Дом
Раман-аутапартрэт у сямейным iнтэр'еры
Глёбус Адам
Частка трэцяя. Брат
Вочы
Калi Мiрык нарадзiўся, вочы ў яго былi цёмна-цёмна-сiнiя, як берлiнскi лазурак, а потым паступова зрабiлiся «чорнымi» — цёмна-карымi. Гэта, пэўна, самае чароўнае пераўтварэнне, якое я ў iм назiраў.
Сон
Калi мы з мацi прыехалi да Мiрыка ў вайсковую вучэбку, што мясцiлася ў Чарнаўцах, i забралi яго на суткi, дык мяне вельмi здзiвiлi змены, якiя адбылiся з братам. Юнак-студэнт пераўвасобiўся ў iстоту, якую ў народзе абразлiва называюць «гарматнае мяса». Худы да нейкай спружынiстай драўлянасцi, Мiрык глядзеў на свет вачыма, якiя ў адначассе кантралявалi вонкавыя з’явы i ўглядалiся ў глыбiнi ўласнай прыгнечанай душы. «Я магу спаць стоячы, — салдацкiм голасам распавядаў брат, — магу спаць iдучы. Ісцi i спаць. Магу бегчы i спаць. А галоўнае, я магу бегчы i спаць з расплюшчанымi вачыма...» Мама вельмi ўразiлася гэтымi здольнасцямi. А я ўзрадаваўся, бо з такога воiна не зробiць гарматнае мяса нiводзiн генералiсiмус.
Удар
У кожнага мужчыны ўзнiкае жаданне разбiць твар iншаму, падобнаму да сябе. І раней цi пазней абставiны складаюцца на тое, каб злосць увасобiлася ў бойку. Чалавек — iстота ваенная. Нiчога не паробiш. З астатнiмi нiчога не зробiш, а сябе ўсё ж у пэўны момант можна пераарыентаваць. Удар, якi Мiрык абрынуў на тоўстае дзвярное шкло, каштаваў яму шмат. Шкло разляцелася на аскепкi, але i кулак ператварыўся ў крывавую кашу. Генiяльны, без перабольшання, хiрург Пал Палыч Беспальчук нейкiм магiчным чынам разабраўся ў крывавай кашы i сшыў, склаў, аднавiў братаву руку наноў. Тыднi тры Мiрык праляжаў у бальнiцы ў Беспальчука, скiнуў кiлаграмаў дваццаць i выйшаў падобны да падлетка. Яго сустрэла Таня, другая жонка, з-за якой i разляцелася тоўстае шкло. Мусiла разляцецца на кавалачкi галава Танiнага першага мужа, якi цяжка перажываў страту жонкi i часткi рэчаў. Каб хоць неяк выглядаць па-мужчынску, ён не аддаваў Танi яе вопратку, а тут прыйшоў Мiрык. Ударыў ён адбiтак Танiнага мужа, ударыў адлюстраванне, а не арыгiнал, разбiў цень, каб iстота, што цень наводзiла, спалохалася i ўцякла. Істота збегла. Скалечаная рука гаiлася доўга. Больш за год брат не адчуваў пальцамi нi холад, нi цяпло. Бывала, курачы цыгарэту, заўважаў, як на пальцы ўздзiмаецца пухiр апёку, але болю не чуў. Жахлiвы пах спаленай чалавечай скуры напаўняў пакой, але Мiрык нi разу не пашкадаваў пра тое, што зрабiў.
Бензiн
Як лёгка гарыць бензiн, без усялякага напружання! Гэта чыста мужчынскi занятак — палiць бензiн. Як пiць спiрт. Пра бензiн мы з Мiрыкам загаварылi, калi нам не вярнулi грошы. Быў такi час, калi грошы да нас прыходзiлi лёгка, а таму шмат каму здавалася, што iх можна пазычыць i не вярнуць. Так проста: узяў, сказаўшы, што вернеш, i нiбыта забыўся. Толькi грошы, насамрэч, прыходзiлi да нас цяжка, i за кожны рубель-даляр мы адпрацоўвалi напоўнiцу. А тут паверылi, як верылi нам, далi, а праз месяц зразумелi, што нiхто нам пазыкi вяртаць не збiраецца. Вялiкадушнасць, усёдараванне, любоў да чалавека — выдатныя рэчы, але яны не тычацца злодзеяў i шэльмаў. Папярэджаннi шэльма ўспрымаў спакойна. Абяцаў, хлусiў, час цягнуў... Вось i ўзнiкла думка: а цi не даць яму панюхаць бензiну. Ёсць жа асобы, якiм падабаецца вастрыня бензiнавай пары. Шэльма жыў на другiм паверсе, над аптэкаю. Ягоныя кватэрныя дзверы мы падперлi драўляным брусам, каб не выскачыў. Бутэльку з бензiнам кiдаў я. Каб кiдаў Мiрык, напэўна, пацэлiў бы ў шыбу, а я расхваляваўся i ўпiндзюрыў у раму. Такая злосць мяне ахапiла, хоць Мiрык i крычаў, што трэба ўцякаць, а я ўсё ж выдраў кавалак асфальта, вялiкi, памерам з два кулакi, i зафундырыў у шыбу. Ну, мусiў шэльма нюхнуць бензiну! Мусiў i нюхнуў. У дварах нас чакала машына, так што праз тры хвiлiны мы зноў былi на днi нараджэння ў сябра. Алiбi нiкому не шкодзiць, калi намерваешся даць панюхаць бензiну. Пах падзейнiчаў. Грошы вярнулiся. Не ўсе, але збольшага. І рэч тут не ў грошах. Галоўнае, мець брата, з якiм можна любой шэльме даць панюхаць бензiну.
Краiна кратаў
У рок-гурта «Улiс» ёсць песня:
Рака, што цячэ ля карчмы,Каля рэчкi — мур.
Трынаццаць лiтар на iм.
У лiтарах смур...
