Наш брат - Зло

Герлінг-Грудзіньскі Густаў

Дон Ільдэбранда

Хірург з трохі дзіўным імем Фаўста Ангеліні (па-нашаму гэта гучала б як Фаўст Анёльскі) блізіцца да 80-га юбілею і пару гадоў ужо не працуе ў сваёй прафэсіі. Рэнамэ яго, аднак, такое цьвёрдае, што калі справа даходзіць да вылучна рызыкоўнае апэрацыі, слаўнага Фаўста, за вельмі высокую аплату, выклікае сям’я хворага, каб толькі асыставаў пры апэрацыі, падаючы парады маладзейшым хірургам. Ня ведаю, як гэта адбываецца, як ставяцца да гэтага маладзейшыя калегі, аднак застаецца фактам, што прысутнасьць доктара Анёльскага трактуецца як банкаўская гарантыя або маўклівы ўдзел бліскучага адмыслоўцы грамадзянскага права ў складаным судовым працэсе. Ці магчыма, каб адная прысутнасьць іграла такую вялікую ролю? Каб погляды на Мага дапамагалі й прыносілі палёгку? Відавочна, гэта было магчыма, але — шкада — я ня мог нават марыць пра тое, каб Фаўста калі-небудзь дазволіў мне зазірнуць у апэрацыйную залю.

Ён кінуў практыку ў семдзесят пяць гадоў. Сам заўважыў, што ягоныя доўгія пальцы страцілі гнуткасьць. Напэўна, ён спадзяваўся, што можна вярнуць ім былы спрыт, бо вечарамі ўпарта рабіў гімнастыку для рук, забаўляючыся выразаньнем фантастычных выцінанак з газэтаў. Ён мог гадзінамі выцінаць за вялізным сталом ў палацыку на мяжы верхняга й дольнага Нэапалю. Фаўста паходзіў з Абруццы, з высакагорнага мястэчка Мантэнэра, якое было ўпрыгожанае някепска захаванай раманскай катэдрай на вузкім пляцы каля прорвы. Катэдра цешылася заслужанай славай як гістарычны помнік, але яна не магла ўдыхнуць жыцьцё ў мястэчка. Пустка глядзела на некалькі крохкіх камяніц. Фаўста Ангеліні і ягоная трохі маладзейшая сястра Вэроніка былі адзінымі дзецьмі ведуна ці фэльчара, чыю памяць у Мантэнэра шанавалі так, быццам той быў айцом і панам мястэчка, больш важным за гаспадара катэдры. Абодва, зрэшты, даўно памерлі. Доктар Ангеліні штогод прыяжджаў у роднае мястэчка на адзін летні месяц. Яго віталі й праводзілі з шанаваньнем, а ягоная засушаная сястра набіралася ахвоты пражыць чарговы год; падчас візыту брата яна штодзённа на сьвітанку з усьмешкаю кленчыла перад алтаром у катэдры.

Я пазнаёміўся зь ім у якасьці пацыента, ён якраз апэраваў апошні месяц. Дасьледаваў мяне дакладна й хутка, ведаючы, што любая затрымка ў маім веку ўскладняе апэрацыю прастаты, зь мінаю агіды адкінуў “сучасную” мэтоду “вымарозкі” пухліны. “Трэба раскрыць поласьць і выразаць, — сказаў ён коратка, — гэта ня дробная апэрацыя, яна зьнерухоміць вас на два тыдні ў клініцы і потым на месяц дома”. Ён занёс мяне ў сьпіс на лячэньне ў сваёй прыватнай (дарагой) клініцы. Я адчуваў да яго сымпатыю й поўны давер. Апэрацыя працягвалася даўжэй, чым было прадугледжана — тры гадзіны. Вырваны з наркозу, нейкі счадзелы, я драмаў і абуджаўся зноў, а ён гаварыў бесперапынна і са смакам, седзячы ля майго ложка.

