Толькi не гавары маёй маме...
Зборнік інтымнае прозы
Глёбус Адам
„Дарагі мой сябра Адам”
Здараецца, жыццё падасца марным заняткам i захочацца кiнуць усё чыста i з'ехаць на край свету. А краем цывiлiзацыi ўяўляецца Санкт-Пецярбург — бедныя людзi, белыя ночы, бясконцыя карпусы заводаў, брудная рака Нява, стракаты Неўскi праспект, турма, пераўвасобленая ў музей, чучала тоўстага жандара-наглядчыка, Кунсткамера, двухгаловы чалавечы зародак у слоiку з фармалiнам, прынiжаныя ды пакрыўджаныя... Вядома, не пакiнеш анi дому, анi справы, а толькi ўяўляцьмеш, як набраўся мужнасцi, кiнуў усё ўсякае i паехаў.
Тады згадаецца, як сеў у цягнiк Львоў-Ленiнград разам з сябрам Валодзем Бортнiкам i ягонай тагачаснай каханкай Яняй Бялькевiч. Цягнiк вызначаўся дэмакратычнасцю пасажырскiх нораваў i бруднаватай вiльготнай бялiзнаю шарага адцення. У суседнiм купэ ехалi арабы з маленечкiм, але галасiстым магнiтафонам, з якога лiлася лiпучая, нудная i бясконцая, нiбыта гiсторыя Усходу, мелодыя. Бялькевiч пачала капрызiцца, яе раздражняла арабская музыка. Бортнiк пайшоў сварыцца; а дзе сварка, там i знаёмства, там i вiно. Пiлi сухое, кiслае, як першы яблык, чырвонае вiно "Мэрло".
У мяне ўсчалася пякотка, якая нiяк не затушвалася цеплаватай вадою з жоўтага вагоннага бачка. А ў студэнтаў арабскага паходжання пачалiся прыпадкi патрыятызму: на каструбаватай расейскай мове яны спрабавалi растлумачыць, што не пашкадуюць жывата свайго за зялёны штандар iсламу, за Палесцiну i Галанскiя вышынi. Каб давесцi сур'ёзнасць сваiх намераў, арабы прапанавалi дужацца на рукi. Валодзя Бортнiк перамог усiх чатырох мусульман i на правую i на левую. Я пакутаваў ад пякоткi, але дужацца давялося. Правая рука ў мяне слабейшая за левую, i вось левай я паклаў тры арабскiя рукi на залiты вiном столiк i пайшоў спаць. Але не заснуў, бо думаў: чаму ў чалавека левая рука дужэйшая за правую?
У такiх пытанняў няма адказу. Можна, вядома, запытацца ў яе вялiкасцi Прыроды. Яна ўсё ведае, толькi нiкому нiчога не дагаворвае да канца, яна бясконцая i бесканцовая ў сваёй сутнасцi, як космас, як Бог, як жыццё, як i ўсё астатняе, што паўсюль i наскрозь. А што паўсюль i наскрозь, таго i няма. Рыторыка, пустата, нiшто. Лепш рыторыка, чым пералiк ад бяссоння сланоў: адзiн слон, другi слон, трэцi слон... І так да бясконцасцi, да Прыроды, якая бязмежная ў сутнасцi, а таму не зможа, каб i хацела, выказацца да канца, да дна. "Дно" — станцыя на паўдарозе з Мiнска ў Санкт-Пецярбург. Дзябёлая, шырокая i пустая, як усё расейскае, станцыя. Я пагуляў па пероне i паслухаў капрызлiвую Яню Бялькевiч...
Як мне абрыдзеў задушлiвы i брудны цягнiк! Як мне надакучылi потныя арабы! Ад iх тхне жывёльным духам. У арабаў у чатыры разы больш потавых залозаў, чым у белых людзей!
Я не спрачаўся, бо бессэнсоўна. Я толькi цiхенька пачынаў ненавiдзець жаночы род. У тамбур я заскочыў самы апошнi. Жанчыны могуць выклiкаць пачуццё гiдлiвасцi, як i расцiснутыя на дрогкай тамбурнай падлозе недакураныя цыгарэты. Вось такая доўгая думка наведала розум, калi павольна адплыў удалячынь аднапавярховы будынак станцыi Дно. А ў сумным, змэнчаным, стомленым, спатнелым — Яня мела рацыю — цягнiку ўсталявалася чаканне. Арабы млява спрабавалi парушыць паўночную шэрасць: "Якая ў вас прыгожая прырода!". Я не разумеў. Чэзлыя, нiбы прысыпаныя пылам, ляскi на балотах. Рэдкае, белаватае, безасабовае, бяскроўнае неба. Ад аднаго погляду на такое неба згадвалася скура дзяцей, хворых на лейкемiю. Цьфу-цьфу-цьфу! Згiнь, прападзi, усё на лiха спрадзi! Мая баба Ядзя хварэла на рак. Я палохаўся нават слова "лейкемiя". Я недалюблiваў шмат якiх слоў, да прыкладу "Ленiнград", падобнае да "лейкемii". У такiм мiнорным настроi я выйшаў на перон з валiзкай у руцэ. І было прыемна пацiснуць прыгожую, з доўгiмi пазногцямi руку Валодзi Бортнiка, бо што можа быць больш радаснае за развiтанне з капрызлiвай дзявуляй i яе прыгаломшаным палюбоўнiкам? Хiба што каханне з першага погляду. І адразу скажу, яно — каханне — чакала, падпiльноўвала мяне ў бяскроўнай пецярбургскай ночы.
* * *
Дарагi мой сябра Адам!
Вельмi ўзрадавалася твайму, такому неспадзеўнаму лiсту!
Сёння ў Сегедзе сумнае надвор'е: сыплецца iмжа, i на вулiцы страшэнная халадэча. Вядома, холад толькi здаецца жахлiвым, бо мiнулы тыдзень быў цёплы, амаль летнi, i я дазваляла сабе прагульвацца па вулiцах у адной майцы. Напэўна, i ў Мiнску стаяла летняе сонца, калi ты сабраўся напiсаць сваёй Агi.
Шкада, што не змагу даслаць табе джынсы. Яны страшэнна дарагiя, i ў мяне цяпер няма такой сумы. І яшчэ, не веру, што атрымаеш пасылку, ты i сам ведаеш, якая пошта ў СССР. Сапраўды, мне вельмi i вельмi сумна, бо не магу прыслаць табе нейкiя там нагавiцы.
Ты, можа, здзiвiшся, а мне хочацца цябе бачыць, гаварыць з табою, хочацца паглядзець на твае новыя карцiны, а потым iсцi на шпацыр у сквер... Мне хочацца цябе!
За час, пакуль ты не пiсаў, адбылося шмат цiкавага.
У мяне была магчымасць зрабiцца перакладчыцаю. Толькi змарнавала шанец, не змагла выканаць маленькае пажаданне рэктара. Я адмовiлася стаць ягонай каханкай нават на адзiн раз. А ўсё з-за непрыемнага паху. Рэктар у свае шэсцьдзесят даволi прыгожы мужчына — стрункi, без жывата i без лысiны. Апранаецца ва ўсё выключна аўстрыйскае — данiна таму, што ён нарадзiўся ў апошнi год iснавання Аўстра-Венгерскай iмперыi. Але вось кiслы смурод, што вылятае з яго дыханнем, я не магу вытрымлiваць нават на адлегласцi. Так, мусiць, дыхалi цмокi-людарэзы на казачных асiлкаў. Карацей, рэктар не падпiсаў дазвол на мой пераход з Сегедскага ў Будапешцкi унiверсiтэт. Што зробiш?
Затое, я амаль упэўнена, што ўлетку змагу паехаць у Англiю. У мяне цэлы план на лета: спачатку паеду праз Польшчу ва Усходнюю Нямеччыну, дзе i ўладкуюся на працу. Немцы плацяць больш за венграў. А з Нямеччыны праз Францыю дабяруся ў Лондан. Уяўляеш: Англiя! Я столькi марыла пра падарожжа, чытаючы i асаблiва перачытваючы ўлюбёнага майго Аскара Уайльда.
Хутка пачнуцца вясновыя вакацыi i я паеду ў Будапешт. Сорамна, але Будапешт я ведаю горш за Ленiнград, прынамсi, я не была нi ў адным музеi. Калi атрымаецца, дык змагу пражыць у сталiцы цэлыя тры днi.
І яшчэ, мы рыхтуемся да свята — Вялiкадня. Усе венгерскiя сем'i збяруцца амаль як на Каляды. Гаспадынi варыцьмуць кумпякi i яйкi. Дарэчы, яйкi цяпер ужо каштуюць удвая танней! Ты, напэўна, ведаеш, можа чытаў: на свята Вялiкдзень хлопчыкi, юнакi i дарослыя мужчыны ходзяць да знаёмых жанчын i сябровак i пырскаюць на iх адэкалонам цi духамi, хто багацейшы цi закаханы. А ў адказ мужчыны атрымлiваюць кветкi, вiно цi палiнку — венгерскую гарэлку. А зусiм маленькiм хлопчыкам даюць грошы, яны спаборнiчаюць, хто болей назбiрае за Вялiкдзень.
Цiкава, а беларусы святкуюць Вялiкдзень?
Уявi, сябры i знаёмыя ў адзiн голас гавораць, што я зрабiлася значна спакайнейшая i ўраўнаважаная. Якое дзiва! Зразумела, усё не зусiм так, але стараюся не перажываць з-за рознай драбязы i нiкому не паказваю нават ценю сваiх пачуццяў.
Калi не атрымалася з мяне распуснай перакладчыцы, дык, спадзяюся, педагог выйдзе прыстойны. Не такi благi лёс — весцi замежную лiтаратуру ў лiцэi цi гiмназii. Праўда?
Выкладчыкi зацвердзiлi тэму маёй дыпломнай работы — народныя казкi ў пачатковых класах. Я выпiсала патрэбныя кнiгi, сярод iх ёсць i беларускiя. І прачытала адну вашу казачку "Пакацiгарошак". Сама здзiвiлася, бо зразумела амаль усе словы. Мне падалося — беларускiя казкi такiя ж доўгiя, як i венгерскiя, а вось украiнскiя варыянты значна карацейшыя, не такiя падрабязныя.
Ну вось, застаюся ў Сегедзе чакаць добрага надвор'я.
Цалую цябе i жадаю ўсяго вясёлага.
Агi.
Сегед. 1977. Сакавiк. 30.
* * *
Палёгка была салодкая i прахалодная, як i начны трамвай з адчыненымi вокнамi. Глыбокiя шыбы зачыненай хлебнай крамы адбiлi маю несамавiтую постаць у брунатнай балонневай куртцы. Даўгалыгiя лiхтары вартавалi акадэмiчную самаўпэўненасць кiнатэатра "Масква". На афiшы бялеў тварык мапасанаўскай Пампушкi. Яна, мусiць, з-за жаночай салiдарнасцi з Яняю Бялькевiч пачала насмiхацца з мяне... Ты нiколi-нiколi не пазбавiшся ад капрызлiвых жанчын. Ты разумны хлопчык i ведаеш — у iх пад спаднiцамi ёсць гарачыя, вiльготныя, глыбокiя норкi!..