А потым рэфрэн: «Краiна ў кратах!!!» Выконваў тую кампазiцыю Андрэй Патрэй. Генiяльна выконваў. Калi адхiлiцца ў бок белрок-н-ролу, дык акрамя Андрэя генiяльных вакалiстаў у iм не было. Можа, праз гэта Патрэй i звар’яцеў, праз сваю генiяльнасць. Выбраны ён быў, непараўнальны, ненармальны. Шкада, вядома, што Патрэй захварэў невылечна, але ж песня засталася. Песня пра Краiну ў кратах. А надпiс той зрабiў мой брат. Даўно, у 1984 годзе. Нi пра якую незалежнасць нiхто i думаць не думаў. Перабудова ў СССР яшчэ i не пачыналася. Панавала суцэльная задуха таталiтарызму. Свабода жыла на дысiдэнцкiх варэльнях i ў майстэрнях мастакоў. Васемнаццацiгадовы Мiрык са сваiм аднакласнiкам Сашкам пайшлi да Свiслачы, дзе ў яе ўпадае Нямiга, слаўна апетая ў «Слове аб палку Ігаравым», i стварылi першае менскае графiцi, цi, як цяпер кажуць, «пiс», адно што без аўтарскага подпiсу. За пiс з подпiсам можна было атрымаць гадоў пяць турмы. Калi цяпер хлопцы атрымлiваюць месяцы за гумарыстычныя надпiсы, то тады свяцiла поўная праграма з дурдомам i турмою. Але i канспiрацыя, i падыход да справы былi iншыя, сур’ёзныя, без карнавальнага размандзяйства i без справаздачаў за скарыстаныя балонiкi. Сэрца балела за Бацькаўшчыну. Таму, колькi нi зафарбоўвалi тыя 13 лiтараў, ўсе адно праступала на муры: «Краiна ў кратах».
Чужыя словы
Цi варта згадваць чужыя словы пра брата, калi сваiх яшчэ шмат не сказаных? І ўсё ж працытую, дзеля больш размаiтага i аб’ектыўнага партрэта... «Мiрык — звер! Так, так... Мiрык — звер! І я яго паважаю... У вас усiм кiруе Мiрык, мне так падаецца. І гэта правiльна. Кiраўнiк мусiць быць адзiн, каб справа не размазвалася. Кiраўнiк мусiць быць зверам!» — так разважаў настаўнiк бiялогii Карпейчык. А палiграфiст Хацкевiч за бутэлькаю вiскi ў самалёце сказаў наступнае: «Мiрык мне гаворыць: як Валодзя скажа, так i будзе. Уяўляеш, як гэта важна — мець у жыццi чалавека, якому можна цалкам давяраць... Як Вова скажа — так i будзе! У мяне няма такога. Я ў справах застаўся зусiм адзiн. Я люблю працаваць адзiн, прымаць рашэннi, за ўсё сам адказваць... Але часам так хочацца быць меншым, некага паслухаць, некаму даверыць свае самыя патаемныя думкi! Каб нехта сказаў, i я паверыў...» Чужыя словы — яны таму i чужыя, што не свае, а таму не зусiм дакладныя, але недзе памiж развагамi Хацкевiча i Карпейчыка ляжыць чыстая праўда.
ЗБРОЯ
Калi хто любiць па-сапраўднаму зброю ў нашай сям’i, дык гэта брат. На самых першых сваiх фота ён заўсёды з нейкiм пiсталетам цi аўтаматам. Улюбёнай гульнёю ў яго была вайна з алавянымi салдатамi. Маляваў ён усё генералаў i генералiсiмусаў, абчапляных стужкамi, пагонамi i ордэнамi з медалямi. Таму цацачная зброя ператварылася ў сапраўдную. Ягоныя лукi i рагаткi мелi даволi моцную сiлу. А ў дзевятым класе ён набыў пiсталет i кiнуў школу. Шаснаццаць гадоў — самы ўзрост, каб займець уласны баявы пiсталет i паслаць адукацыю да д’ябла. З пiсталетам у кiшэнi Мiрык хадзiў на кватэры, дзе гулялi ў карты на грошы. Чым бы гэта ўсё магло скончыцца, можна толькi здагадвацца. Але лёс зрабiў па-свойму... Брат закахаўся, праз тое каханне трапiў у бальнiцу, з бальнiцы — у школу рабочай моладзi, дзе за магiльнае маўчанне ставiлi моцнае «тры», са школы — ва унiверсiтэт, а з унiверсiтэта — у войска. Галоўнае — нечага моцна захацець, i жаданне здзейснiцца. Хочаш зброю? На@ табе палiгон! Паўтара года брат праслужыў на палiгоне ў Чэхii на самай мяжы з радзiмай усiх войнаў i ўсёй зброi — Нямеччынай. Настраляўся на ўсё астатняе жыццё. Часам здараюцца рэцыдывы. Яму, як афiцэру, без праблемаў далi дазвол на паляўнiчую стрэльбу. Ён i скрыню жалезную замовiў, нават дзве скрынi: большую для стрэльбы, меншую для патронаў. Але ў апошняе iмгненне адмовiўся i ад скрынак, i ад стрэльбы. Захваляваўся: а раптам сын залезе, бяды наробiць... Чэсь, сын, вельмi да брата падобны, i ўзрост гэты збройны ды антыадукацыйны наблiжаецца. «На чорта мне ружжо?! Я i так любога тхара голымi рукамi задушу, а калi не змагу — ты дапаможаш...» — разважаў брат, п’ючы чорную гарбату з японскага кубка. «Тхара задушыць? Вядома, дапамагу, няма пытанняў».