Ягонае імкненьне да размоваў і апавяданьняў уразіла мяне яшчэ на першым спатканьні ў ягоным лекарскім кабінэце над морам. Было лёгка зразумець прычыны. Ён быў стары бязьдзетны кавалер; яго цікавілі рэчы, блізкія мне, пісьменьніку, а не ягоным калегам. Нас лучыла яшчэ адно, апроч ягонай слабасьці да майго пісаньня (аказваецца, ён быў маім чытачом). Ён, паходзячы з поўдня, пакутаваў на асаблівую, вельмі рэдкую алергію: ня мог піць віна, ні чырвонага, ні белага. Затое мог піць віскі, як віно, у вялікіх колькасьцях, бязь сьледу алергічнай высыпкі й іншых прыкрасьцяў. І мы пачалі папіваць віскі, як толькі загаілася мая пасьляапэрацыйная рана.

У клініцы я ляжаў сапраўды два тыдні. Я бачыў Дон Фаўста (усе яго так клікалі, ня dottor Ангеліні, а старасьвецкім “Дон”, перажытак фэадальных звычаяў, адзнака грамадзкае павагі) падчас ранішняга абыходу. Ён клаў мне далонь на лоб, адкідваў коўдру для агляду перавязкі і прамаўляў tutto va bene, крадком сьціскаючы мне руку. Гэта былі знакі зараджэньня сяброўства. Несумнеўна, ён меў да мяне сардэчную прывязанасьць ад першага (хацелася б сказаць) погляду. Ён перадаў мяне любімай сядзелцы, сястры-законьніцы, якая глядзела на яго, як на сьвятога. У дзень перад маёю выпіскаю з клінікі ён прынёс мне важкі пакунак кніжак. “Гэта чытанка на аднаўленчы месяц дома. Будзем мець тэмат для размоваў, калі вы наведаеце мяне ў Palazzetto Panoramico”, — так прывыклі ў горадзе называць ягоны палацык на высокім бульвары Віктара Эмануэля, ля старога Ангельскага гатэлю.

Магчыма, гэта гучыць дзіўнавата, але гэтыя два тыдні ў клініцы я пачуваўся абсалютна шчасьлівым. Шчасьце ў хваробе! А між тым так яно й было, можа з-за нейкай падсьвядомае асацыяцыі з кароткім побытам у лягерным шпіталі над Белым морам. Маё вакно выходзіла на затоку. Удзень мне даводзілася й задрамаць, але, разбуджаны сястрою з порцыяй пігулак або падчас абеду, я заглядаўся на затоку, на караблі ля выспы, на прыватныя лодачкі і рыбацкія чоўны з такімі хіба пачуцьцямі, якія ў юнацкіх дзёньніках апісваў Альбэр Камю, поўны захапленьня й любові да ўзьбярэжжа Міжземнага мора, быццам адзінай крыніцы жыцьця і адзіных праўдзівых правілаў жыцьця.

Затое ўночы я амаль ня спаў, баючыся нават на кароткі час страціць ноч. Мора, пакроенае доўгімі нажамі сьвятла, прамэнада, абсаджаная слупамі ліхтароў, шум хваляў, што ўдараліся аб хвалярэз, такі рэгулярны, што здаваўся ціканьнем міжземнага гадзіньніка. Неба было чыстае, цёмна-сіняе, праз пэўны час яно выбухала фаэрвэркамі невядомага паходжаньня або вісела над затокаю, як тоўсты, шматкаляровы дыван.

Якое ўсё было своеасаблівае! Я не валодаю тым, што расейцы называюць сложный дар, і мне часам падаецца, што “сваё” я выплакаў даўно, на парозе сталасьці, а ўсё ж душылі мяне сьлёзы, як некалі на шпітальным ложку на Далёкай Поўначы. Поўнач і Поўдзень. Але тады мой начны плач быў і шчасьлівы, і горкі, а цяпер над затокаю я каўтаў сьлёзы чыстага шчасьця.

ІІІ

Такім чынам, месячны аднаўляльны пэрыяд дома расквечвалі мне кніжкі з пакунка Дон Фаўста. Ён сам адведваў мяне кожныя два дні, яму хапала пяці хвілінаў, каб ацаніць (з задавальненьнем) стан пасьляапэрацыйнай раны. Час ад часу ён прыводзіў з сабою сястру шпітальную (і законную), якая зьмяняла перавязку. У ягоных бліскавічных візытах я адчуваў пастаянны рост прыяцельства, калі не сяброўства; за кожным разам ён з усьмешкаю зіркаў на мой стол, дзе я расклаў кнігі зь ягонага пакунка й нататнікі.