Я прыспешыў крок, уцякаючы ад афiшнай распуснiцы, i хутка апынуўся ў цемнаватым пад'ездзе, якi патыхаў стогадовым пылам, пыл вялiкiмi лахманамi вiсеў на павуце, што апляла лiфтавую шахту. У недасяжнай вышынi заскрыгатаў трос. Кабiна пасунулася ўгару. У трэснутым люстэрку з аблушчанай эмаллю з'явiўся мой стомлены твар: пачырванелыя вiрлы прымружаных вачэй, сухiя, нiбыта ў шэранi, плоскiя вусны, доўгiя, завiтыя ў вялiкiя кудзеры валасы. Такi твар можна ўбачыць падчас бяссоння — выцягнуты, змяты i нiбыта крышачку змазаны. Мiнск- Ленiнград не блiзкi свет. Я заўсёды перажываў i хваляваўся перад чужымi дзвярыма. Што сказаць? Цi адкажа голас з-за дзвярэй? А мне што гаварыць голасу за дошкамi?
Уяўляю, як дрыжыць душа перад уваходам у пекла, але i перад райскай брамаю душа калоцiцца не менш. У запаўночнай цiшынi ўзляцела з-пад маёй рукi вiсклiвае трапятанне званка, яно кiнулася ўлукаткi па цёмным пад'ездзе. Хто? Сонны голас цёткi Тосi, далёкай маёй сваячкi. Раз на тры гады Тося прыязджала ў госцi ў Мiнск. Таму i ведала ленiнградская цётка ўсiх маiх сваякоў, i таму проста сказаў у чорныя дзверы... Адам, з Мiнска!
Я апынуўся ў доўгiм, застаўленым розным ламаччам, камунальным калiдоры. Не затрымлiваючыся, Тося правяла мяне ў свой пакойчык, дзе паўночы пiлася гарбата за круглым сталом i расказвалася пра ўвесь род... Дзе хто? Хто з кiм? Хто каму i нашто?
Цётка Тося жыла адна. Таму яе цiкавiлi чужыя лёсы. Спаць мяне паклалi на вузенькi раскладны фатэль, якi быў знарок куплены для гасцей-сваякоў з Беларусi. Заснуў я пад цiхi голас цёткi Тосi... У нас, на рагу, у хлебнай краме ўзяла сёння два бублiкi, па пятаку. А яны чэрствыя, не ўгрызцi. У мае гады хлеб заўсёды чэрствы. А скарынку я цяпер нажом пачала абразаць. У маладосцi не было нiчога смачнейшага за скарынкi. Пакуль з крамы прынясу бохан, дык аб'ем з абодвух бакоў. Так у Ленiнградзе днi аб'ядаюць ноч, з вечара адкусяць, з ранiцы адкусяць. Вось зараз трэцяя гадзiна, а светла...
Спраўджваць цётчыны словы не было сiлы, я не мог адплюшчыць вачэй. Праспаў я дзесяць гадзiн i не пашкадаваў. А наперадзе мяне чакаў непрыемны iспыт, i адразу скажу: iспыт правалiў, не здаў, зрэшты, i не хацеў здаваць. Ну, чаму я павiнен дагаджаць нейкай з палюбоўнiц Валодзi Бортнiка? Не павiнен! Хто яна такая? Можа, жанчына, пра якую гавораць: прыгажуня — гэта меч, якi падсякае жыццё! Ха! У Янi Бялькевiч караткаватыя ногi, зразумела, не зусiм кароткiя, але вiдавочна непрапарцыянальныя адносна выцягнутага торса. Зрэшты, яе пастава з даўгаватымi, амаль хлапечымi, рукамi, мяне зусiм не раздражняла. Я ж не збiраюся лезцi да яе пад спаднiцу. А вось паводзiны... Ёй увесь час нечага жадалася, i не проста хацелася, ёй карцела. Пра такiх кажуць — iголкi ў дупе. У Бялькевiч, вiдавочна, былi ў клубах даўжэзныя iголкi. Ёй карцела iсцi, бегчы, iмчацца, ляцець. Ёй хацелася: у прыбiральню, у заапарк, есцi, i ўсё адначасна. Калi я цi Бортнiк прапаноўваў iсцi ў Эрмiтаж, Яня загадвала заварочваць у Кунсткамеру. А калi намервалiся папалуднаваць у "Шашлычнай", Бялькевiч зацягнула нас у рэстаран "Паўночнае ззянне". Як жа яна мяне задзяўбла! Мне што, вось Бортнiку...
Яна ўвесь час лазiла рукою да яго ў нагавiцы, мусiць, думала, што нiхто не бачыць. Пра што думае жанчына, калi дакранаецца да мужчынскага стрыжня? Пытанне. Яня лезла да мужчынскага сымбалю i не саромелася, не чырванела. Яе блякла-блакiтныя вочкi прымружвалiся, рот раскрываўся, а на нiжняй губе ўзнiкала маленечкая бурбалка слiны. Яна лопалася з ледзь чутным "пок". І тады расхiналiся веi на пустых, як у нежывой верхаводкi, вачах. Бялькевiч глядзела ў нябачную далячынь жаночага "iнь". Я не вытрымаў, маё трыванне ляснула ў рэстаране "Паўночнае ззянне"... Пакладзi рукi на стол! Мне сорамна, калi каханка цягаюць за чэлес у рэстаране.
Янiны вочы звузiлiся, зрабiлiся шчылiнкамi пакрыўджанай гейшы. Я не стаў чакаць слоў. Праз хвiлю мяне панёс Неўскi праспект. Я зноў вызвалiўся i мог iсцi куды заўгодна, хоць у заасад.
* * *
Дарагi мой Адам!
Нарэшце! Я вытрымала ўсе iспыты, а iх, калi памятаеш, было тры.10 студзеня я скiнула апошнi iспыт. І, уявi сабе, у гэтым годзе атрымала "выдатна" па размоўнай практыцы. А раней вышэй за "добра" не ўзнiмалася. Вядома, адзнакi не азначаюць, што я ўмею правiльна гаварыць i пiсаць па-расейску. Але я вызвалiлася, нарэшце!
Я вельмi стамiлася. Баюся, нервы сталi зусiм слабыя, i на вакацыях змагу толькi чытаць i гуляць. А можа, гэта не самыя горшыя заняткi на свеце?
Вельмi хацелася б наведаць тваю выставу малюнкаў. Ты пiшаш, што выставу зрабiў разам з Бортнiкам. Перадай прывiтанне i вiншаванне. Ягонай дзяўчыне таксама скажы колькi прыемных слоў, можаш пацалаваць яе ў шчаку цi, лепей, у лоб.
Адам, я захварэла: мне не спiцца, не есца i нават не чытаецца i не гуляецца, а ўсё з-за былога кахання.
Новы год я сустракала з сябрамi. На жаль, той хлопец, якога я любiла, быў з намi. Памятаеш, я расказвала пра яго ў Ленiнградзе i паказвала маленькае чорна-белае фота. Я ўсё яшчэ люблю, i, разам з гэтым, не магу выносiць ягоную прысутнасць больш за хвiлiну. Люблю, кахаю толькi тады, калi яго няма побач. Наогул, я вынайшла сумную дэфiнiцыю... Каханне iснуе толькi ва ўяўленнi. А як толькi вобраз матэрыялiзуецца, адразу ж робяцца вiдавочнымi ўсе несупадзеннi з iдэальнымi, уяўнымi абрысамi твайго абраннiка. Як непрыгожа i непрыемна...
Мы нервавалiся. Мусiць, я зруйнавала ягонае каханне, так, як i ён маё. Мы сварылiся. Спрабавалi мiрыцца. Адносiны зрабiлiся мутныя i загуслыя, як кiсель.
Маркотна. Не ведаю, цi разумееш мяне. Ёсць людзi, якiя не могуць быць разам, але i адно без аднаго таксама не вытрымлiваюць.
Больш як паўгода мы не бачылiся. Але навагодняя сустрэча ўвобмiльг уваскрасiла ўзаемаадносiны. Мiнула чатырнаццаць дзён, а я ўсё пад уражаннямi ад сустрэчы.
Наваколле няяснае, будучынi няма. Нават не ведаю, цi варта жыць, каб пакутаваць. Прабач. Пра такiя рэчы нельга пiсаць, нельга гаварыць нават з сябрамi. Але ўсе навокал бачаць, што адбываецца, таму ў прыхоўваннi пачуццяў не бачу сэнсу.
Спадзяюся, што маё ператамленне неўзабаве вылекуецца свежым паветрам Татахозы.
Мне было прыемна атрымаць твой лiст у цяжкi для мяне дзень.
Твая Агi.
Сегед. 1977. Студзень. 11.
* * *
Касы ў Рускiм музеi зачыняюцца за дзве гадзiны да закрыцця залаў. Давялося паказваць кантралёрцы сваё пасведчанне з мастацкай вучэльнi i тлумачыць, што мiнскiя студэнты нiчым не горшыя за пецярбургскiх. Кантралёрка — тоўстая карантышка з тварам нявыспанага мiлiцыянта — не паверыла мне, але прапусцiла. Я бадзяўся па апусцелым музеi, цешыўся свабодай. Атрымаць асалоду ад жывапiсу тым разам не змог, бо занадта моцна перажываў скандал у рэстаране.
Мяне крыху супакоiла музейнае асяроддзе: святло, паветра, мармур, залацiстасць i мацiцовасць, аксамiт i ядваб. У такiх iнтэр'ерах выдатна глядзеўся б французскi класiцыст Жан Агюст Дамiнiк Энгр, а не самадзейныя мастакi накшталт Венецыянава; зрэшты, прозвiшча апошняга таксама адпавядала велiчы палаца. А вось крываногая экскурсаводка на абцасах-шпiльках зусiм не ўпiсвалася ў iнтэр'ер, як i купка апранутых па-пляжнаму дзяўчат. Такой стракатай кампанii самае месца ў заапарку назiраць кармленне гiпапатамаў, а яны паказвалi пальцамi на рачны краявiд з рыбкамi i смяялiся. Крываногая пiгалiца пагойдвалася назад i ўперад на высозных шпiльках i нешта мармытала на незразумелай мове. І тут я ўбачыў яе. Профiль. Тонкi, выразны вялiкi нос. Люблю, калi ў жанчыны ёсць нос, а не ружовы гузiк з дзiрачкамi для ўцягвання паветра. Ломка- акрэсленыя вусны. Поўная адсутнасць скулак. У мяне ж на твары сядзела гнюсная фiялетавая нарыўная з зеленкаватай галоўкаю, якую я кратаў, пагладжваў, казытаў.
У свае дзевятнаццаць я быў крыху замаруджаны ў развiццi, мяне вельмi раздражнялi скулкi як на ўласным целе, так i на чужым, асаблiва дзявочым. I, мусiць, таму, каб суцешыць такiх, як я, кажуць: калi на носе вылазiць фурункул, значыць, нехта закахаўся ў цябе. На носе ў мяне якраз скулы не было, яна, вялiкая, як божая кароўка, сядзела на скронi, i я старанна прыкрываў яе доўгiмi кудзерамi. Але, пабачыўшы прыгожую дзеўку, я думаў зусiм не пра нарыў... Як падысцi, што сказаць? Цi зразумее па-расейску? Выйсце знайшлося найпрасцейшае: дастаў з кiшэнi нататнiк i пачаў маляваць яе профiль, мне здавалася — раманскi. А яна, заўважыўшы i адчуўшы мой неспакой, пачала ўцякаць. Свядома цi несвядома, а мая натуршчыца ўсё ж апынулася ў тупiку, у зале сэцэсiянераў.