Сны
Больш як дзесяць гадоў я працую з братам. Раней, у маладосцi, былi iлюзii, што некаму можна давяраць. Адна за адной тыя надзеi развеялiся; ад некаторых i слядоў не засталося, а iншыя пакiнулi ў памяцi шнары на ўсё жыццё. Вельмi балюча, калi цябе прадае лепшы сябар цi каханая жанчына перакiдаецца ў драпежную хцiвую фурыю... Тата памёр, мама састарэла, i я аберагаю яе ад перажыванняў, давяраю толькi брату. У мяне ад брата сакрэтаў няма. Ёсць сякiя-такiя дробныя недагаворкi наконт творчых планаў ды летуценных каханняў. Улюблiвы я занадта ў параўнаннi з братам. А так ён пра мяне ведае ўсё. Наколькi адзiн чалавек можа ведаць усё пра другога. Я ганаруся тым, што ёсць чалавек, якому можна верыць. Звычайна, каб схаваць сваю няверу ў людзей, гавораць пра веру ў Бога, у Цуд, у Лёс. А як можна верыць у Найвышэйшае, калi сваiм родным не давяраеш? А большасць разумных, навучаная горкiм вопытам здрады, нiкому не верыць. Пра дурняў няма гаворкi, яны самi сабе не вераць. Я веру брату. Гэта важна. Важна настолькi, што, з’язджаючы ў адпачынак, я днi тры-чатыры сню адзiн i той жа сон... Быццам прыходжу на працу, вару каву, прыходзiць брат, мы п’ем ранiшнюю каву i абмяркоўваем справы. Натуральна так гаворым, бывае, што i слушныя думкi прамаўляюцца. Тады я тэлефаную i пераказваю свой працоўны сон брату. Збольшага, праўда, гаворыцца нейкая абракадабра; можа, у сне i былi разумныя думкi, але, калi iх пачынаеш перацягваць на працоўны стол рэальнасцi, стройнасць i логiка прападаюць. Зрэшты, у адпачынку свая логiка — добра адпачыць, каб вярнуцца i даць адпачыць брату, якi працуе за двух.
Прабачэнне
У кожнай справе галоўнае — зазiрнуць наперад. Цi то ты селянiн i разважаеш пра будучы ўраджай, цi рамеснiк i думаеш, як выканаць замову i выгадней прадаць плён рук сваiх, цi як брат лiтаратар, выдавец, мысляр. Яго здатнасць бачыць будучыню мяне заўсёды радавала i дзiвiла, бо сам я — чалавек настрою, люблю хуткаплыннасць, зменлiвасць, незавершанасць... Таму ў мастацтве раблю накiды i шкiцы, у лiтаратуры пiшу лiрычную прозу, а ў выдавецтве кiрую праектамi сезонных кнiжак. Брат — iншы, ён супрацьлегласць мне, ягоная стыхiя — доўгатэрмiновыя праекты. Калi мы толькi распачыналi працу над «Сусветнай гiсторыяй» у 24 тамах i толькi збiралiся выкасоўваць цытаты марксаў-ленiнаў, а факт паставiць вышэй усялякiх каментароў i трактовак, я толькi на адсоткаў трыццаць верыў у поспех (якi поспех?!), у простае выкананне працы аб’ёмам у 12000 кнiжных старонак. Брат верыў, ён бачыў гэтыя кнiгi, ён бачыў iх дзесяцiразовае перавыданне i пераўтварэнне ў iлюстраванае каляровае выданне. Цяпер, калi нашы кнiгi па сусветнай гiсторыi налiчваюць больш за сотню тамоў, а колькасць замоваў толькi на гэтую тэму не змяншаецца, я магу любога скептыка падвесцi да палiцы з кнiгамi i сказаць: мой брат здатны зазiрнуць у будучыню, i ягоная здатнасць, увасобленая ў сотнi i тысячы тамоў, — тут, перад Вамi.
Японiя
Японiя далёка-далёка, а Беларусь яшчэ далей. Каб убачыць i зразумець Беларусь, трэба пiсаць японскiя вершы, трэба вывучаць i перакладаць Басё. Як гэта растлумачыць недасведчаным? Цi трэба тлумачыць недасведчаным i насiць ваду ў рэшаце? Пройдзе адзiн час i надыдзе iншы, адны недасведчаныя адыдуць, а другiя ўжо будуць ведаць, што Беларусь стала блiжэй, бо нехта пiсаў хайку на палiгоне ў гарах на самай мяжы з радзiмай усiх войнаў — Нямеччынай, бо брат мой пераклаў зборнiк Басё, i сем разоў той зборнiк перавыдаваўся ў сталiцы адной з найвялiкшых iмперыяў свету — Маскве. Там нейкi майстра зрабiў для таго зборнiка вокладкi з цялячай скуры i скрынку з дрэва, абклеiў яе ядвабам i дарагой паперай. Кнiга круцiлася ў ярка асветленай шкляной вiтрыне i зiхацела, як каштоўны камень. Яе кошт быў большы за кошт двух залатых заручальных пярсцёнкаў. Але я не мог не набыць братаву кнiгу. «Цi былi там яшчэ такiя кнiгi?» — спытаў Мiрык. «Былi». — «А цi былi сярод аўтараў жывыя?» — «Не было».
Тэа
У гiсторыi мастацтва найузорнейшым прыкладам узаемаадносiнаў братоў, адзiн з якiх мастак, а другi бiзнэсовец, прынята лiчыць узаемаадносiны Тэадора i Вiнсэнта ван Гогаў. Небеспадстаўна. Бо менавiта Вiнсэнт дзякуючы матэрыяльнай падтрымцы Тэадора разбурыў мiф пра неабходнасць мастака быць iнтэграваным у грамадства i для рэалiзацыi здольнасцяў выконваць сацыяльныя замовы царквы, дзяржавы або мецэнатаў. Лiчыць Тэа мецэнатам Вiнсэнта нельга, бо калi б той i не намаляваў нiводнага палатна, брат усё адно дапамагаў бы хвораму брату чыста па-людску, як шмат хто iншы, маючы магчымасць, апякуецца бяднейшымi сваякамi. Жаданне быць ван гогамi за кошт братоў распаўсюдзiлася ў мастакоўскiм асяродку з хуткасцю чумы. Тысячы эпiгонаў па ўсiм свеце лiчаць сябе роўнымi, а то i лепшымi за вялiкага галандца i патрабуюць-вымагаюць сродкi на iснаванне ад наiўных сваякоў. Сапраўды спакуслiва пiць, гуляць, маляваць i нi за што не адказваць, нават за якасць уласнага пэцкання. З iншага боку, ахвяруючы невялiкiя грошы, прыемна цешыць сябе думкаю, што ўтрымлiваеш не проста разбэшчанага п’янтоса i няздару, а ўкладаеш сродкi ў генiя, якога праз пэўны час прызнае ўвесь свет. Безумоўна, Мiрык хацеў бы, каб я стаў знакамiтым, як Вiнсэнт ван Гог; бясспрэчна, мне было б значна прыемней займацца выключна станковым мастацтвам i лiрычнай лiтаратураю. Але нашыя адносiны падобныя да стасункаў славутых братоў якраз сваёй шчырасцю, даверам. Мiраслаў збiрае мае малюнкi i паспрыяў выданню вялiкага тома маiх лiтаратурных практыкаванняў, каб падтрымаць маю хiсткую веру ў свае здольнасцi. Я занадта ўважлiва вывучыў бiяграфiю ван Гога, каб зразумець яе непаўторнасць, унiкальнасць i драматызм. Самагубства Вiнсэнта прывяло да самазабойства Тэа. Дробныя шарлатаны ад мастацтва замоўчваюць гэты сумны факт. І калi галандскi галерэйшчык праз пасярэднiкаў (усё брыдотнае чымусьцi робiцца праз усмешлiвых пасярэднiкаў) замовiў мне сцэнар фiльма пра ван Гога Менскага, я спытаў: «У жытнёвым полi ты, ван Гог Менскi, страляцца будзеш?» — «Не!» Пра ягонага брата, якi ўтрымлiвае майстэрню па вытворчасцi надмагiльных помнiкаў, я пытацца не стаў i пiсаць сцэнар адмовiўся, бо Вiнсэнт ван Гог не iснуе без Тэа.