Ніткаю, якая зьвязвала набор ягоных кніжак, была iettatura, якую аўтары трактавалі на ўсе магчымыя лады. Іettatura, або сурокі, або злое вока, malocchio, старажытная зьява, якую рымляне называлі fascinum, а грэкі alexiana. Я ня быў зьдзіўлены. Ужо падчас першага спатканьня, пасьля дасьледаваньня ў лекарскім кабінэце каля порту, Дон Фаўста да слова iettatura дадаў азначэньне “галоўнае зацікаўленьне майго жыцьця”, і кінуў, сьмеючыся: “Мэдыцына, хірургія — гэта толькі крыніца прыбытку”.

Што iettatura запусьціла ў Нэапалі глыбокае карэньне, якога ніхто ніколі не спрабаваў выкарчаваць, ведае нават кожны прыбыш па двух-трох месяцах побыту. Пра радавітых нэапалітанцаў шкада нават казаць: яны трымцяць пры згуках словаў iettatura ды iettatore. Яны добра ведаюць, як распазнаць узьдзеяньне ліхога вока (ліхога дотыку, ліхога слова), прынамсі, па чутках ведаюць носьбітаў магіі, стараюцца жыць так, каб мінаць небясьпеку аж да труны. Бяда таму, каго лічаць iettatore, ноша гэтага падазрэньня прыгінае яго да зямлі ды атручвае існаваньне. Яшчэ горш тым людзям, пра якіх вядома, што іхнае вока, дотык, адно слова паражае, як неспадзявана выхаплены штылет — яны цягнуць існаваньне заразных, абмінаных усімі, асуджаных прамяшчацца па вузкім калідоры, быццам акрэсьленыя колам адчужанасьці.

Iettatore выклікае няшчасьце, страшная сама ягоная прысутнасьць. “Ліхім вокам” ён распальвае пажары, даводзіць хворых да агоніі, выклікае буры й гібель караблёў, забівае плод ва ўлоньні, адбірае дар плоднасьці ў маладых дзяўчат, крэсьліць і блытае апэрацыі на апэрацыйных сталах, адным сьмяротным позіркам зрывае жырандолі ў бальных, канцэртных і опэрных залях, адным узьняцьцем позірку абсоўвае долу старыя камяніцы.

Існуе багатая гістарычная, звычаёва-абрадавая, анэкдатычная бібліятэка на тэмат fascinum, у нататках той ці іншай эпохі дрэмлюць ужо гатовыя раманы, навэлі, сцэнары з выбранымі й адпаведна скампанаванымі выпадкамі й славутымі постацямі, таму пачак Дон Фаўста быў толькі каменчыкам, скалупнутым з высокай скалы. “Corricolo”, кніга Дзюма пра Нэапаль (з надзвычайнай гісторыяй князя Вэнтыньяна), гістарычныя штудыі Майэра пра паспалітае жыцьцё Нэапалю ў пэрыяд рамантызму, клясычны творык Нікола Валетта “La ciсalata sul fascino volgarmente detto iettatura” (альбо “Дыскурс аб чараўніцтве, у народзе званым iettatura”), том Крочэ з разьдзелам пра гэтую клясычную рэч Валетты.

За стагодзьдзі былі выдуманыя розныя спосабы засьцярогі супраць урокаў, як сярод народу, гэтак і сярод нобіляў. Калі вы ўбачыце ў Нэапалі на вуліцы чалавека, які размаўляе з кімсьці, а сам за плячыма высоўвае з кулака два пальцы рожкамі, можна быць упэўненым, што чалавек гэты асьцерагаецца ўяўнага ліхога вока суразмоўцы. Рог увогуле ёсьць асноўным сродкам ратунку ад iettaturа — у вясковай хаце звычайны бычыны рог, у гарадох — малыя чырвоныя рожкі-вісюлькі, што боўтаюцца на раменчыках гадзіньнікаў ці бранзалетках; можна заўважыць і падкоўкі ў дамскіх торбачках. Мабыць, не прымяняліся б такія абярэгі стагодзьдзямі, каб не было доказаў іхнай эфэктыўнасьці. Але можна справу павярнуць і інакш: закарэненая iettatura, то закарэненыя й абаронныя шчыты вакол гэтае прорвы, што зеўрае на кожным кроку; гэта заклятае кола, заклятае й назаўжды замкнёнае. Што тычыцца мяне, то ў існасьці malocchio мяне пераконваюць адвечныя, ніколі ўсур’ёз не падважаныя, віды зброі ў барацьбе зь ім.