Дзяўчына разглядала маленечкую зашклёную гуаш Бенуа "Вайсковы парад зiмою", калi я наважыўся падысцi i запытацца, цi разумее яна расейскую мову, i пачуў радаснае... Разумею, але кепска! Усе дыялогi з венгеркай Агi, а яна якраз венгерка i Агата — Агi, я, з тваёй згоды, перакажу, а яе лiсты падам у адвольным перакладзе. Мне абрыдлi макаранiчныя аповеды невыкшталцоных шрайбiкусаў. А тады я прызнаўся, што таксама не вельмi добра размаўляю па-расейску. І мне заняло. Мяне запынiла на словах "хацеў бы". Я выдатна ведаў i разумеў, чаго жадаў, нават мог бы зрабiць гэта ў музеi расейскага мастацтва, неадкладна, на вачах у гарбаценькай наглядальнiцы, што нахабна i зайздросна паглядала ў наш бок. Трэба цi не трэба, але сабе я зазначыў: карлiца вельмi жывапiсна глядзелася на крэсле з высокай спiнкай — iмправiзацыя ў стылi Анры Дарэна.
Замест просценькiх слоў пра знаёмства, мой розум поўнiўся нейкiмi абракадабрамi... Кароль — гэта карлiк сярод багоў. Побач з карлiцаю я цудоўна выглядаў бы ў вясельным строi. І яна, карлiца, выдатна глядзелася б у белым вэлюме. На якое iмгненне я ўявiў сябе i гарбаценькую наглядальнiцу на месцы жанiха i нявесты, што выходзiлi з вiленскага баракальнага сабора Пятра i Паўла. Нешта гнюснае, кiношнае, фелiнеўскае было ў выхадзе маладых на цвiнтар, запоўнены мужчынамi ў цылiндрах i жанчынамi ў ядвабных сукенках. Маё ж сапраўднае джутавае ўбранне нiяк не стасавалася анi з вяселлем, анi з каралямi i карлiкамi. У дадатак на мне не было нi плавак, нi майткаў: хiповая мода 70-х. Я яшчэ пашкадую, што не апрануў плаўкi, але пазней.
У музеi я здолеў выцiснуць са скутага горла куртатае i заiкастае запрашэнне ў кавярню. Пашанцавала — Агi прыняла прапанову. Мы выйшлi на палацавы ганак Рускага музея i папалi ў залеву. Я не настолькi добра ведаў Ленiнград, каб адразу ж знайсцi кавярню. Мокрыя ўшчэнт, мы нарэшце апынулiся ў задушным, бiтма напакаваным бары. Я ўжо ведаў: спадарожнiцу можна называць менавiта Агi, яна з Венгрыi, вывучае расейскую i ангельскую мовы ва унiверсiтэце, больш як месяц яна пражыла ў Ленiнградзе i праз тыдзень збiраецца вярнуцца дамоў.
Не так i мала за паўгадзiны размовы на каструбаватай расейскай мове, якую добра-такi прыпраўлялi беларускi i венгерскi акцэнты. Пра сябе я таксама тое-сёе выклаў. Толькi адразу скажу: я не з тых, хто любiць падмазваць аўтапартрэт ярчэйшымi фарбамi, мяне цалкам задавальняе сапраўднае аблiчча. Да прыкладу, я маладзейшы на два гады за Агi, ёй — 21, а мне — 19. І што? Гэта ж не перашкодзiла ў бары замовiць пляшку сухога вiна i салату "Алiўе". Праўда, сiвая афiцыянтка насварылася на нас, але не з-за рознiцы ва ўзросце. Агi дастала грабеньчык i, паправiўшы сваю фрызуру, пачала расчэсваць мае доўгiя, па плечы, непаслухмяныя лахманы. За першым iнтымным заняткам i заспела нас сiвая Баба-Яга:
— Што вы мне тут свае вошы на стол вычэсваеце?!
Я злавiў Агiну руку з грабеньчыкам i моцна сцiснуў тонкае запясце. Не ведаю, што падумала венгерка, але нi яна, нi я Бабе-Язе не адказалi.
Агi дастала з валiзкi вялiкi пачак папяровых насовак, выцерла твар i адну насоўку прапанавала мне. Я таксама прамакнуў лоб i, склаўшы, схаваў паперчыну ў кiшэню. Агi здзiвiлася... Нашто хаваць у кiшэню выкарыстаную, мокрую i брудную насоўку? Негiгiенiчна! Я паклаў скамечаную папяровую хустачку ў попелку i не стаў удакладняць, цi трапляюцца на свеце такiя венгры, што носяць у кiшэнях свае соплi i пот. Ад задухi, ад вiна, ад блiзкай прысутнасцi вельмi жаданай дзяўчыны мяне забраў хмель, i замест весялосцi ды бадзёрасцi агарнула млявасць. Я ленаваўся нават варочаць языком. Мы выйшлi з бара ў чорны i люстранiсты пасля залевы горад. Агi спынiла таксоўку i пакiнула мяне, паабяцаўшы заўтра абавязкова прыйсцi а 12-й да Эрмiтажа i чакаць каля мармуровых атлантаў. А я павалокся на тралейбус, каб даехаць да кiнатэатра "Масква" i сказаць мапасанаўскай Пампушцы, што закахаўся з першага погляду ў венгерскую дзяўчыну Агi Ляхоцкi.
* * *
Дарагi таварыш Адам! Чаму Вы так доўга не паведамлялi пра сябе?
Добры дзень.
Гэта зноў я, венгерская дзяўчына, ты яшчэ павiнен мяне памятаць. Так? Ну, добра...
Маё жыццё робiцца з кожным днём усё больш складанае, як ты ведаеш, наблiжаецца сесiя з яе залiкамi ды iспытамi. Але шмат працы не толькi ў мяне, а i ў Дзеда Мароза. У Венгрыi яго называюць Мiкулаш. І прыходзiць ён 6 снежня з неверагоднай колькасцю падарункаў.
Праз дзве гадзiны я еду дадому, у Татахозу, каб даведацца, што Мiкулаш прынясе мне. Спадзяюся, ён будзе вельмi багаты i вельмi шчодры.
Сёння я атрымала твой лiст i парадавалася — ён прыйшоў не ў змрочны, а ў сонечны яркi дзень.
13 снежня ў мяне будзе першы iспыт, здавацьму гiсторыю фiласофii, дзякуй Богу, да Карла Маркса. Як табе падабаецца маё парадаксальнае спалучэнне?
У гэтай сесii толькi тры iспыты. Другi будзе па граматыцы расейскай мовы. Нарэшце разбяруся i выберуся з нетраў бясконцых правiлаў i выключэнняў. Трэцi — ангельская лiтаратура XX стагоддзя. Думаю, ты не пакрыўдзiшся, калi пачуеш, што расейская, як i ўся савецкая белетрыстыка, значна прайграе ангельскай i амерыканскай лiтаратуры. На iспытах, вядома, я пра такое адкрыццё забудуся сказаць. Венгерская дзяўчына мае права нешта не сказаць? Праўда, таварыш Адам?
Калi пашанцуе i не скажу тое, што думаю, дык 5 студзеня буду вольным чалавекам.
І яшчэ, зусiм забыла табе сказаць, што ў нас будзе вялiкае свята — Каляды, 24-25 снежня. У нас Каляды лiчацца большым святам за Новы год. На Каляды, як i на Вялiкдзень, збiраецца ўся сям'я, i кожны дорыць падарункi ўсiм астатнiм. Уявi сабе, колькi з'яўляецца розных падарункаў на святочным стале.
Мне хочацца напiсаць табе шмат усяго рознага, толькi няма часу. Я i рэчы не спакавала, i трэба збегаць у душ. Як толькi збiраюся некуды ехаць, дык у мяне пачынаюцца клопаты. Так што ў душ я павiнна патрапiць абавязкова.
Прабач, мой мiлы таварыш, я болей не пiшу. Жадаю табе весялосцi!
Да пабачэння!
Р. S.Засталося меней за дзевяць месяцаў да нашай сустрэчы! Дачакаемся?
Сегед. 1976. Снежань. 4.
Агi.
* * *
Уночы я амаль не спаў, ляжаў на рыпучым фатэлi i думаў пра Агi. Успароўся недзе а 6-й i пешкi прыйшоў да чорных атлантаў. Цяжка ўспамiнаць пра тыя чатыры гадзiны, што давялося перачакаць каля блiскучых, як бiтумная смала, асiлкаў. Я ж нават гаварыў з iмi, казаў, што гэта глупства — каханне з першага погляду, я ў любы момант магу ўзяць i сысцi. Адыходзiўся на сто крокаў i вяртаўся. Выслухоўваў кпiны чарнатварых, як шахцёры, атлантаў i зноўку адыходзiў на сто крокаў. Я быў упэўнены на сто працэнтаў, што Агi прыйдзе, што яна не забылася i не пераблытае месца i час, што Агi абавязана прыйсцi. А ў галаве тоўпiлiся дурныя пытаннi... А хто яна такая? I чаму яна павiнна прыходзiць на сустрэчу са мной? Цi мала хто каму што абацяе? Вось i я абяцаў Валодзю Бортнiку, што разам пойдзем у Эрмiтаж. І не пайшоў. Дарэчы, можна пайсцi ў Эрмiтаж, падняцца на трэцi паверх i паглядзець на "Трох жанчын" Пабла Пiкасо, на iхнiя драўляныя афрыканскiя цыцкi i похвы, на загарэлыя рукi i вострыя локцi. Можна ўважлiва паразглядаць ружованосых прасталытак, намаляваных жалезнай рукою Жоржа Руо. А можна апусцiцца на другi паверх у залу Рэмбранта ван Рэйна i пастаяць каля цялеснага цеста, з якога вялiкi галандзец вылепiў Данаю.
Можна... А мусiць, нельга было. Я нiкуды не iшоў. Чакаў! Я быў навязаны ланцугом кахання з першага погляду. Дачакаўся! І ... Мiгдаловы горкi пах... Праўда, крышачку пазней я пачуў водар духоў, бо заўважыў — пад майкаю няма станiка. Вострыя грудзi ўздрыгвалi, клiкалi, вабiлi. Эрэкцыя не заўсёды дарэчы. Давялося прыкрывацца тэчкаю з аркушамi для накiдаў. Хоць у чымсьцi мастакоўскiя прылады ў той дзень па-сапраўднаму прыдалiся. Распусная гiпотэза яшчэ болей напоўнiла плоццю мае клятчастыя, гарчычнага колеру нагавiцы...
