожнiка й трэнiраваўся — запiсваўся ў розныя экспэдыцыi ня важна кiм. На Браслаўшчыну я паехаў землякопам у складзе археалягiчнай групы. У мае абавязкi ўваходзiла закопваньне раскопаў. Не раскопваньне, а закопваньне, каб помнiкi мелi той выгляд, якi сустракаў археолягаў. Здавалася, што складанага? Раскапаў, папрацаваў са знаходкамi й закапаў. Не... Разрыюць i кiнуць, як сьвiньнi. То iм часу не стае, то грошай на землякопаў замала... А вось Люда Дучыц — археоляг акуратны, яна й наняла нас з Алесем закопваць. Выключная праца. Засыплеш раскоп, закладзеш пажаўцелым дзёрнам, адыдзешся й залюбуешся пяшчана-жоўтым квадратам на глыбока-зялёнай сьпiне старажытнага, як славянскi сьвет, гарадзiшча. Мастацтва! Я табе кажу. Уражвае. Плацiлi, праўда, мала. З рыдлёўкаю шмат не заробiш. А таму мы яшчэ малявалi знаходкi: косткi з надпiсамi — руны, прасьлiцы, пацеркi, пярсьцёнкi... Усялякае рознае малявалi акуратна пёркам, тушшу на добрай паперы. Можна сказаць — мы выкрэсьлiвалi пракаветныя цацкi. Вымалёўвалi й насьмiхалiся зь Люды. Яна прыплочвала школьнiкам за кожную дробную знаходку — за манэту, за руну, за пярсьцёначак — капейкамi або цукеркамi. Школьнiкi скемiлi й пачалi самi рабiць надпiсы на костках i падкiдаць у раскоп. Можна зразумець, кожнаму хочацца зарабiць цукерачку. Разам з фальшрунамi ў раскопе зьявiлiся гузiкi зь дзедавых фрэнчаў, пацеркi бабуляў i ўсё такое падобнае. Дучыц перастала даваць цукеркi. І тут удакладню: гузiкi зь дзедавых фрэнчаў не зразалiся ў родным доме, яны зьбiралiся на закiнутых хутарах. У сямiдзясятых гадох мiнулага (вось так, ужо мiнулага!) стагодзьдзя пакiнутых хутароў на поўначы Беларусi стаяла безьлiч. Хутаране перабiралiся ў вёскi, мястэчкi й гарады. Цяжкое вiдовiшча — пакiнутае чалавечае гняздо. Праваленыя стрэхi, пазабiваныя дошкамi вокны, зьдзiчэлыя каты, трава на падворку ў пояс, кнiгi, сточаныя мышамi... Рай для этнографаў з марадзёрскай душою. Нi я, нi Алесь ня мелi такой душы. Калi што й забiралi з хутароў, дык выключна дзеля мастакоўскай працы. Я любiў старыя фотакарткi. Яны зазвычай вiселi ў рамцы пад шклом, i мышы iх не згрызалi. У мяне дагэтуль ёсьць каробка са здымкамi браслаўчан. Але зьбiралiся тыя картачкi не дзеля калекцыi. Я шукаў сьвяты твар. Вось чалавек рабiў у хаце свой асабiсты алтар з унукаў, сыноў, дзядоў, сваякоў... Замаўлялася рамка, выразалася шкло, ляпiлiся здымачкi, фотаалтарык вешаўся побач з абразом. Божая Мацi ў чырвоным кутку, а дзецi (мы ж усе яе дзецi!) — побач на сьцяне. І, пэўна, гаспадару раскiданага гнязда твары сваякоў былi сьвятымi. І я ўглядаўся ў старыя здымкi, iмкнуўся ўбачыць тое сьвятое зьзяньне. З тым жа намерам я наведваўся ў вар’ятню. Маляваў стрыжаных налыса жанчын i мужчын. Яны страцiлi розум i сталi iншымi ад нас. Іншымi, гэта iстотна. Бо сьвяты чалавек — iншы, не такi, як ты й я. Вечарамi я вёў гутаркi зь лекарамi. Пытаўся, цi многа ў iх мастакоў, пiсьменьнiкаў, фiлёзафаў?
І што зьдзiвiла: такiх амаль не трапляе ў лякарню. Большая частка вар’ятаў паходзiла з браслаўскiх сялян. Дактары сказалi, што й вар’ятню тут збудавалi, каб далёка не вазiць хворых. Чаму вар’яцеюць браслаўчане, дактары ня ведалi. А я мог толькi адчуваць непрапарцыйнасьць зямлi й неба.