“Cicalata” адкрывалася рэплікаю аўтара: “Глыбокая радасьць ахоплівае мяне пры думцы, што ў нашыя часы ня толькі плебс уцякае пры зьяўленьні асобаў, адораных ліхім вокам, але вызнаўцамі iettatura зьяўляюцца судзьдзі ў пышных тогах, кавалеры найвышэйшага рангу, зьбеглыя з адвакатуры юрысты, майстры мэдычных навук, выбітныя матэматыкі й мысьляры, размаітыя эрудыты й агмяні культуры. Хвала нашаму часу, у якім зьніч навук і мастацтваў сьвеціць гэтак ясна й высока, не саступаючы шчасьлівай эпосе Аўгуста, калі злое чараўніцтва грала такую ролю, як цяпер iettatura.

Аднак Валетта ня быў бы гордым ваяром эпохі Асьветы, каб ня ўжыў бы пры справе, у гімне ў гонар iettatura, “навуковых перасьцярогаў”. Калі нічога выпадковага не бывае, а ўсё мае прычыну й сьледзтва, iettatura ёсьць зьяваю як “натуральнаю”, гэтак і “псыхалягічнаю”. Калі ў сусьвеце кожная на выгляд выпадковая рэч зьвязаная зь фізычным законам прычыны й сьледзтва, то iettatura таксама мае нейкую прычыну. Якую? Гэта нам невядома, адно што можна сказаць, а хутчэй здагадвацца, што прычына гэтая таемная. Розум эпохі Асьветы не дазваляе аўтару “Дыскурсу” пасунуцца далей. Ён падняў указку дагары ды так і застыў у гэтай пазыцыі, пакідаючы сучасьнікаў і нашчадкаў дакладна ў тым самым месцы, у якім яны былі й да таго. Таямніцаю, вось чым была iettatura зь незапомных часоў, вось чаму malocchio мог сеяць няшчасьці. І Зло. Чаму слаўны Валетта цешыўся такім аўтарытэтам, калі ягоная думка не перакрочыла за бар’ер “ведаю, што ня ведаю”? Падобна, што гэткім чынам мысьлілі і ўсе астатнія.

За выключэньнем доктара Фаўста Ангеліні, вялікага хірурга Дон Фаўста, перакананага (як я неўзабавае ўбачыў) у магчымасьці пранікнуць у таямніцу. Падчас маіх пазьнейшых візытаў у Palazzetto Panoramico я заўжды на хвілю задумваўся: ці не хаваецца ў хірургу iettatore. Аднак калі б гэта было так, калі б нехта меў сумневы на гэты конт, яго б не прасілі пабыць за вялікія грошы ў апэрацыйнай залі падчас апэрацыі, калі ён перастаў апэраваць сам.

Пасьля некалькіх візытаў рытуал вечароў (штомесячных) у Palazzetto Panoramico мог бы падацца нуднаватым. Я прыходзіў каля дзясятай, мы абодва былі ўжо павячэраўшы: я — дома, ён — у любімай рэстарацыі. У галоўным пакоі, натуральна, панарамічным, з вакном, скіраваным на Капры, на стале ляжалі стосы газэтаў, стаялі вялікі буталь віскі са шклянкамі і місачка алівак. Пакой быў пануры, абы-як мэбляваны. На галоўнай сьцяне віселі побач дзьве копіі знакамітай “Цяжарнай Мадонны” П’ера дэля Франчэска і “Betsabe” Рэмбрандта, у куце, у завоях ваконнай парт’еры, паліўся заўсёды агенчык пад цьмяным абразком, які я з далікатнасьці ніколі не разглядаў.