Га@ды
Наколькi я не люблю павукоў, змеяў, шэршняў, чарапах, восаў, настолькi iх любiць i заўсёды любiў Мiрык. Ён чытаў пра iх кнiгi, кшталту Халiфмана пра пчолаў, ён маляваў iх, лавiў, садзiў у загадзя падрыхтаваныя скрыначкi i слоiкi, разглядаў праз павелiчальнае шкло i вельмi дзiвiўся, калi нехта не ведаў, колькi лапак у тарантула або якi максiмальны памер змяi-мядзянкi. Каб бацькi толькi дазволiлi, у нашай кватэры абавязкова з’явiўся б тэрарыум, а так братава захапленне абмяжоўвалася жукамi i восамi. Ён iх сапраўды любiў настолькi, што яны яго не кусалi. А мяне... Мяне джыгнуў шэршань, ад аднаго ўспамiну пра той выпадак скура на шчоках шэрхне, а вушы пачынаюць гарэць... Мы жылi каля возера, на Браслаўшчыне. Усялякiм гадам там проста рай. Калi казачны чорт угаварыў дурнога беларускага мужыка развязаць мех з гадамi, якiх Бог загадаў вартаваць, дык тое здарылася не на Палессi, а на Браслаўшчыне. Мiрык ад ранiцы да ночы тых гадаў лавiў, садзiў у скрынкi i ставiў на падваконне. Лета стаяла задушлiвае, i я завёў сабе звычку адпачываць — чытаць i спаць пасярод дня. Чытаючы, я адчуў, як ражок падушкi нязручна ўпёрся мне ў шыю, я паправiў ражок... Толькi гэта быў шэршань-уцякач. Кiнжальны боль працяў маю шыю навылёт, скура на твары зморшчылася, вушы распухлi, язык запоўнiў увесь рот, вочы вырачылiся i перасталi мiргаць. У гняўлiвым шале я разбiў, патрушчыў, паламаў усю братаву калекцыю гадаў i жамярынаў. Дзень мы не размаўлялi, а ўвечары дамовiлiся, што ўсё злоўленае ён будзе адразу ж умярцвяць. Забiраць жыццё ў гадаў Мiраслаў навучыўся хутка, i робiць гэта па-майстэрску.
Карты
Шмат якiя зробленыя Мiраславам адкрыццi i праекты прыпiсваюцца мне. Грамадству, пэўна, так лягчэй; лепей трываць аднаго авантурыста, чымсьцi двух. І яшчэ я вельмi люблю iнтэрв’ю як лiтаратурны жанр, калi маеш справу з процьмаю самых iдыёцкiх пытанняў i спрабуеш, не выкiдаючы iх, зрабiць чытэльны тэкст цi разыграць сцэнку перад мiкрафонам або камераю. Проста я больш публiчны чалавек. Але вернемся да чыста Мiраслававай iдэi выдаваць карты. Вядома, не геаграфiчныя. Звычайна карты выдаюць дзяржавы, на карты ў дзяржаваў манаполiя, як i на большасць рэчаў, звязаных з азартам. Каб гэта ведаць, трэба ў маладосцi набыць пiсталет, кiнуць школу i на падпольнай кватэры гуляць у прэферанс на вялiкiя грошы. Зброя ў дадзеным выпадку — доказ братавага практыцызму i ягонай неазартнасцi. Руляй лёгка супакойваецца штучная iстэрыка i астуджваецца азарт сквапных гульцоў. Спасцiгнуўшы сакрэты картачных гульняў, братаў розум быў цалкам падрыхтаваны ў патрэбны момант, калi дзяржава СССР разбурылася, а Рэспублiка Беларусь не стала на ногi, сказаць: «Карты будзем друкаваць». Ад iдэi да рэалiзацыi шлях быў доўгi i няпросты. Асаблiва мярзотна выглядалi два моманты. Замовы на палiграфiчную прадукцыю не прымалiся без хабару. Пры дырэктарах iснавалi хабараносцы. Колькi яны заносiлi, а колькi пакiдалi сабе, без пiсталета не разбярэшся, але на той час зброi ў Мiрыка не было. Другi брыдкi момант: фабрыка адмовiлася складаць карты ў калоды. Пэўна, хабараносец шмат недадаў хабарнiку-дырэктару, i мы атрымалi асобна каралёў i асобна шасцёркi. Нанятыя намi людзi больш за год складалi i прадавалi тыя выдатна намаляваныя мастаком Чарыновiчам карты. Праект быў генiяльны, прыдумаць яго мог толькi брат. І галоўнае: у час, калi iмперыя зла зруйнавалася, а новыя незалежныя дзяржавы толькi ўздымалi свае сцягi, нiякiх iншых картаў, акрамя нашых, на рынку проста не было.