А што ў яе там, пад джутавай спаднiцаю? Калi няма станiка, дык i майткаў можа не быць... Майткi былi чырвоныя, карункавыя, паўпразрыстыя. Але пра iх я даведаўся не каля Эрмiтажа, а ў Пецяргофе. На ленiнградскiх вулiцах са сваёй, хай i прыхаванай эрэкцыяй я пачуваўся няўтульна, таму даводзiлася зварочваць у скверыкi i бязлюдныя завулкi. Самi таго не плануючы, мы апынулiся на ўзбярэжжы Нявы каля белага катэра, якi запрашальна пагойдваўся на брудных зеленкаватых хвалях. "Хто жадае здзейснiць падарожжа ў казачны горад Пецяргоф, ласкава запрашаем на наш катэр на падводных крылах!.." Нешта падобнае выкрыкваў праз серабрысты мегафон даўгалыгi хлапчына ў белай апагоненай кашулi i чорнай абкукарджанай фуражцы. Я хацеў, жадаў i прагнуў, але не ў горад-казку, не да палацаў i фантанаў; я думаў, як знайсцi зусiм цiхае i бязлюднае месца, дзе не будзе гнюсных, цiкаўных i прагных вачэй. Я быў упэўнены, што ў Пецяргофе болей дрэваў i кустоў, чым у Ленiнградзе. І мяне паклiкалi шаты, хмызы i кусты, да якiх нас павёз вуркатлiвы катэр на падводных крылах.
Я сцiскаў вузенькую прахалодную далонь Агi ў сваёй гарачай ад жадання руцэ. І раптам яе далонь вырвалася, так вырываецца з кацiных кiпцяў птушка — рэзка i ўгору. Агiна рука ўзляцела i затрапяталася ў пругкiм i сiнiм паветры. Як усё ж такi добра, калi жанчына даглядае сябе i пад мышкаю няма потнай барады. Агi вiтала сустрэчны катэр. Яе шчырасць i непасрэднасць змусiлi мяне засаромецца. З сустрэчнага катэра адказалi ўзмахам загарэлых рук два мужчыны ў чорных акулярах. Ёсць нешта садысцкае, калi мужчына чапляе на нос чорныя акуляры. Мне зрабiлася непрыемна ад рамантычных парываў, бо нiколi не разумеў i не прымаў шчырасць у такiх спантанных прывiтаннях. Зрабiлася прыкра.
* * *
— Чаму ў вас такiя невясёлыя людзi? У расейцаў... Даруй! У славян такiя выразы на тварах, быццам яны жуюць шкло?
Ад пытанняў венгеркi мой рот напоўнiўся горкаю слiнаю, давялося адвярнуцца i выплюнуць уяўнае шкло за борт.
— Усходнiя славяне ўсмiхаюцца выключна на вайсковых парадах. Гэта наша агульная рыса з расейцамi i ўкраiнцамi. Зрэшты, усе людзi пакутуюць ад радзiнных i прарадзiнных сувязей i ад уласнай крывi, бо яна занадта чырвоная i густая.
— Адаме, не злуйся. Я не хацела цябе пакрыўдзiць.
— Хiба ж можна крыўдаваць на дзяўчыну, а тым больш на дзяўчыну з паняволенай краiны?
— Ты думаеш, мы, венгры, адчуваем сябе гаротнымi нявольнiкамi ў сацыялiстычным лагеры?
— Упэўнены, сто разоў упэўнены.
— Але i ты не расеец у дзяржаве СССР, дзе ўсiм валодаюць толькi расейцы.
— Сапраўды, так яно i ёсць, я не расеец, але ў мяне i цябе ёсць шанец, ёсць час, каб стаць амерыканцамi! Час, каб навучыцца гаварыць па-амерыканску. Час, каб навучыцца жыць па-амерыканску. Час, каб навучыцца кахаць па-амерыканску.
— А ты ведаеш, як трэба любiць па-амерыканску?
— Вядома... Прывiтанне, прыгажуня. Заскоквай у маю шыкоўную машыну. Мы паляцiм з хуткасцю ракеты. О, якi ты спрытны хлопчык! А цi знойдзецца ў тваiм шыкоўным партманеце хоць бы адзiн пакамечаны даляр? Цэлых сто, прыгажуня, цэлых сто даляраў, i ўсе яны будуць твае. Сто даляраў. Чмок. Рукi. Ногi. Апранахi. Ногi. Сцёгны. Клубы. Рукi. Чмок! Пальцы. Грудзi. Вусны. Пальцы. Чэлес. Похва. Лабок. Пуп. Ах! Стогны. Кроплi. Вяласць. Ву-у-ух. Бывай, прыгажуня. А сто даляраў? Вось яны! Дзякуй! I за ўсё пра ўсё — тры хвiлiны. Амерыка, ЗША — краiна найвялiкшых магчымасцей. Амерыка, ЗША — краiна найвялiкшых хуткасцей, таму большасць амерыканскiх мужчын не паспяваюць расшпiлiць нагавiцы, i найкаштоўнейшае амерыканскае насенне вылiваецца ў найдаражэйшыя амерыканскiя абзораныя панталоны. Ты не верыш? Агi, я бачу — ты не верыш мне нi на грош, нi на талер, нi на цэнт. Дарэчы, якая валюта ў Венгрыi?
— Форынт!
— Значыць, Агi, ты не верыш на цэлы вялiкi венгерскi форынт!
— Адам, я табе не паверыла на цэлы вялiкi, жалезны рубель! I ведаеш, чаму?
— I чаму ж ты не верыш мне?
— А таму, што я перакладаю не толькi з расейскай, але i з ангельскай мовы. Ты, пэўна, забыўся на такую дробненькую акалiчнасць.
— Не! Я не забыўся, Агi. Я знарок рыхтаваў пастку, знарок выкопваў ямiну. І ты ўвалiлася ў яе, Агi. Ты ж нiколi не задумвалася над тым, чаму нiхто нiколi не казаў, што ангельскi i амерыканскi народы — браты, бо яны гавораць на вельмi-вельмi падобнай мове. І сапраўды, нашто венгерскай дзяўчыне, таварышу Агаце Ляхоцкi, задумвацца над такiмi дробязямi. А я ўвесь час пра гэта думаю, я толькi i думаю што пра гэта, пра ўсё астатняе i думаць не магу. Я — савецкi хлопец, звышчалавек, якi скорыць i паставiць на каленi ўвесь свет. Я павiнен задумвацца... Хто ёсць хто? Хто ёсць брат? Вось у чым пытанне. Хто як кахаецца? Хто як любiць?..
— А ты ведаеш, Адаме, як кахаюцца ангельцы?
— Ведаю! Я ж i казаў, што толькi i думаю пра тое, як мiлуюцца англасаксы. Яны раманяцца i маркiтуюцца зусiм не так, як рудыя iрландцы з русявымi шатландцамi. Ангельцы кахаюцца так... Калi ласка, сэр! Мгы. Вам спадабаецца, сэр! Я вам гарантую, сэр! Вось так, сэр! Крышачку сюды, сэр! Крышку, сэр! Сэр! Сэр! Сэр! Сэр! О-о-о, сэр! Дзякуй, сэр! Яшчэ раз дзякуй, сэр! Мгы. Заходзьце, сэр! Калi ласка, сэр!
— А табе не здаецца, што атрымаўся акт ангельца з iрландцам?
— Не. З iрландцам зусiм не так. Можа, з валiйцам?! I ўсё з-за таго, што я гаварыў выключна мужчынскiм голасам, а трэба было i жаночым.
— А беларусы?
— Пазней. На катэры не атрымаецца. Мы не марская нацыя. Беларусы любяць пэўнасць, зямлю, плоскасць, трываласць. А што любяць мадзьяры?
— Не ведаю, што любяць венгры, я магу паказаць, як любiць Агата Ляхоцкi. Ты расчараваны? Дарма. У цябе яшчэ ёсць шанец. Час, каб зведаць, як кахаюць венгры, сербы, туркi. Каб шчыра адказаць венгерскай дзяўчыне... Адам, у цябе было шмат жанчын?
— У Ленiнградзе нiводнай. Я вельмi сцiплы i сарамлiвы. Я ледзь не самлеў, калi знаёмiўся з табою. Але калi сур'ёзна... Клянуся сваiмi прашчурамi, у мяне была толькi адна жанчына — мая стрыечная прапрабабка. Ей споўнiлася якраз сто адзiнаццаць гадоў, найкруглейшы юбiлей — 111. А ў якасцi падарунка яна запатрабавала мяне. Мiж намi была роўненькая стогадовая адлегласць. Адмовiцца я не змог, бо ў беларусаў такi звычай — любiцца з прапрабабкамi i прапрадзедамi. У нас найвялiкшае свята так i называецца — Дзяды. А калi б я адмовiўся, дык мяне зарэзаў бы родны стрыечны брат. Спачатку, пасля адмаўлення, я выпiў бы шклянку настоенай на дубовай кары гарэлкi i заснуў бы, а брат перарэзаў бы маё дзiцячае горла свяшчэнным нажом. Што можа быць лепей за цiхую смерць у сне?
— Якi жах, Адаме!..
— I мая свабодная душа вылецела б праз перарэзанае горла i цiха ўзнялася над справядлiвым светам.
* * *
Дарагi Адам!
Напэўна, ты i не здагадваешся, чаму пiшу. Ды як жа ты здагадаешся пра мае далёкiя венгерскiя жаданнi? Страшэнна хочацца ўбачыць цябе — майго добрага сябра i... прыхiльнiка. Мне страшна. Я страцiла ўсялякi спакой. Увесь час мрояцца пачварныя здарэннi, быццам трапляю ў недароблены i недааформлены свет, дзе ёсць iстоты, i яны робяць спробы гаварыць, нешта мне даводзiць. Я чую гучныя галасы, гэта ўжо не крык жывёлы, але яшчэ не словы разумнай iстоты. Даводзiцца страшэнна высiльвацца, напружвацца, каб зразумець iх. Толькi паразумення не адбываецца. І застаюся адна пасярод аглушальнай какафонii i формаў, недаробленых Богам. І пераконваюся: нiкому я не патрэбна. Прабач.
Я вельмi старанна, па-нямецку, займаюся i працую, я болей i болей даведваюся пра свет, а сяброў i знаёмых у мяне ўсё меней i меней. Ты не ўяўляеш, Адам, як цяжка такое ўсведамляць, седзячы ў iнтэрнацкiм пакойчыку. Складаецца зачараванае кола: ад самоты ратуе праца, але, чым болей я працую, тым больш раблюся адзiнокай.
Вельмi хацелася стаць перакладчыцай, але iмпульсiўнасць i неўраўнаважанасць робяць з мяне iстэрычную асобу, якой лепей не працаваць з людзьмi.
Адам, вельмi не хацелася цябе пакрыўдзiць, але мушу сказаць... Я пазнаёмiлася з хлопцам, якi па-сапраўднаму спадабаўся мне. Я не кахаю i не люблю яго. Наогул, знаходжуся ў такiм стане, што не здатная закахацца. І не буду называць ягонае iмя, бо не хачу, каб венгерскае iмя выклiкала цень рэўнасцi. Мой новы знаёмы жыве на самай поўначы, а я на поўднi, таму сустрэчы будуць нячастыя. Не ведаю, цi атрымаецца што вартае з нашых пачуццяў. Мусiць, не.
Як было б добра, каб мы зноў сустрэлiся ў Рускiм музеi, зноў пайшлi ў бар, зноў пiлi вiно...
Хопiць, выкiдаю сум на сметнiк; а то, крый Бог, ты падумаеш, што я цэлымi днямi хаджу па вулiцах Сегеда сумная i злосная, як вакзальная прасталытка.