Дон Фаўста адразу ж сядаў за працу, за свае выцінанкі; спрыт і хуткасьць выцінаньня змушалі мяне думаць, што менавіта так трэніруюць пальцы вялікія піяністы перад канцэртамі або з-за выпадковага здранцьвеньня. Занятак гэты ня быў маўклівы — разам з выпітымі шклянкамі віскі цякла гутарка гаспадара. Ён рэдка даваў мне слова, падавалася, ён не надаваў значэньня таму, што я меў сказаць. У ягонай манэры гаварыць было нешта ад такаваньня. Я хутка прывык да гэтай манэры, па маім целе разьлівалася прыемнае цяпло — віскі плюс вечаровае адхланьне пасьля сьпякотнага дня; я слухаў і паглядаў на Затоку. Але я намагаўся не згубіць ніводнага слоўка з маналёгаў гаспадара, захапляльных, як заўжды, калі суразмоўца глыбока крануты тэмаю і падае плён сваіх доўгіх роздумаў. Дон Фаўста ўвесь час закранаў адзін і той жа тэмат, а ягоныя доўгія роздумы заўжды прыводзілі да адных і тых жа высноваў.

Ён ведаў вялізную колькасьць выпадкаў iettatura і людзей, якія славіліся ліхім вокам — пераважна з гісторыі, але часткаю і з уласнага досьведу; маляўніча і часам драматычна распавядаў пра іх, ствараючы ўражаньне мастака, які кожнае паказанае палатно ўкладае ў розныя рамы.

Падставовы матыў быў нязьменны. Як можна казаць пра “тыпова неапалітанскім або паўднёвым перабольшваньні”, калі ёсьць людзі, цалкам пазбаўленыя згубнага дару (яны зазвычай робяцца ахвяраю), а сярод іх жывуць людзі (усіх колаў грамадзтва), чыё ліхое вока, ліхі дотык, ліхое слова бываюць сьмяротнай зброяй; яны нясуць глыбокія няшчасьці ўрочанаму чалавеку. Што гэта азначае, у чым аснова, дзе крыніца гэтай розьніцы? Чаму нараджаецца нехта, узброены інструмэнтам Зла (бо Дон Фаўста лічыў гэтую рысу прыроджанай), а спакмянём ягонай атакі бывае нехта зусім чысты й нявінны? Людзі, напрыклад, нараджаюцца з рознымі сэрцамі, аднак кардыёляг можа бязь цяжкасьцяў устанавіць, якая прырода й прычына гэтак званага malformazione cardiaca, можна нават паўплываць лячэньнем на прыроджаныя хібы. Аднак ніякае лячэньне нядзейснае супраць iettatura: прыроджаны iettatore застаецца ім назаўжды. Ці дастаткова сказаць, што мы маем дачыненьне з характаралягічнай зьявай, што адзін чалавек родзіцца добры, а другі ліхі?

“Я так ня думаю. Бо вядомыя выпадкі, калі ўладальнікі ліхога вока стараліся яго пазбыцца, але ня здолелі. Наогул, кожны чалавек, які ліхі з калыскі, ня марыць стаць раптам добрым; ён такі, а ня іншы. Такім чынам, дзе і як узьнікае асабовасьць, званая iettatore?”

Задаючы гэтае пытаньне, Дон Фаўста прыглядаўся часам да абразка, што вісеў у нішы ля вакна. Аднойчы я прыйшоў зарана, служка моўчкі ўпусьціла мяне ў наш пакой і мая цікаўнасьць, звычайная цікаўнасьць, перамагла. На вельмі старой, пакарабачанай і жоўтай, амаль спарахнелай гравюры пад тоўстым шклом я ўбачыў твар, ад якога мяне кінула ў дрыжыкі: твар з пранізьлівым позіркам, з востраю бародкаю, у вельмі высокім капелюшы, падобным трохі да блазенскага каўпака. Унізе — ледзь чытэльны надпіс: Conte Francisco Ildes Brandes, 1401—1461.