Скура
Наколькi ў Мiрыка цёмная, татава, скура, якая загарае за адзiн сонечны дзень i нiколi не ведае нiякiх апёкаў, — настолькi ж у мяне белая, мамiна, якая ўвесь час абгарае на сонцы. Але нi я, нi ён не любiм ляжаць на сонцы. Валяцца каля мора цi рэчкi — не наш занятак. Ісцi ўздоўж вялiкай вады — гэта нашае, гэта любiў тата, люблю я i любiць брат.
Псеўданiм
Напачатку сваёй творчасцi Мiрык узяў за псеўданiм прозвiшча татавай мацi — Шайбак, што ў перакладзе з цюрскiх моваў азначае «сад у квеценi». Пад Наваградкам, адкуль паходзiць род нашага бацькi, ёсць цэлае мястэчка Шайбакова, дзе жывуць нашчадкi тых ваяроў, што баранiлi Вялiкае Княства ад усходнiх i заходнiх захопнiкаў. Шайбак — прозвiшча крымска-татарскага хана. Гучны ў брата псеўданiм. Але потым ён вярнуўся да подпiсу Мiраслаў Адамчык, чым вельмi ўсцешыў тату. Нiякiх уцямных тлумачэнняў гэтай змены я ад брата не чуў, бо не вельмi дапытваўся. Гэта яго асабiстая справа. Тым больш, надыходзiў час, калi нашы подпiсы на кнiгах мянялiся ледзь не з кожнай новай публiкацыяй, бо ў Расеi прозвiшча Адамчык стала настолькi вядомым i настолькi неадназначным, што маскоўскiя кнiгагандляры папрасiлi дзе толькi можна яго зняць. Зрэшты, усе мастакi так цi iнакш, раней цi пазней карыстаюцца псеўданiмамi. Як мне, дык найлепшы ў брата быў подпiс — Мiраслаў Шайбак. Што можа лепш цешыць погляд, як сад у квеценi? Хто не зразумеў прыгажосць кветкi, той не зразумеў жыцця...
Ордэн
Дзейнасць майго брата заслугоўвае ўзнагароды. Ну хоць бы за тое, што ён стварыў выдавецтва «Сучасны лiтаратар», якое ў 2000 годзе ўжо было найбуйнейшым замежным выдавецтвам, якое працуе ў Расеi. На маскоўскiм кнiжным кiрмашы выдавецтва атрымала дыплом i скульптуру — глiнянага Івана Фёдарава, таго самага, што вучыўся ў нашага Пятра Мсцiслаўца. За гэты дыплом у нас разы тры прасiлi грошы: на падтрымку часопiса «Кнiжны бiзнэс»; на газету «Кнiжны агляд», якая разоў дзесяць аблiвала брудам i нашае выдавецтва, i нашыя кнiгi, i нашае прозвiшча; на рэкламу таго ж кiрмашу. Не далi. Мiрык сказаў «не». Ён сказаў «не», а яны сказалi «так» i дыплом далi, каб прапанаваць ордэн «Георгiеўскi крыж» з уручэннем у Крамлi. Без уручэння — 2000 даляраў, з уручэннем — 5000 даляраў. Як пры дырэктарах фабрык былi хабараносцы, так i ў Крамлi яны ёсць. І агульная дэталь: ты нiколi не даведаешся, цi дайшоў твой хабар да таго Крамля. З-за гэтай няпэўнасцi брат адмовiўся ад «крыжа». Не гатовы ён стаць «крыжаносцам», хоць i заслужыў-зарабiў на «Святога Георгiя».
10 кiламетраў
У дзяцiнстве брат не хадзiў нi ў якiя спартовыя секцыi, нават школьныя ўрокi фiзкультуры iгнараваў, даставаў праз знаёмых даведкi, нiбыта яму забаранiлi фiзiчныя нагрузкi. Можна ўявiць, як фiзрукi ненавiдзяць такiх вучняў. Аднаго фiзрука Мiрык давёў да таго, што той прылюдна абазваў брата «мяшком з гаўном». Скандал дайшоў да дырэктара школы, i наiўнага выкладчыка — а ўсе школьныя фiзрукi, далiкатна кажучы, наiўныя — перавялi працаваць у iншыя класы. Выглядала на тое, што спорт i брат нiколi не перакрыжуюцца. Ды не... У войску спатрэбiлася сiла.Каб муштраваць i ганяць маладых салдатаў, розуму было замала. Кулак у войску — такi самы аргумент, як i слова. Нават не так... Кулак, а не зброя, аснова войска. Мао памыляўся: уладу нараджае не стрэльба, а кулак. Зброя можа нарадзiць дзяржаву, дзяржаўную ўладу, але не здатная стварыць уладу ў чыстым — бiялагiчным выглядзе. Мiрыкаў кулак прынёс i ўладу, i званне, i адпачынак за выдатную службу на мяжы сацыялiстычных i капiталiстычных лагераў. З войска брат прыехаў байцом. Колькi разоў мне нават даводзiлася станавiцца памiж братавым кулаком i прадстаўнiкамi прытручанай алкаголем, гнiлавата-баязлiвай дысiдэнцка-савецкай iнтэлiгенцыi. Сiла чамусьцi не цанiлася ў антысавецкiх багемных колах, усе спадзевы былi на творчасць i розум. Прынамсi, у Беларусi было так. Мiрык паверыў у гэтую iлюзiю i надоўга закiнуў спорт. Толькi ўсё вяртаецца, калi ёсць куды вярнуцца. Усё бяжыць, калi ёсць воля бегчы. Мiрык прабягае ў дзень 10 кiламетраў, гэта звычайна, а калi стамiўся цi прыхварэў — бяжыць 6. У яго трэнажор. Брат не любiць бегаць па вулiцы, дзе дурныя сабакi ўсё ж разумнейшыя за гаспадароў, бо разумеюць, што кулак нараджае ўладу. Брат бяжыць па трэнажорнай дарожцы, бо можа сабе дазволiць мець у кватэры спартовую залу.