Праз гадоў дванаццаць я сустрэну мастака-краявiднiка, якi спытаецца, цi захаваў я малюнкi вар’ятаў. Скажу: захаваў. Ён зьдзiвiцца й перапытае. Праўда, захаваў? І скажа, што трыццаць гадоў езьдзiць пiсаць дзiўныя краявiды й нi разу ня бачыў, каб хто iншы зацiкавiўся вар’ятамi. Ня стаў я тлумачыць пра неба, а табе скажу... Не вар’яты са сваiмi гiсторыямi хваробаў мяне цiкавiлi й цiкавяць, а сьвятло, што сыходзiла зь велiзарнага неба, сьвятло й сьвятасьць. Таму й апынулiся мы з Алесем у закiнутым касьцёле, у мястэчку Опса. Хутароў i касьцёлаў з цэрквамi мы абышлi безьлiч i ў Браславе, i ў Друi, i ў Краславе, i ў Мёрах, i ў Дзьвiнску. Сыбота й нядзеля былi ў нас вандроўнымi днямi. У Опсе стаяла жнiвеньскае пекла. Пот кацiўся ў вочы. У касьцёл мы ўлезьлi праз акно. Калi кiнуты хутар — трагедыя адной сям’i, дык кiнуты й разрабаваны сабор — трагедыя нацыi. Арганныя трубы валялiся на падлозе сярод папяровых мяхоў з-пад угнаеньняў. Нi абразоў, нi алтара не было. Толькi на адной арцы пад самай стольлю вiсела вялiкае ўкрыжаваньне. Трэба забраць! Не iстотна, хто з нас выказаў тую думку. Трэба было здымаць i зносiць укрыжаваньне. Але як? Хрыстос вiсеў мэтраў за пятнаццаць ад зямлi. Паразглядаўшы скляпеньнi, мы заўважылi ў iх круглыя дзiркi, празь якiя некалi апускалiся i ўздымалiся жырандолi. У такую дзiрку зь цяжкасьцю, але мог пралезьцi чалавек. І праз дваццаць пяць гадоў я не магу самому сабе патлумачыць, чаму мы рызыкнулi палезьцi ў тую дзiрку. Як i кожны нармальны чалавек, я пабойваюся вышынi. І забаўкi кшталту пастаяць на даху на самым краi, каб мыскi чаравiкаў вiселi над безданьню, не для мяне. А тут узьнялiся на гарышча, поўнае галубоў, прайшлi да адтулiны й па чарзе зазiрнулi ўнiз. Ад дзiркi да ўкрыжаваньня было мэтры з два, рукою не дацягнешся. А таму давялося спускацца, iсьцi ў гаспадарчую краму, набываць вяроўку, выразаць альховае вудзiльна й рабiць аркан. Падобным арканам паўночнаамэрыканскi каўбой лавiў каня. З арканам мы ўзьлезьлi на касьцельнае гарышча другi раз. Я пралез у дзiрку. Алесь трымаў мяне за ногi. Я вiсеў галавою ўнiз i спрабаваў заарканiць скульптуру. Крыж досыць плотна прылягаў да сьцяны, i ў мяне не атрымлiвалася накiнуць пятлю. Я зрабiў, можа, спробаў дваццаць, покуль не пацямнела ў вачах. Алесь зацягнуў мяне назад да галубоў. Мы перакурылi. Непрыстойны занятак — паленьне тытуню ў саборы. Каюся. Але каб супакоiцца, я мусiў выпалiць папяросу. Мы супакоiлiся, i ў дзiрку палез мой саўдзельнiк. Я ўпiнаўся нагамi ў драўляную бэльку i ўчэпiста трымаў Алесевы ногi. А ён целяпаўся над цэмэнтовай падлогаю галавою ўнiз. Ёсьць! Злавiў! Словы гучалi далёка, як зь iншага сьвету. І тут мяне наведала адна з самых мярзотных думак... А што калi адпусьцiць Алеся? Узяць i адпусьцiць. Ён заб’ецца! Мяне не асудзяць... Хто давядзе, што я знарок адпусьцiў яго? Выцягвай! Выцягвай! Крычаў мой мiлы таварыш. Я скамянеў, баючыся ўласных разваг. Дык што рабiць? А што рабiць зь нябожчыкам? Ён жа мяне выцягнуў! Я напружыўся й выцягнуў сябрука. Але гэта была толькi палова з заплянаванага. Цяпер мы мусiлi адарваць крыж ад сьцяны й спусьцiць на вяроўцы ўнiз. Пятля ўдала ахапiла ўкрыжаваньне ўпоперак. Вяроўка ляжала на Хрыстовых грудзях, iшла пад левую руку, за крыж, i выходзiла на правае плячо. Лепей i быць не магло. Тарганулi. Крыж трэснуў за Хрыстовай галавою. Вяроўка засталася ў нашых руках, а скульптура паляцела ўнiз. Я ўжо бачыў, як яна разьбiваецца на тысячы дробных кавалачкаў. Але... Я пабачыў дзiва на свае вочы. За мэтры два ад зямлi крыж зьмянiў траекторыю з вэртыкальнай на гарызантальную. Ён спланiраваў, як лёгкi папяровы самалёцiк, спланiраваў i лёг на пыльную гурбу ўгнаеньня. Каб хто iншы... А што мне да iншых? Я табе сьведчу: укрыжаваньне ўпала зь пятнаццацiмэтровай вышынi на каменную падлогу й не разьбiлася. Мы спусьцiлiся. Зацярушаны пылам Хрыстос чакаў унiзе. Пашкодзiлася толькi правая рука, што зачапiлася за стары папяровы мех. Раскрышылiся тры пальцы.