Цяпер я чытаю Леанiда Андрэева, i ўявi сабе, па-расейску! У мяне вялiкая да цябе просьба: калi ты зможаш набыць зборнiк апавяданняў Андрэева, дык, калi ласка, дашлi ў Сегед, бо ў нас зусiм няма ягоных кнiжак; на ўвесь унiверсiтэт толькi дзве: адна ў бiблiятэцы, а другая ў выкладчыка, сквапнага i нахабнага чалавечка.
Каб ты пераканаўся, што мой настрой крышачку палепшыўся, укладаю ў канверт маленькую хустачку з вясёлай вышыўкаю. Вышывала я сама. Як яна табе? Зразумела, тыповы венгерскi народны матыў. А што магла вышыць дзяўчына з вёскi Татахоза? Калi хоць крышачку спадабалася вышыўка, дык пакладзi яе ў сваю нагрудную кiшэню.
Бывай.
Сегед. 1976. Кастрычнiк. 4.
Р. S.А гэта, Адам, — наш венгерскi чорт! Мы заўсёды так яго малюем: доўгi, як у цябе, твар; лупатыя вочы; густыя, як у цябе, бровы; высалаплены язык; вострыя вушы; бычыны хвост; капыты; вiлы ў руках — ЪrdЪg Чорт! Можаш сказаць яму што заўгодна, толькi не кажы: "Чорт, забяры маю душу!". Бо прыйдзе, раздзярэ вiламi грудзi i забярэ бессмяротную душу. Я крышачку навучыла яго беларускай i расейскай мовам, але кепска, ён, мусiць, дэбiльнаваты. Але прызнайся, Адаме, ты ж спалохаўся чорта, калi адкрыў канверт?
Р. Р.S.Прабач, што не прыйшла ў Ленiнградзе на вакзал.
Агi.
* * *
Прыемна пасля няпэўнай палубы ступiць на трывалую i ўпэўненую зямлю. Што-што, а разнастайныя фантаны Пецяргофа мяне зусiм не цiкавiлi, бо магнiтам цягнула да Агi, да ёмiстых грудзей, схаваных пад белую баваўняную майку. А вось Агату Ляхоцкi вабiлi фантаны. Можа, ёй бачыўся ў водапусканнi iншы, больш складаны працэс. Колькi ж розных вадаспадаў, струменяў, плыняў, ручаiн, стаўкоў, кропель i пырскаў ляжала, цякло, бiла, стаяла, цурчэла, плёхала, зiхцела, свяцiлася, пералiвалася на пакручастым шляху да жаданых, пажадных, нахабных (хай!), распусных (i што?) абдымкаў. Вада ляцела з разадранае пашчы залатога льва, узлятала з доўгiх лебядзiных дзюбаў, пырскала з прыхаваных у каменi трубаў, выплёсквалася з разяўленых да самых сцёгнаў жабак, высiквалася з дробненькiх анёльскiх стручкоў. І гэтае водапусканне нагадвала мне толькi сiкунапусканне, а не акт пладатварэння. Я сумаваў, а вось Агi паводзiла сябе як сапраўдная экскурсантка: адной рукой абдымала маю талiю ў той час, як наманiкюраныя, але не пакрытыя лакам пальцы другой рукi пырхалi ў паветры, паказваючы чарговы, адноўлены дасцiпнымi рэстаўратарамi, найзiхцейшы цуд садова-паркавага штукарства.
Больш за гадзiну мы прабадзялiся сярод мармуру, золата i зелянiны. Я мог яшчэ столькi ж прашвэндацца, бо ведаў, адчуваў усiмi рэбрамi i хрыбетнiкам, што з Агi я даведаюся, як любяцца венгры, i хай сабе не ўсе мадзьяры, а толькi адна спадарыня Ляхоцкi, я не Геракл, якi мог задаволiць трыццаць цнатлiвых дзяўчат. Зрэшты, каб задаволiць цнатлiвых, ёсць толькi адзiн шлях — пакiнуць iх у цноце.
Пятляючы, спыняючыся, кружляючы, затрымлiваючыся, мы нарэшце вярнулiся на прычал. А куды цяпер? Нiколi такое просценькае пытанне не бянтэжыла мяне, а тут раптам проста прыбiла. І сапраўды... Куды? Як той "Бурыданаў мул"... Не асёл, а мул.... Каб у Бурыдана быў асёл, ён пайшоў бы да блiжэйшай аслiцы, а не стаў бы памiж стагамi сена, не ведаючы, якi з'есцi.
Як i мул, я не ведаў, цi ўправа, цi ўлева весцi сваю Ляхоцкi. Пайшоў управа толькi таму, што левай трымаў мадзьярку. Мы iшлi ўздоўж залiва i маўчалi, баялiся словамi спудзiць нявымаўленую згоду. Мора адышло, адлiў пакiнуў вялiкiя круглыя плыткiя лужыны; на залатым пяску яны выглядалi, як адпалiраваныя сталёвыя дыскi. На пляжы бадзялiся не задзейнiчаныя ў экскурсiйным працэсе, а таму злыя, адпачыннiкi. Як я на той момант ненавiдзеў гэтых самотных жывёлiн, што цiкаўна i лiслiва, i неяк слiнява зiркалi ў наш бок! Не ведаю, бо не мог жа я бачыць, што было намалявана на маiм iлбе, але на твары Агi яскрава праступалi словы — зараз буду кахацца. Не стану спрачацца, што менавiта такiмi словамi выказвалася жаданне, але сэнс не сказiў нi на кроплю, нi на пырск, нi на грам. І тут Агi спынiлася. Як? Не разумею! Што, што здарылася? Яе зусiм нармальнае i цывiлiзаванае спыненне шпурнула мяне ў панiку.
— Мне трэба ў прыбiральню, тэрмiнова!
Тлумачэнне супакоiла мяне. Аказваецца, вельмi лёгка вывесцi з раўнавагi закаханага чалавека. Часам дастаткова спынiцца на пустым пляжы.
А пляж быў пусты роўна настолькi, каб мець права называцца пустым i трымаць на сваiм пляскатым целе столькi чалавекаабрысных iстот, каб нiхто не мог займацца iнтымнасцямi. А прыбiральнi не было. Яна стаяла недзе там — за хмызамi, за соснамi, за елкамi, але мы яе не бачылi. Агi задаволiў карункавы чэзлы алешнiк. Праз галiнныя перапляценнi я падгледзеў, як мадзьярка, падабраўшы джутавую спаднiцу, апусцiлася на кукiшкi. Ад напругi, з якой я дамыслiваў бачанае, у мяне ўвушшу зашархацеў уяўны струмень. Заўсёды дзiвiўся: жанчыны ўдвая даўжэй абыходзяцца без прыбiральнi i ўтрая хутчэй спраўляюцца з патрэбамi. Агi ўжо прагульвалася басанож па пляжным пяску, а я ўсё яшчэ вытрасаў бурштынавыя кроплi. Агульны паход па неадкладных патрэбах зусiм натуральна адсунуў юрлiвыя памкненнi. I сапраўды, займацца сексам з перапоўненымi пухiрамi i ныркамi, а пра кiшэчнiк i казаць няма чаго, — справа нецывiлiзаваная. Такая выснова наведала мяне ў той момант, калi я зашпiляў прарэху ў клятчастых нагавiцах.
* * *
Дарагi Адам!
Вельмi ўзрадавалася твайму лiсту. Думала, ты ўжо болей не будзеш пiсаць мне. Можна сказаць, я крышачку спалохалася, але цяпер пярэпалах цалкам прайшоў. Я вярнулася ў нармальны i крышку мiнорны стан.
Твой маленькi фотапартрэт мяне зачараваў, ён па- сапраўднаму прыгожы i чымсьцi пераўзыходзiць арыгiнал. Я прыкнопiла фота да шпалераў у сваiм iнтэрнацкiм пакоi, каб усе пыталiся... А хто гэты прыгожы малады чалавек? Шкада, што яшчэ нiхто не паспеў задаць гэтае пытанне, таму i не ведаю адказу.
Заняткi пачалiся 14 верасня, i за першы тыдзень я шмат зрабiла: аднавiла забытае i паўзабытае за вакацыi. Асаблiва лёгка, як ты разумееш, аднаўлялася расейская мова.
На самым пачатку верасня я з'ездзiла ў Польшчу. З Варшавы дасылала табе паштоўку. Напiшы, цi прыйшла? Я хацела выслаць кружэлку, але забаялася, бо яна можа згубiцца. І я падумала, што лепей сама перадам яе праз паўтара года ў Маскве. Мы ж сустрэнемся. І я падару табе "Венгерскую народную музыку ў выкананнi маладых музыкантаў".
Летась, у красавiку, са мной здарылася вельмi прыкрая дэпрэсiя. Раней я думаць не думала, што меланхалiчны стан вельмi заразны. Вось аднаму чалавеку нiчога не трэба, а праз якi дзень i другому свет здаецца нiкчэмны i не варты нават кволых рэагаванняў i пачуццяў. Вiрус санлiвасцi i безвыходнасцi распаўсюджваецца з хуткасцю проймы. Самыя вясёлыя i жыццяздольныя марнеюць i вянуць проста на вачах. А мая пасiўнасць пачалася з нязначнага выпадку. У суседнiм пакоi жыла аднакурснiца, якой зрабiлася кепска — усё навокал пачало раздражняць яе, злаваць. Яе ўганяла ў вар'яцтва нават патрэскванне бульбы на панiве. Яна звярнулася да лекара i распавяла пра хваравiты стан, пра нястрыманасць i раздражнёнасць. Уяўляеш, свайму каханку абварыла кiпенем спiну. Ён сказаў ёй, што трэба абмяжоўваць сябе ў курэннi, а яна зазлавала i вылiла палову iмбрыка яму на плечы. Добра, што на iм была куртка i цёплая кашуля, i ўсё абышлося.
А вось яе доктар накiраваў у спецыяльную клiнiку, каб там уважлiва паглядзелi. Я пачала хвалявацца спачатку за яе, а потым за сябе. У нашым унiверсiтэце быў выпадак, калi дактары забаранiлi студэнту наведваць лекцыi, а потым зусiм прымусiлi пакiнуць факультэт. Жах! Лепш не гаварыць пра такiя рэчы.
Буду вельмi радая, калi атрымаю ад цябе кнiгi. Калi надарыцца магчымасць, абавязкова дашлi мне невялiчкi беларуска-расейскi цi беларуска-ангельскi слоўнiк.
Да сустрэчы.
Татахоза. 1976. Верасень. 25.
Агi Ляхоцкi.
Р. S.Па радыё чула песню, якая ёсць на кружэлцы "Песняроў", якую ты падараваў у Ленiнградзе. Па венгерскiм радыё, вядома. Я заплакала.
* * *
Зашпiлiўшы прарэху, я адчуў голад. Захацелася есцi па- сапраўднаму, да вуркатання ў вантробах, да ванiтнага падсмоктвання ў падстраўнiкавай залозе. І згадалася крышку натуралiстычная прыказка цёткi Тосi, у якой я спынiўся ў Ленiнградзе... Што, Адаме, кiшкi марша граюць?