11 слоў
1979 год нiчым асаблiвым у знiшчэннi беларускай культуры не вылучаўся. Савецка-таталiтарная сiстэма, грунтуючыся на спадчыне Расейскай iмперыi, вынiшчала ўсё iншароднае. Беларусы, хоць i лiчылiся за сваякоў рускiх, падлягалi абязмоўлiванню, абезкультурванню, русiфiкаванню, што замянялася тэрмiнам «саветызацыя», як цяпер вайна завецца «барацьбой з тэрарызмам», а воiн варожай дзяржавы — «тэрарыстам». Безудзельна глядзець на знiкненне роднай культуры, цi яшчэ горш — апраўдваць такi гвалт брат, як i я з сябрамi, не мог. А што мы маглi? Маглi даць адзiн аднаму слова, што пакуль жывем, датуль i мова наша i культура будуць жыць... Мова жыве ў сказе. Сказ — завершаная думка. Шмат слоў не трэба, каб выказаць ясную думку. 11 слоў дастаткова, каб збудаваць выразны сказ. Кожны паабяцаў штодня пiсаць не меней за 11 беларускiх слоў. Каб замацаваць клятву, мы выбiлi на руках татуiроўкi з лiчбаю 11. Лiчбы пiсалiся па-стараславянску, гэта значыць, складалiся з лiтараў i цiтлаў над iмi. Хутка чвэрць стагоддзя мiне, як мы пiшам свае беларускiя словы: хто ў артыкулах, хто ў сцэнарах, хто ў вершах, хто ў дзённiках. За гэты час беларуская культура i мова перажылi i росквiт пасля абвяшчэння дзяржаўнай незалежнасцi, i заняпад пасля ганебнага рэферэндуму. Мярзотныя настроi выклiкае яшчэ i бясконцая чарада ўцёкаў на эмiграцыю беларускiх палiтыкаў, лiтаратараў, мастакоў, журналiстаў, студэнтаў... Іх почасту кволыя, адарваныя ад нашай рэчаiснасцi артыкульчыкi не могуць выклiкаць нат спачування. А цi патрэбны каму нашы 11 беларускiх слоў? Патрэбны. Мне дастаткова ведаць, што маё беларускае слова патрэбна брату.
Скацiна
Бiць скацiну — вялiкае майстэрства. Далёка не кожны зможа закалоць кабана цi хоць бы папрысутнiчаць пры гэтай падзеi. Брат б’е скацiну па-майстэрску. Навучыўся ён гэтаму мужчынскаму рамяству на бульбе. Студэнтаў ганялi выбiраць калгасную гароднiну. Гатаваць яны мусiлi сабе самi. На сотню дзевак на фiлалагiчным факультэце, дзе вучыўся брат, было менш за дзесяць хлопцаў, адпаведна на мужчынскую работу — упраўляцца з коньмi i бiць скацiну — выбар быў небагаты. Каб накармiць сто ратоў, штодня трэба было або цяля забiць, або падсвiнка зарэзаць. І не толькi забiць, а i скуру злупiць, i разабраць. Бiццё скацiны — работа цяжкая, жывое-маладое памiраць не хоча, супрацiўляецца, рвецца, трапечацца... Яшчэ Эзоп заўважыў вiнаватасць жывёлы ў тым, што нам хочацца есцi, асаблiва пасля цяжкай працы на полi, якая зноў жа мусiць кармiць iншых... Бясконцае харчаванне, бясконцы канвеер прыроды... За месяц брат так прапах жывёльнай смерцю, што вясковыя сабакi, толькi ўчуўшы яго, змаўкалi, падцiскалi хвасты i хавалiся ў будкi.
Размовы
Ёсць шмат рэчаў, пра якiя магу пагаварыць толькi з братам. Пра падарожжы... Мы разам ездзiлi ў Афрыку. Тата яшчэ папрасiў: раскажыце пра пустэльню... Я спрабаваў апiсаць словамi той жах, якi выклiкае бясконцая хвалiстасць пяска пад цалкам пустым небам. Аповеды не ўражвалi. А ў размове з братам мне дастаткова сказаць: «Памятаеш Сахару?», каб ён зразумеў. Мешанiну iклатых i кiпцюрастых рэптылiяў на кракадзiлавай ферме, дзе смурод гнiення ўвабраў у сябе ўсе найсмуродлiвейшыя водары планеты, таксама можа ўспомнiць толькi брат. Як толькi я магу зразумець, чаму ён вырашыў аб’ехаць Калiзей на канi. Падарожжы — гэта лiрыка, грошы — вось кроў эканомiкi нашай вялiкай сям’i. Сур’ёзна пра капiтал толькi з братам i гавару. Грошы — рэчыва цякучае, патрабуе штодзённага догляду i новых формаў. Таму адной размовы ў дзень пра фiнансы нам замала. А ёсць такiя днi, калi мы зачыняемся i дзень навылёт гаворым толькi пра грошы. Сям’я, як i грошы, таксама аб’ект зменлiвы i непрадказальны. Тут у нас погляды розняцца, але разуменне захоўваецца; у сям’i галоўнае — разуменне i дараванне недаравальных учынкаў. Таму нам лёгка, адносна лёгка, гаварыць пра нашыя недахопы i памылкi, ведаючы, што можна не толькi сказаць, а паверыць, што цябе пачуе хоць бы адзiн чалавек. А яшчэ з братам магу пагаварыць пра мару. Не саромеючыся, сказаць пра самае патаемнае, якiм бы прымiтыўным i плыткiм яно нi выглядала звонку, як тое скаканне на канi па Рыму, вакол вечнага Калiзею.