Пазьней мой брат-школьнiк выража тыя пальцы з дрэва й адрэстаўруе скульптуру. А тады ў нас дух заняло. Моўчкi мы разабралi крыж на дошкi. Аднялi рукi Ісуса, зьнялiся яны надзiва лёгка. Схавалi ўсё тое ў мяхi й панесьлi на аўтобусную станцыю. Адчуваньне, што за намi сочаць, не пакiнула нас i ў Слабодцы, куды мы вярнулiся позна ўвечары. Мы схавалi Хрыста за скрынi з археалягiчнымi знаходкамi й селi вячэраць. Там, у Слабодцы, працуючы землякопам, я палюбiў сала й навучыўся пiць сьпiрт. Сьвiное сала я проста ненавiдзеў, а тут раптам пачаў яго есьцi з апэтытам, са смакам, з асалодаю. Дый што на той Браслаўшчыне магло спатолiць пасьляпрацоўны голад, акрамя беларускага сала? Нiшто. Мы напiлiся вогненнай вадкасьцi, наелiся шкварак з хлебам ды цыбуляю й павалiлiся спаць. Была сыбота.
А ў нядзелю мы хадзiлi ў лазьню. Слабодка — зусiм маленькае мястэчка, i грамадзкая лазьня там адна, у вар’ятнi. Па нядзелях там мыюцца тыя, у каго няма прыватнага памывачнага комплексу. Мы з Алесем прыйшлi самыя першыя, папарылiся, паплавалi ў возеры й пачалi мыцца. Мыемся мы па-рознаму. Ён пачынае з ног, а я — з твару. Ён высокi, вышэйшы за мяне на галаву. Пэўна, таму я памыўся першы й сядзеў чакаў, а ён яшчэ толькi намыльваў свае доўгiя каштанавыя валасы. Ён абмываў галаву, а я зьбiраўся сыходзiць, калi выпадкова зiрнуў у ягоную шайку. У тазiку было поўна крывi. Паўнюткi таз крывi з мылам. Кроў! Стой! Зараз, я набяру чыстай вады! Алесь стаяў з заплюшчанымi вачыма над тазам. Я лiнуў на яго вядро вады. Ён i не зразумеў, што халоднай. Адкуль кроў? Гэта я ў цябе пытаюся? Паглядзi галаву. Ён схiлiўся. На галаве крывi не было. Яна цякла з правай прабiтай наскрозь Алесевай далонi. Чорт! Недзе тут цьвiк мусiць быў. Мы чамусьцi вырашылi знайсьцi той цьвiк. У паўзмроку лазьнi мы поўзалi пад лаўкамi й шукалi цьвiк, пакуль я не сказаў: хопiць. Уся лазьня была перапэцкана ў чалавечую кроў. Так-сяк Алесь апрануўся, i мы пабеглi ў псыхiятрычную лякарню, да доктара. Той апрацаваў рану ёдам i перавязаў. Верыць у гiсторыю зь мiстычным выратаваньнем крыжа ён адмовiўся, а мы й не настойвалi. У размовах з псыхiятрам нельга настойваць. Асаблiва на тэрыторыi яму падуладнай больнiцы. Зрэшты, я б яму й не распавёў пра крыж, каб ня сьпiрт. Доктару было сумна, а тут такое здарэньне: дзiрка ў руцэ, а пацыент ня чуе болю. Ён налiў нам i сабе па паўшклянкi мэдыцынскага. Языкi разьвязалiся. А ў кожным псыхiятру хаваецца духоўнiк. Вось i пачуў ён нашы споведзi. Добра, што псыхiятры, у адрозьненьне ад псыхапатаў, — матэрыялiсты. І мы, п’яныя спакойненька пакiнулi лякарню.
За брамаю нашы погляды на здарэньне зрабiлiся супрацьлеглымi. Алесь настойваў на вяртаньнi крыжа ў касьцёл, а я пярэчыў. Якi касьцёл? Дзе ты бачыў касьцёл? Склад угнаеньняў там, а не касьцёл! І калi я даведаюся, што ў Опсе аднавiлi касьцёл, вярну крыж ксяндзу. Чуеш, мы вернем укрыжаваньне ксяндзу!
Я вельмi сумняваўся, што касьцёл адновiцца. Дакладней, я быў упэўнены: ён не адновiцца нiколi. Невыязныя, жалезная заслона, ваяўнiчы атэiзм... Якi касьцёл? Аднавiўся.
Алесь прыйшоў да мяне й сказаў, што трэба вяртаць крыж. Памiж зьняцьцем i вяртаньнем мiнула пятнаццаць гадоў. Мы пагрузiлi ўкрыжаваньне на задняе сядзеньне Алесевага легкавiка й паехалi ў Опсу. Мы й зь Менску не пасьпелi выехаць, як легкавiк заглух. Ты можаш вяртацца, а я напраўлю машыну, сам завязу й аддам укрыжаваньне. Я вярнуўся. Алесь завёз драўлянага Ісуса на Браслаўшчыну, але я ня быў таму сьведкам, я проста веру яму.
Вiльня. Красавiк 2000 году