Прапанову папалуднаваць Агi прыняла як вельмi лагiчную, i дзякуй Богу, бо я тады яшчэ не навучыўся настойваць. Але хто, калi i як зробiць у Ленiнградзе — Петраградзе — Пiцеры — Санкт-Пецярбургу нармальныя ўмовы харчавання? Не ведаю. І ўпэўнены, што над сталамi расейскiх iмператараў не лёталi сiнiя зграi злосных i дзынклiвых мух. Як жа я не люблю сiтуацыi, калi лёгкi ветрык прыносiць водары з прыбiральнi да стала, за якiм збiраешся папалуднаваць.
У прапакошчаным дашчаным будане, гледзячы ў пустыя вочы раздатчыцы, я замовiў сырнiкi са смятанаю. Дзе i калi пачуў, што смятана станоўча ўздзейнiчае на патэнцыю, чорт яго ведае, але на ўсялякi выпадак замовiў да сырнiкаў шклянку пракiслага, пэўна ж разведзенага кефiрам, прадукту. Калi зробiш заказ у расейскай кавярнi, нiколi не здагадаешся, што атрымаеш у талерку. Гэта цiкава, гэта iнтрыгуе, трымае ў напружаннi, не дае распускацца. Яшчэ гавораць, кефiр уплывае на страўленне цалкам станоўча. А на мой страўнiк кефiр уздзейнiчае занадта актыўна, i можна трапiць у несамавiтае становiшча.
Мы папалуднавалi, i настрой наш палепшыўся рэзка, не раўнуючы, як у герояў кiнастужак самага пачатку XX стагоддзя. Мы вярнулiся на пляж, i тут я згадаў — пад маiмi нагавiцамi нiчога, акрамя дадзенага негаваркой прыродаю. А мне якраз закарцела пакупацца. Захацелася даць нырца да млосцi, да дробных iгольчатых дрыжыкаў у сэрцы. І я купаўся голы! А што? Маё спярша сарамлiвае цела бегла да плыткiх калюжын — прылiў так i не пачаўся — у сагнутай крукаабрыснай паставе. Мусiць, збоку я нагадваў аўстралапiтэка на рыбным паляваннi. Я ляцеў па цёплых, як казiны сырадой, лужынах, пакуль не правалiўся i не расцягнуўся ў стаўку, амаль азярцы, дзе вады было акурат па мой пуп. Агi, усцягнуўшы спаднiцу пад самыя грудзi, iшла следам i несла мае апранахi. Я не ўгаварыў яе купацца.
Не варта настойваць на неабавязковым. Больш важным было адкрыццё: у Агi колер майткаў супадае з колерам шкарпэтак. Я не пытаўся, цi ўсе венгры носяць шкарпэткi пад колер майткаў. А не цiкавiўся, бо баяўся пытання... А беларусы зусiм не ведаюць бялiзны?
Мы, беларусы, ведаем нават плаўкi. Мы ведаем сподняе, хай сабе i носiм пот i смаркачы ў хустачках у кiшэнях. Я, зразумела, не залiчваю сябе да так званых лепшых сыноў нацыi, а таму паводле маiх паводзiн нельга меркаваць пра ўвесь мой народ-пакутнiк. Беларусы — пакутнiкi. Яны заўсёды пакутавалi па розных цёмных кутках, i яшчэ яны пакутуюць на палiтычную iмпатэнцыю. А я вось, лежачы ў цёплай вадзе Фiнскага залiва, зусiм i не мучыўся ад неўставання i таму ляжаў на жываце. А вось Агi стаяла на каварным, як усё фiна-угорскае, пяску, якi марудна зацягваў у свае пракаветныя нетры яе загарэлыя ногi. У Агi...
Абавязкова скажу пра ногi. Чамусьцi напрыканцы XX стагоддзя большасць чалавецтва лiчыць, нiбыта прыгажосць дзяўчыны вымяраецца даўжынёй яе нiжнiх канечнасцей. А пра кiтайскую частку чалавецтва лепш i не згадваць, бо iспанская iнквiзiцыя з яе знакамiтымi ботамi не вырабляла таго з нагамi дзяўчат, што рабiлi з iмi вузкавокiя шанавальнiкi Канфуцыя. Ну i густы! Ну i ўмоўнасцi! Мне сорамна за чалавечы род. Таму, не саромеючыся, напiшу: у Агi былi крываватыя голенi, шырокiя сцёгны i танюткiя шчыкалаткi. А яе ступакi былi вузкiя, з доўгiмi пальчыкамi, на якiх ружавелi дагледжаныя пазногцi; вось iх лёгка i хутка засмоктваў вiльготны i прахалодны пясок. Каб маю мадзьярку не праглынуў Фiнскi залiў, давялося сабраць у кулак усю сваю мужнасць i паўстаць з плыткай вады. О!.. Вылецела з Агi здзiўленне. Перакананы, я не спалохаў яе, бо не вызначаюся нi шырынёю, нi даўжынёю, нi таўшчынёю ў тых самых месцах, што да пэўных iмгненняў мужчыны прыхоўваюць ад жанчын. Я ўсё ж вырашыў, што iмгненне раскрыцца не надышло, i ўзяў Агi на рукi. З Агi на руках я падумаў, што сапраўдную адзiноту можа адчуць толькi аголены чалавек.
* * *
Прывiтанне, Адам.
Даўно не атрымлiвала тваiх лiстоў, дый сама даўно не пiсала. Лiставанне згасае. Сумна. Раней ты пiсаў мне штодня, я вымала са скрынi па тры-чатыры лiсты.
Я перачытвала iх, я плакала...
У мяне шмат-шмат розных спраў, бо лепшая мая сяброўка, Эржэбэт, выходзiць замуж. Заўтра вяселле. А я нi на хвiлiну не магу яе ўявiць як сапраўдную сур'ёзную жонку. Яна невысокая (148 сантыметраў), а выглядае i зусiм як дзяўчо. Яе муж таксама зусiм-зусiм маленечкi. Атрымалася лялечная пара...
Даруй, Адаме, але нi ўчора, нi пазаўчора я не змагла скончыць лiст. Пазаўчора мяне паклiкалi дапамагчы пячы вясельны торт, i я правалэндалася з iм ледзь не да самае ранiцы.
Мая сяброўка Эржэбэт была непараўнальна прыгожая ў белай вясельнай сукенцы. На жаль, iшоў дождж, i ёй давялося цэлы дзень праседзець цi ў машыне, цi ў доме.
Гасцей прыйшло мноства, i ўсе былi сапраўды вясёлыя, нягледзячы на холад i вецер. Нас добра падвясельвалi прыстойны ансамбль i чырвонае вiно.
Самое вяселле гулялася ў Культурным доме. У вялiкай зале а 8-й вечара пачалася ўрачыстая вячэра, пасля якой мы танчылi. А ў гадзiну ночы за грошы танцавала новая жонка. Я таксама выклала сто форынтаў. Пад ранiцу, калi ўжо развiднела, мае бацькi паехалi на аўтобусе дамоў, а я з братам засталася. Чалавек дваццаць пяць разам з ансамблем праводзiлi маладых. Каля дома новай жонкi мы танчылi i пiлi палiнку. Маладыя танцавалi на стале. Яны былi такiя акуратныя, што нагадвалi завадныя лялькi, асаблiва новы муж у чорным круглым капялюшыку з вузенькiмi палямi. I ў гэты момант, на адно iмгненне, мне зрабiлася сумна. З дома новай жонкi Эржэбэт мы пайшлi да дома новага мужа, Ласла, дзе зноў пiлася палiнка i ладзiлiся скокi на стале, але не вельмi акуратныя, а таму i не сумныя.
Калi вярталася з вяселля, подумала, што чалавек вельмi адзiнокi ў сваёй сутнасцi. Толькi зрэдку знаходзiцца цi, хутчэй, сустракаецца нехта iншы, хто не раздражняе i здаецца разумнейшым за цябе. Падобнае адбываецца ў творчасцi. Ты доўга шукаеш гармонiю i толькi аднойчы адчуваеш: твая iстота знаходзiцца ў суладдзi са светам, гармонiя склалася. Ты ледзь-ледзь паспяваеш усвядомiць зачараванне вялiкага суладдзя, як заўважаеш — усё зноў змянiлася, i суладдзе расцерушылася ў пыл, у нiшто, бясконцае i сцюдзёнае, як лiстападаўскiя вятры.
Ты меў рацыю, калi сказаў там, каля Фiнскага залiва... Толькi дзiця адчувае сябе добра, бо яно знаходзiцца ў гармонii з сусветам; самотнае "я" не выкрышталiзавалася.
Я доўга-доўга не магла заснуць, было кепска ад палiнкi, ад вiна, ад торта, ад танчання, а ўваччу круцiлася i скакала на стале цацачная па?ра маладых.
Падумалася... Я змагла б з табою гаварыць, гуляць у смарагдавых парках i мацiцовых скверах, наведваць самыя незвычайныя музеi, накшталт Кунсткамеры, з яе заспiртаванымi зародкамi ды вырадкамi; але для цябе я была i засталася як проста чарговая, выпадковая, вымушаная знiкнуць дзяўчына.
Чаму так трагiчна? Пазнаёмiлiся, нешта ўтварылася мiж намi, а потым адносiны складаюцца так, быццам бы нiчога не здарылася.
З-за стомы я панапiсвала глупства. Даруй.
Татахоза. 1976. Жнiвень. 26.
* * *
Мае фiзiчныя здольнасцi, падтрыманыя пацалункамi, дазволiлi сяк-так дайсцi да сухога пляжнага пяску i нiбыта жартам павалiцца разам з Агi. У мяне будзе поўная галава пяску! Ты будзеш уся ў пяску, у сонечным, родным, фiна-угорскiм пяску. Я закапаю цябе ў пясок i буду плакаць на пляжнай магiле сваёй любай мадзьяркi Агаты Ляхоцкi. Мае слёзы, як жывая вада, крапацьмуць на капец i ўваскрасяць цябе, i ты выйдзеш з пяску, як Афрадыта з марскога шуму, без кашулi i без спаднiцы! Адаме, маўчы... Ты павiнен быць сухi i гладкi... Я высах! Прыўзняўшыся на локцi, я строс з сябе пясок, тонкi i залацiсты, ён сыпаўся наўздзiў хутка i лёгка. І мы накiравалiся ў сасоннiк. Мы спынялiся праз кожны крок, пацалункi рабiлiся даўжэйшыя, больш прагныя i ненасычальныя. Мы апынулiся на паляне з высокай, у мяккiя хвалi, травою. На Агi ўжо не было белай баваўнянай майкi. Я нахiлiўся да смуглявых грудзей з доўгiмi смочкамi, падобнымi да смажаных зярнятаў кавы. У непрытомнасцi я ўкусiў самы кончык аднаго зерня, i востры сталёвы стрыжань працяў мой торс. Нам балюча! I яшчэ нешта незразумелае! Няўжо не ясна — не разумею я па-венгерску? Чакай, нязручна. Не спяшайся рабiць тое, што не робiцца спехам. Яна адхiнулася i перакруцiла спаднiцу так, каб замок i зашчапкi апынулiся спераду. Берагi металёвага замка разбягалiся хутка, як хвалi за падводнакрылым катэрам. Тонкiя, зусiм не сялянскiя пальцы падхапiлi прыпол i ўскiнулi вышэй галавы. У Агi быў крыху выпуклы жывот з глыбокай ракаўкай пупка.