Чорная рука
Больш гавораць пра расейскае п’янства i меней — пра зладзейства, хоць варта гэтыя заганы суседняга народу памяняць месцамi i паверыць Салтыкову-Шчадрыну, якi на просьбу iмператара ахарактарызаваць адным словам ягоны народ сказаў: «крадуць», а не сказаў: «п’юць». У брата ўкралi п’есы. Прыехаў у Менск вiхлясты круцель з часопiса «Пiянер», выпрасiў п’есы, ажно чатыры — «Чорная рука», «Белая прасцiна», «Чырвоная пляма» i «Пацук-людажэр», i з’ехаў... Не, ён не прапаў, ён даслаў лiст, у якiм прапаноўваў перарабiць п’есы ў аповесць. У круцяля было вельмi лiтаратурнае прозвiшча — Шаўчэнка. Не менш лiтаратурнае прозвiшча было i ў таго аўтара, якi ўсё ж зрабiў з п’есаў аповесць, — Успенскi. Толькi гэта не бацька расейскай педагогiкi Успенскi, а той Успенскi, якi прыдумаў Чабурашку i розную падобную дрэнь. Не скажу, што Мiрык прыдумаў Чорную руку, нават пiсаць лiтаратурныя творы на матыў дзiцячых фолк-гiсторый пра гарадскiя жахi ён пачаў з Клiмковiчам — зразумела, не з аўтарам ажно двух гiмнаў Беларусi, а Максiмам Клiмковiчам, якi стварыў першы новабеларускi дэтэктыў «Сцэнарый смерцi». Карацей, п’есы скралi i перарабiлi ў аповесць. Што-небудзь давесцi ў судзе немагчыма, ды што гэта за пiсьменнiк, калi ён у судзе адстойвае аўтарскiя правы... Лiтаратар даводзiць сваю праўду творамi. Напiсаныя ў нашым выдавецтве аповесцi пра чарапашак-нiндзя проста замачылi чабурашак на рынку. І калi пакрыўджаны Успенскi абураўся на тэлеэкране i заклiкаў рускiх дзяцей не чытаць кнiгi пра амерыканскiх чарапашак-нiндзя, брат толькi пасмiхаўся, бо якiя яны амерыканскiя, калi яны — нiндзя, калi клiчуць iх Леанарда, Мiкеланджэла, Данатэла i Рафаэль, а напiсалi пра iх у нашым менскiм выдавецтве «Лiтаратура».
Выбар
Выбiраючы памiж сябрам i братам, заўсёды выбiраю брата.
Кот
Калi нарадзiўся брат, да нас зайшоў мой найлепшы з тагачасных сяброў першакласнiк Юра. Ён вельмi сур’ёзна агледзеў тады яшчэ безыменнага чалавека i сказаў: «Што такое брат? Вось у мяне ёсць кот Мурза, ён лепшы за твайго брата...» Юравы словы зняважылi мяне страшэнна. Якi кот? Якi Мурза? Я ледзь стрымаўся, каб не ўдарыць Юрку, але пашкадаваў брата будзiць. Братаў сон у тыя днi быў найкаштоўнейшым скарбам у нашай сям’i. Тую знявагу я не забыў i таму не спачуваў Юру, калi ягоны Мурза здох. Кот заблыхасцiў. Юраў бацька памыў яго дустам, знакамiтым DDT. Кот аблiзаў сябе i атруцiўся. А я, грэшны, радаваўся сябравай бядзе. Толькi тая брыдкая радасць не змыла крыўды. Дагэтуль я не дараваў з’едлiвага «што такое брат?», недзе там, у самых глыбiнях душы, не дараваў. Ёсць рэчы, якiя проста не даруюцца нiколi.
Падарункi
Брат любiць рабiць падарункi. Больш скажу, ён робiць падарункi заўсёды завышанага кошту. Што б нi казалi, а выбiраючы падарунак мы так цi iнакш ацэньваем чалавека, якому збiраемся зрабiць прэзент. Чым большая рознiца памiж коштам падарунка i ўласнымi магчымасцямi чалавека нешта сабе набыць, тым больш шанцаў яго прынiзiць i зняважыць. Адна рэч — падарыць свайму супрацоўнiку на юбiлей трацiну ягонага месячнага заробку. І зусiм iншая — таму самаму супрацоўнiку набыць кватэру ў крэдыт, калi памер крэдыту перавышае трохгадовы заробак. У першым выпадку супрацоўнiк будзе вельмi ўдзячны i набудзе сабе спiнiнг i блёсны на шчупака. У другiм варыянце ён абразiцца i паспрабуе ўсiмi праўдамi i няпраўдамi ўцячы ад цябе. Нi на якую ўдзячнасць у выпадку з кватэраю спадзявацца не даводзiцца. Брат падарыў людзям пяць кватэраў. Не без майго ўдзелу тое рабiлася, але iнiцыятыва сыходзiла ад яго. На ўлазiнах ён быў толькi ў адной кватэры з пяцi. «Нiчога страшнага, што твой учынак, твой падарунак не ацанiлi цяпер, галоўнае — твой жэст запомнiлi, запомнiлi назаўсёды. Нават i добра, што людзi не разумеюць значнасцi твайго ўчынку i каштоўнасцi падарунка. Чым надалей адкладаецца iх удзячнасць, тым лепей».
Каронка
Бываюць рэчы, якiя мяне ў Мiрыку страшэнна раздражняюць. Да прыкладу, жалезная каронка на зубе. Служба ў войску прывучала абыякава ставiцца да ўласнага аблiчча. З’явiлася самурайская суiцыднасць у паводзiнах. Ад кепскага харчавання на палiгоне ў брата пачалi развальвацца зубы. Ягоных роўных вялiкiх зубоў яму было не шкада. І ў кароткiм адпачынку яго ледзь угаварылi паставiць на зубы металiчныя часовыя каронкi. Маўляў, прыйдзеш з войска, памяняеш... Прыйшоў — i яшчэ гадоў пяць блiскаў жалезнай усмешкаю. Паступова вярнулася стыльнасць аблiчча: чаравiкi, гарнiтур, гальштук, роўная акантоўка валасоў, механiчны гадзiннiк, скураны пас... Нарэшце знiкла i жалеза з усмешкi. Вядома, я мог пераканаць яго i раней зняць каронкi, але нашто раздражняць адзiн аднаго па дробязных справах?