У маёй першай жанчыны, Жанны, пуп тырчаў.
На Агi засталiся адно карункавыя майткi. Яна села на траву, адкiнулася на спiну i, прыўзняўшы клубы i сцёгны, скiнула з цела астатнюю рэч. А мне ўжо не было чаго скiдаць. Я накрыў яе цела сваiм — сухiм, гладкiм, вымытым вадою з пяском.
Я хваляваўся: а можа, не атрымаецца, асарамачуся. У мяне была толькi адна жанчына — Жанна, у якой быў толькi адзiн мужчына — я. Мой досвед не назавеш багатым.
У Агi пад жыватом былi чорныя i шаўковыя валасы. Мяне ўразiла шаўкавiстая мяккасць i яшчэ колькасць вiльгацi, якой сцякала мадзьярка. Каб пад намi была прасцiна, а не трава, мы б апынулiся ў лужыне. Жанчыны мяне папракаюць за дзве рэчы — паспешлiвасць i напорыстасць. А я не лiчу, што трэба стрымлiвацца, асаблiва ў першы, хай ён i апошнi, раз. Зрабiлася добра, цёпла, я паплыў. Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!.. Агi крычала на ўвесь лес, на ўвесь пляж, на ўвесь Фiнскi залiў. Мая каханая лямантавала, а я не чуў. І яна не чула сябе. Мы адчувалi. А калi ператомленыя ляжалi на спiнах, аднекуль з непрыемнай рэальнасцi прыплыў расчараваны голас... Я думаў, тут некага зарэзалi, у некага жыццё забралi, а тут яго толькi робяць. У мяне неставала сiлы сказаць голасу, каб iшоў прэч. Язык мой высах i не паварочваўся. Я быў самотны абязводжаны труп.
* * *
Добры дзень, дарагi мой Адам!
Прыляцелi журавыСелi-палi на ральлi
Сталi ральлю капаць
Самi з сабой гукаць
Ды ўсё аб ральлi гаварыць.
Вось такi тэкст я знайшла ў падручнiку. Раней я займалася гiсторыяй расейскай мовы, i ў мяне засталася хрэстаматыя. Тэкст, як бачыш, не на лiтаратурнай мове, а на гаворцы, так, прынамсi, пазначана ў кнiзе. Мне было цiкава яго знайсцi i перапiсаць для цябе. У гэтай жа хрэстаматыi знайшлiся прыклады i лiтаратурнай беларускай мовы, я iх усе перачытала па некалькi разоў i нават вывучыла чатыры радкi з паэмы Янкi Купалы...
Шчасна так, абняўшыся, у траве плывём,Купаюцца ў кветках ногi да калень,
Шчокi, грудзi нам гараць, гараць агнём,
Іскрацца вочы, цела просiцца пад цень.
Тэкст пра журавоў быў запiсаны ў XIX стагоддзi ў Мiнскай вобласцi. Мяне гэта ўсхвалявала да слёз, бо кожны раз на канверце я разборлiва i старанна пiшу — горад Мiнск.
На жаль, не магу займацца беларускаю моваю так, як займаюся расейскай i ангельскай. У нашым Сегедскiм унiверсiтэце няма нават факультатыўных лекцый па тваёй мове. Мусiць, i ў Мiнскiм унiверсiтэце не выкладаюць родную мову дзяўчыны Агi з вёскi Татахозы. Праўда?
Дарагi Адаме! Я атрымала твае лiсты з малюнкамi. Толькi вось Ладак пакрыўдзiўся, бо ён цяпер не адзiны беларускi чорт у Венгрыi. Я спрабавала яго суцешыць, казала, што ён для мяне найдаражэйшы за ўсiх чарцей на свеце. Ладак не верыў. Ён зрабiўся капрызлiвы, зласлiвы i зацяты. Што з iм рабiць? Напiшы, як мне абыходзiцца з непаслухмяным чортам?
Татахоза. 1976. Жнiвень. 18. Агi.
* * *
Лежачы побач з мадзьяркаю, згадаў iншую жанчыну. Высокая, з доўгiмi, ледзь не па клубы, валасамi, вузкiмi, уразлёт, вачыма, са шпаркiм, амаль мужчынскiм крокам — яна праходзiла паўз маё акно. Не ведаю: анi хто яна, анi як клiкалi, анi чым займалася. Ведаю, што ў кабiнеце фiзiкi я сядзеў каля самага акна, i паўз яго праходзiла жанчына з брунатнымi валасамi. У кепскае надвор'е яна хавала шыкоўныя валасы пад чорную хустку, а ў сонечныя днi яна хавала драпежныя вочы за ахоўныя акуляры. Чамусьцi я быў упэўнены, што жанчына ведае пра мяне i знарок анi разу не кiнула нават мiмалётнага позiрку ў мой бок. Самападман. Ён скончыўся разам з лекцыямi па нялюбай фiзiцы. А вось жанчыну, што праходзiла паўз акно вучэльнi, я любiў, цi амаль любiў, бо згадаў у найiнтымны момант.
Лежачы побач з гладкашэрснай венгеркай, успомнiў хлапечую зачараванасць высокай, iмклiвай жанчынай з чорнымi, уразлёт, вачыма. Успамiны затуманiлi рэальнасць, i я не заўважыў, як знiк уладальнiк расчараванага голасу, але ягоны сыход прыемна нагадаў, што свет яшчэ не канчаткова абнахабiўся i сапсеў.
Мы апраналiся, ехалi на электрычцы ў Санкт-Ленiнбург, цалавалiся ў тамбуры, на пероне, у метро, каля iнтэрната, дзе жылi венгерскiя вывучальнiкi транснацыянальных моў. Агi заплакала, i я бачыў у празрыстым змроку белае ночы кожную слязу. Але гэты шлях сентыментальны, а таму, як мне, дык малацiкавы. Адзiнае абвастрэнне ў нашых адносiнах адбылося каля чыгуначнай станцыi, калi я даведаўся, што электрычка прыйдзе толькi праз паўгадзiны, i пачаў настойваць на прагулянцы ў лес. Агi вельмi наравiста адпрэчыла. Развiталiся мы на iнтэрнацкiх прыступках, як героi цнатлiвых савецкiх кiнастужак 50-х гадоў.
Ісцi да цёткi Тосi мне зусiм не хацелася. Мяне перапаўняла радасць, чамусьцi карцела зрабiць паскудства. І я надумаўся затэлефанаваць Валодзю Бортнiку. Ён здзiвiўся... Чаму так позна? Можа, нешта здарылася? Па ягоным голасе я адчуў, што клышатопка Бялькевiч пазiрае ў Бортнiкаў рот. Я паабяцаў папрасiць прабачэння. З неўрастэнiчкамi трэба трымацца добразычлiва. Асцярожны Бортнiк, намацаўшы ў маiм абяцаннi страхоўку, пагадзiўся сустрэцца каля крамы Пасаж.
У мiнскiх мастакоў было ўлюбёнае месца ў краме Пасаж.
Якое гнюснае слова — улюбёнае, як гаршчок, поўны бруднасцяў, яго нясеш, а ён хлюп-хлюп — улюбёнае.
Дык вось, улюбёным месцам быў аддзел мастакоўскага рыштунку. У iм было ўсё, што трэба мастаку для поўнага i глыбокага задавальнення. Не было хiба што кандомаў, але я асабiста не люблю кахацца праз гумку, нават праз замежную i вельмi тонкую; гэта тое самае, як лiзаць цукар праз шкло. Непрыемны стан. Вось у падобны стан я i задумаў загнаць Яню Бялькевiч. Бортнiк, пэўна ж, i не здагадваўся, якi плюгкi каравяк я збiраюся падкласцi ягонай каханцы пад абцас. Бялькевiч, дык тая ўвесь час нешта падазравала, яна i на асфальце бачыла купiны. І як жа мне карцела напляваць у вочы гэтай дзеўцы з капрызлiвым характарам! Але я не шукаю сабе непрыемнасцей, нават калi раблю iх iншым.
Пасля тэлефоннага развiтання з Бортнiкам настрой палепшыўся. Ён яшчэ больш узняўся каля кiнатэатра "Масква". Я напляваў самым лiтаральным чынам на сукенку намаляванай, афiшнай, а праз тое яшчэ больш французскай i пранцаватай Пампушцы. Расцёр слiну ўказальным пальцам i тым жа чорным пальцам намаляваў на прасталытчыным тварыку прускiя афiцэрскiя, салдафонскiя вусы. Ну, люблю я маляваць. А тое, што гераiня класiчнай заходнееўрапейскай навелы закрыўдавала — яе настроi, яе праблемы. Я, дарэчы, салiдарны з большасцю (быць салiдарным з большасцю — нацыянальная рыса беларуса!) персанажаў мапасанаўскага шэдэўра. Яны асудзiлi Пампушку за тое, што легла пад ворага Бацькаўшчыны, акупанта Францыi, ворага аб'яднанай Еўропы, якую так хацелi зрабiць Напалеон з Гiтлерам. А што ж яна думала? У хiханькi-хаханькi з заваёўнiкам гуляць? Так не бывае. Акупант на тое i акупант, каб гвалцiць, прымушаць, рабаваць. А Пампушка перад iм свой гонар паказала. Каму трэба гонар прасталыткi? Калi шчыра, дык i заваёўнiк у навеле "Пампушка" занадта ўжо тактоўны. Усё ён намёкамi, паўтонамi, праз памагатых. Не, каб узяць i згвалтаваць усiх мужчын, а коней зарэзаць, а жанчын закатаваць. А ён сарамлiвы, паўтыдня правалаводзiўся з прастытуткай. А вось мой твор, дзякуючы доўгiм тэарэтычным пошукам, атрымаўся: германскi вусаты афiцэр i французская ружовашчокая б...дзь у адной асобе, вось ён — сiмвал аб'яднанай Еўропы!
* * *
Дарагi мой сябра Адам, прывiтанне!
Атрымала твае лiсты. Вельмi ўзрадаваў i павесялiў намаляваны чорт Ладак. Ён страшны, i я крышачку спалохалася. Ты напiсаў, маўляў, ён можа ўсё. Вось я i загадала яму прынесцi майго Адама ў Татахозу. А ён, супастат чорны, адмовiўся. А што ты можаш? Ён нiчога не адказаў. Ён, бач ты, пакрыўдзiўся.
Я вось села пiсаць табе, а ён зiркае на мяне з-пад iлба. А цяпер вось папрасiў, каб упiсала ад яго прывiтанне.
Вар'яцтва нейкае навокал. Суцэльная дурната. Мая вёска нагадвае могiлкi. Людзi жывуць, каб зарабiць на хлеб, а хлеб зарабляецца з адной мэтаю — жыць. А на могiлках iх чакаюць падрыхтаваныя месцы. Можна i не жыць, дастаткова паставiць помнiк, ён засведчыць пра тое жыццё больш, чым некалi зароблены i тады ж з'едзены хлеб. Замкнёнае кола, з якога нiхто ў Татахозе не шукае выйсця.