Скандал
Брат не любiць скандалаў. Хто iх любiць? Толькi бiзнэс ёсць бiзнэс, i надыходзiць момант, калi хочацца набыць пiсталет i зняць праблему. Каб не набываць зброi, каб не выкарыстоўваць кулак, даводзiцца павышаць голас. Аднойчы брат так крычаў на людзей, вiнных нам грошы, што свядомасць пакiдала яго, а калi вярталася, даўжнiкi, што iмгненне таму стаялi зусiм побач, былi ўжо за метры тры ад брата. Калi свядомасць вярнулася другi раз, даўжнiкi былi далёка-далёка, у самым канцы даўжэзнага калiдора. Дзiўна, але ўзброеная ахова тых людзей зусiм не рэагавала на крык, пэўна, яна была абучаная прыпыняць фiзiчную, а не вербальную агрэсiю. Брат крычаў пра куплёныя ордэны i званнi акадэмiкаў, пра гандаль мiнiстэрскiмi партфелямi i разбазарванне агульных сродкаў на непатрэбныя камандзiроўкi i ўтрыманне раздзьмутага штату супрацоўнiкаў, пра абяцанкi-цацанкi i нетрыманне слова. Ён усё казаў слушна i лагiчна, ён не лаяўся, не абражаў, не параўноўваў людзей з жывёламi... Ён браў крыкам, i ўзяў, бо пасля тэлефонных прабачэнняў усе зрабiлi выгляд, што нiхто нi на каго не крычаў. Важна, што брат умее крычаць да страты свядомасцi.
Драматургiчнасць
Гадоў дзесяць у менскiм тэатры «Вольная сцэна» iдзе братава п’еса «Чорны квадрат», кабарэ-дэтэктыў пра Казiка Малевiча i Вiцебск 20 х гадоў рэвалюцыйнага ХХ стагоддзя. Каб у Менску былi вартыя павагi тэатры, брат пiсаў бы п’есы. Павагi да беларускiх тэатраў у брата няма. Яму сорамна глядзець на свае спектаклi. Але жаданне ствараць драматургiю ў кiшэню не схаваеш. Адно тое гатэльнае перасяленне чаго вартае. Пачалося ўсё з таго, што наш аўтобус заглух у джунглях. З аднаго боку дарогi была вада, якая называлася Сiямскiм морам i плаўна пераходзiла ў Індыйскi акiян, з другога боку — джунглi, варухлiвая пыльна-зеленаватая мешанiна з флоры i фаўны. Над аўтобусам вiсела тайландскае сонца, якое стварала на дарозе саракаградусную гарачыню. Пакуль кiроўцы поркалiся ў маторы, мужчыны спраўлялi патрэбы перад аўтобусам, а жанчыны — за iм, брат прыдумаў п’есу. Трэба ўдакладнiць, што людзi, здатныя дабрацца з Менска да тайландскiх джунгляў, дзе ў той час дажываў свае апошнiя днi крыважэрны сацыялiст Пол Пот, мелi ўсе характарыстыкi байцоў. Сутнасць п’есы — помста за пакуты ў джунглях. Ідэя — мы павiнны пасялiцца ў гатэль, лепшы за той, што нам прапануюць. Калi аўтобус завёўся i прывёз нас у патайскi чатырохзоркавы гатэль, брат нiбыта незнарок гучна кiнуў падпальны сказ: «Я ж казаў, гатэль будзе найхеровейшы!» І пачалося... «Ды не будзем мы тут жыць!» — «Сметнiца, а не гатэль!» — «Шукай нам нармальнае жытло...» Адказныя за рассяленне сварылiся i рассялялi людзей шэсць гадзiнаў... Я паспеў паплаваць у моры, паспаць i павячэраць, пакуль дайшла наша чарга перасяляцца. Нас прывезлi ў цудоўны шматпавярховы шкляны будынак з вялiкiм басейнам i фантанам у фае. Вакол басейна стаялi светлыя лакiраваныя сталы, на адным была засцелена газета, на якой стаяла бутэлька «Сталiчнай» i ляжаў накроены хлеб з салам. Тры бандзюганы пiлi гарэлку проста з рыльца. Ну няма ў Тайландзе чарак, няма, а пiць гарэлку з рыльца цi з кубка — якая рознiца! Убачыўшы нашага гiда-паляка, адзiн з бандзюганаў узрадаваўся i сказаў: «Што, пшэк, усё дурыш рускага брата!» Тут i пачалася мая маленькая роля... «Паехалi назад!» — «Як назад, гэты гатэль лепшы...» — паспрабаваў спынiць мяне паляк. «Рускiя тут. Рускiя. Тут жыць нельга!» — «Разумею, рускiя...» Па дарозе ў стары гатэль брат расказваў, як напiша п’есу пра скандал у гатэлi. Не напiсаў... Зрэшты, напiсаў, проста не запiсаў яшчэ.
Казкi
Яшчэ з дзяцiнства я не любiў казкi з харошым канцом. Звычайна там нейкi ўмоўна станоўчы герой забiвае так званага адмоўнага. Каб сканчаць не забойствам, а вяселлем, станоўчы яшчэ забiраў у адмоўнага жонку-палоннiцу, ну а розных там вядзьмарак-пляткарак раздзiралi на баране. Такiя фiналы лiчацца добрымi, а дрэнным можна назваць такi: «Бяжыць брат-забойца па лесе, а Поўня за iм бяжыць; бяжыць брат-забойца па полi, а Поўня за iм ляцiць. І бачыць брат-забойца на Поўнi ясны твар свайго забiтага брата». Так канчаецца беларускi казачны пераказ бiблiйнага сюжэта пра Каiна i Авеля. Менавiта яго я хацеў праiлюстраваць у мастацкiм iнстытуце. Тэму мне не зацвердзiлi. Можа, i правiльна зрабiлi, бо грамадству больш падабаюцца вяселлi, перамогi герояў над цмокамi i дабра над злом. Разважаць пра грэх братазабойства хто захоча? Я, бо лiчу, што першародны грэх Бога перад чалавекам — гэта якраз правакаванне Каiна забiць Авеля. Чым Каiнаў хлеб быў горшы за Авелева ягня? Бог паставiў Авеля над Каiнам, Каiн загневаўся i забiў брата. Брат забiў брата... Што можа быць горш? Нiчога. Чаму ў словах пра брата Мiраслава я закрануў Поўню, з якой Авель глядзеў на Каiна? А таму, што я не хачу, каб нехта, ведаючы простую бiблiйную схему правакацыi, пасварыў нас, не хачу, нават каб гэта быў сам Бог