А мiж намi жалезная заслона: нi ты нiколi не зможаш прыехаць да мяне, нi я да цябе. Мы жывём у адным сацыялiстычным лагеры, але ў розных бараках. І самавольны пераход з аднаго барака ў другi караецца смерцю без помнiка на могiлках.
Як ты лiчыш, цi можа нармальная дачка не любiць бацьку? Я не люблю тату. Да мацi ў мяне iншае стаўленне, але i яе не люблю. Прыкра, сорамна, крыўдна, але ж не магу сябе прымусiць палюбiць бацькоў. Яны выклiкаюць у мяне пачуццё агiды. Асаблiва раздражняе тата. У яго пачалi выпадаць зубы. Не ведаю прычыны, але выпадаюць яны чамусьцi ўночы. А на ранiцу, у час снедання тата кладзе на стол свой, цяпер ужо нiкому не патрэбны, жоўты, пракураны, доўгi зуб i гаворыць кожнага разу адно i тое ж...
Птушкi ў вырай паляцелi!
Паляцелi птушкi ў вырай!
Гэта прыпеў з венгерскай народной песнi, але пры чым тут гнiлыя выпалыя iклы?
Мацi кажа: я вельмi падобная да бацькi, мы аднолькавыя i таму не можам паразумецца. Мана. Не буду я класцi на стол свае зубы.
Да 14 гадоў у мяне зусiм не было праблем. Ва ўсялякiм разе, тых, што прыйшлi зараз. Для сябе я iх акрэслiла выразам шмат думаць. І пачала забараняць сабе думаць. Натуральна. Сядаю ў фатэль i пачынаю думаць пра тое, што не думаю... Пустэльня. Пустэча. Вецер.
Пясок. Сыплецца. Шархацiць. Шэпча. Цiша. Пустэльня. Хрыстос. Самота. Словы, словы, словы... Я паўтараю асобныя словы. За iмi ёсць матэрыя, але няма мяне, бо мне забараняецца складаць з iх сказы, дазваляецца толькi цiха прамаўляць. Шэпт супакойвае. Маё маленькае адкрыццё: супакойвае не столькi малiтва, колькi шэпт. Адсюль i жаданне многiх народаў малiцца на малазразумелых мовах. Вось такi занятак я вынайшла сабе. Дапамагае.
Часам нейкая драбнiца пачынае раздражняць мяне так, што жыць не хочацца. У падобны стан трапляе чалавек з запарушаным вокам. Маленечкая парушынка, а прымушае скурчыцца велiзарнае цела. Так i са мною. Бацькаў зуб паранiў абалонку маёй душы. Мне захацелася схапiць сякеру i адсекчы бацькаву галаву, каб абухом павыбiваць з яе доўгiя жоўтыя зубы, каб яны больш не з'яўлялiся на стале падчас снедання.
Ты сам, Адаме, папрасiў пiсаць шчыра. Выконваю пажаданне. Толькi бачыш цяпер, што гэтага лепш не рабiць.
Я не ведаю цябе. Мне цяжка здагадацца, што табе цiкава, што цябе хвалюе i непакоiць.
Сёння я не ў гуморы.
Адам, вельмi хочацца цябе ўбачыць!
Плакаць не буду.
Р. S.У жаночым часопiсе я прачытала, што венгры маюць вялiкую схiльнасць да самагубства, як i наогул усе народы з фiна-угорскай групы. Сапраўды так.
Татахоза. 1976. Жнiвень. 7.
Твая Агi.
* * *
Можа, дэ Сад i падлiчваў — колькi кропель асалоды тоiць у сабе запланаваны здзек, а я ведаю адно — шмат. І асноўная сакаўная слодыч не ў самiх кпiнах, а ў чаканнi свайго ўзвышэння над абранымi ахвярамi. Яны i думаць не думалi, i ведаць не ведалi. Яны спалi i цiхенька ўцягвалi ленiнградскае гнiлаватае паветра праз чатыры дзiрачкi ў двух насах i так жа цiха выпускалi адпрацаваны лёгкiмi газ. Яны ж былi ў гасцях, а таму не маглi сабе дазволiць сапцi. Як i я не мог рыпець спружынамi старога, купленага знарок для гасцей, цёткiтосiнага фатэля. Я ляжаў перад сном i думаў пра Музей рэлiгii i атэiзму, што месцiўся ў Казанскiм саборы. У думках абыходзiў экспазiцыю i ўважлiва разглядаў прылады для катавання.
Мне спадабалася жалезная маска з даўжэзным доўгiм носам, на якi насаджвалi кавалак смажанага мяса, каб закутая ў кайданы ахвяра памерла з голаду, бачачы страву i чуючы водар смажанiны. Падобных прылад было шмат, поўныя сутарэннi, i ўсе яны належалi каталiцкай iнквiзiцыi. Зрэшты, i праваслаўная царква мела ў музеi адпаведны звярыны твар. На сценапiсе ў пякельным полымi гарэлi Леў Талстой i Мiхаiл Лермантаў. У класiкаў расейскай лiтаратуры былi акуратныя, нiбыта перамаляваныя з энцыклапедыi, тварыкi. Быў у Музеi рэлiгii i атэiзму адзiн беларускi твар, i нават не твар, а толькi профiль — на маленькiм фотаздымку, пад якiм стаяў подпiс: "Гiтлер вiтае здраднiка савецкага народа Абрамовiча, якi абвясцiў незалежнасць беларускай праваслаўнай царквы". На здымку Гiтлер усмiхаўся; мусiць, думаў пра блiзкае аб'яднанне Еўропы. Абрамовiч таксама ўсмiхаўся, мусiць, думаў пра доўгае жыццё беларускага фашызму. Абодва трымалiся за таўсцезную кнiгу. Хто каму дорыць цi перадае — няясна. Што за кнiга — невядома. Можа, Бiблiя, а можа, i "Мая барацьба".
З размовы пра аўтакефалiю беларускай царквы я i пачаў гутарку з Валодзем Бортнiкам. У яго стрыечны брат служыў папом, таму тэма зацiкавiла, Бортнiк нават сказаў... Мог i сапраўды быць факт суверэнiзацыi царквы. Але размова пра рэлiгiю была шырмаю, мяне зусiм не цiкавiў Гiтлер з Абрамовiчам, мяне хвалявала, як адрэагуе пара з несапраўдным каханнем на пару з каханнем сапраўдным. Цi спраўдзiцца мая надзея на ўзвышэнне. Спраўдзiлася. Бялькевiч звяла, згарнулася, як зрэзаная лiлея без вады. А я з садысцкай радасцю зазначыў, што прынiзiў сяброў. І апраўдваў сябе тым, што чалавека нельга прынiзiць да таго часу, пакуль ён сам не пажадае прынiжэння. Я меў поўнае перакананне — Бортнiк i Бялькевiч жадалi прынiжэння. А iнакш нашто ён паўсюль расказваў пра вельмi iнтымныя рэчы. А яна прынiжала яго капрызамi i бясконцымi патрабаваннямi. А я прынiзiў iх абаiх, бо побач з дохлым ценем мiнулай любовi паставiў жывое каханне з першага погляду.
Я атрымаў задавальненне, а ўсе астатнiя не цiкавiлi мяне, нават Агi, з якой у нейкiх кавярнях, на нейкiх паркавых лаўках я парастрасаў, параскiдаў, праўсмiхаўся тры наступныя днi. І зусiм нечакана для сябе працверазеў i ўбачыў — сяджу на чыгуначным вакзале адзiн.
У пачакальнi нiхто не спаў, бо мiлiцыянты забаранялi. Як толькi нехта заплюшчваў вочы, яны абавязкова падыходзiлi i патрабавалi дакументы. Гэта ў мiлiцыянтаў было накшталт гульнi-забаўкi, каб служба шпарчэй iшла.
Цётцы Тосi я сказаў, што з'язджаю ўранку, каб не хвалявалася. І яна, мусiць, не перажывала, а цiха, спакойна спала ў ленiнградскай камунальнай кватэры. А я не мог заснуць з-за мiлiцыянтаў. Ночы падзяляюцца на два станы: адзiн — калi хочаш спаць, а табе не даюць, а другi — калi не можаш заснуць. Спаць хацелася страшэнна. Я ўзяў сумку i пайшоў уздоўж перона, уздоўж пакгаузаў, паўз нейкiя склады, пералезшы праз паркан, знайшоў пад iм кардонныя скрынi з- пад халадзiльнiкаў i заснуў на iх, паклаўшы пад галаву сумку. Мне нiчога не прыснiлася. Звычайна ў мяне каляровыя сны яркiя i вельмi прывязаныя да сапраўднасцi, але нi разу ў мой сон не завiтала венгерка Агi Ляхоцкi. Перад тым як трапiць на вакзал, мы развiталiся, яна зайшла ў iнтэрнат, i больш я нiколi не бачыў Агi, якую пакахаў з першага погляду. Яна плакала, а я не плакаў. Агi была вельмi лёгкая на слёзы. Яна была лёгкая на ўсё — словы, пачуццi, лiсты, слёзы.
* * *
Дарагi Адам!
Мне вельмi-вельмi хочацца, каб гэты лiст ты атрымаў адразу, як толькi прыедзеш у Мiнск.
Я думаю-думаю пра цябе, ты мой першы любiмы сябра. Можа, ты пакрыўдзiшся за "сябра", але для мяне гэта больш чым палюбоўнiк. Каб я напiсала табе, што закахалася ў цябе i мне больш за ўсё падабаецца займацца з табою сексам цi я нiколi ў жыццi не забуду нашае пачуццё — быў бы падман. А хлусiць не хачу i не буду. Ты мiлы-мiлы, быць побач з табою прыемна. А больш за ўсё мне падабаецца гаварыць з табою. Ты першы i адзiны хлопчык, з якiм мне прыемна размаўляць. У тваiм характары ёсць кранальная непасрэднасць. Наша каханне ты будзеш памятаць нават тады, калi я забудуся пра яго.
Яшчэ зусiм светла, хоць на гадзiннiку — глыбокая ноч. Я пiшу, седзячы каля акна. Светла, i не трэба запальваць лямпу.
Спадзяюся, твая цётка Тося не сварылася на цябе, здаецца, сягоння мы развiталiся крышку раней, чым заўсёды.
Шкада, усё так хутка скончылася. Каб ты разумеў па- венгерску, я пiсала б табе вершы.
Шкада, ты так i не намаляваў мой партрэт, i не тое, каб для мяне мела вялiкае значэнне наяўнасць самога партрэта, зусiм не, хацелася паглядзець, як ты працуеш. Я сама зусiм не ўмею маляваць, зусiм.
Заўтра, па дарозе на заняткi, я ўкiну лiст у паштовую скрыню i ўзрадуюся, бо ты хутка атрымаеш вестачку. А вось на вакзал я вырашыла не прыходзiць, не люблю плакаць i цалавацца на пероне.
Р. S. З Венгрыi дашлю сваю фотакартку, а ты, калi ласка, дашлi сваю цi намалюй маленькi аўтапартрэт.
Прабач, але не было добрай белай паперы, вось таму першы лiст атрымаўся жоўты i непрыгожы.
Буду цябе памятаць доўга-доўга.
Дзякуй за каханне.
Ленiнград. 1976. Лiпень. 21.
Твая каханая Агi.
Крым. 23. VI. 1993