Было ўжо вядома, што гімнастыка пальцаў вынікаў не дала, таму Дон Фаўста рыхтаваўся адысьці на спакой. Аднак ён паабяцаў зрабіць апошнюю апэрацыю: выразаць пухліну сястры (лічылася, што пухліна злаякасная, хаця брат упарта казаў пра дабраякасную) пад левай лапаткай, прычыну ейных бяссонных ночаў. Вэроніка, зьдзівачэлая і поўная выдуманых страхаў, жыла ў Мантэнэра, ніколі ад нараджэньня не выяжджаючы, не хацела ехаць у Нэапаль адна з кіроўцам; Дон Фаўста папрасіў, каб гэта я выбраўся на ягоным аўто ў Мантэнэра і прывёз хворую ў нэапалітанскую клініку. У мяне было пару дзён вольных, да таго ж вабіла думка пра падарожжа у малазнаёмыя Абруццы.

Мы рушылі майскім ранкам па шашы на Авэццана з намерам спыніцца ў чароўнай Сульмоне. Гэта край, працяты частымі рэкамі й шырокімі ручаямі, зь няроўным ляндшафтам, ён змушаў да частых пераскокаў з далін на ўзгор’е, да падвышанай чуйнасьці на крутых паваротках. Дарога да Сульмоны заняла болей часу, чым плянаваў кіроўца. Горад Авідыя, як заўжды, схіліў мяне да хаатычнай прагулянкі (са стратай пачуцьця часу), і толькі ўжо добра за поўдзень кіроўца нагадаў мне, што нас чакае яшчэ добры кавал дарогі да Мантэнэра.

З Сульмоны дарога вяла да Чыеці, а там трэба было знайсьці ня вельмі ажыўленую і даволі занядбаную бакавую дарогу ў кірунку Пэскары, не даяжджаючы да горада д’Анунцыя, лезьці некалькі кілямэтраў на шчык узгор’я, дзе мапа й амаль нябачная стрэлка паказвалі Мантэнэра. Едучы вельмі марудна, мінуючы шматлікія выбоіны, мы маглі позіркам паступова пранікаць у родавыя муры Дон Фаўста. Адразу за мястэчкам само неба сьведчыла пра пустэчу, гэта была ледзь не адкрытая прорва, над якой стагодзьдзі таму збудавалі раманскую катэдру. Налева, наўскос ад мястэчка, у скалістай бясплоднай мясцовасьці ўзносіўся вялікі замак, амаль копія славутага замку ў Атранта, апісанага ў аповесьці Гораса Ўімпала. Я ня ведаў пра гэты замак, мой прыяцель родам з Мантэнэра ніколі ня ўзгадваў пра яго ў сваіх аповедах.

Ужо шарэла, калі наша вялікая машына ўціснулася ў вулічку, што вяла на кірмаш Мантэнэра. Вэроніка, папярэджаная, відаць, нейкім назіральнікам, ужо стаяла перад фамільнаю камянічкай. Ужываю тут памяншэньне, бо ўсё ў Мантэнэра вымагае памяншэньня, за вылучэньнем катэдры над прорваю ды замку на ўзгор’і за мястэчкам: пачынаючы з нашай гаспадыні, з галоўкаю, як засушаная сьліўка, пасаджанай на дробную фігурку ў мантыльцы, праз кірмашык, аточаны хіба жменькаю дамкоў, заканчваючы вінным склепам ля катэдры, дзе пры адзіным століку на вольным паветры сядзелі чацьвёра старых мужчын, гульцоў ў карты. Мястэчка падавалася пустэльным, кірмаш ня быў аточаны вулічкамі; толькі адная бедная крамка стаяла ля касьцельнага дзядзінца. Пазьней, калі гаспадыня ўладкавала нас у гасьцявым пакоіку, я вырашыў — карыстаючыся парэшткамі адвячорнага сьвятла — разгледзець зблізку катэдру й замак. Не, катэдру не будавалі над прорваю, яна завісла над ёю ў выніку несупыннага — на працягу стагодзьдзяў! — выпаданьня каменьня са скальнага падмурку. У ёй даўно не было гаспадара, ніводны ксёндз не хацеў ехаць у абязьлюдзелае мястэчка, а абарваны касьцельны служка, пэўна, наймалодшы жыхар мястэчка, яшчэ даволі жвавы, быў абавязаны адчыняць і зачыняць дзьверы, а таксама месьці тры навы касьцёлу. “Атранцкі” замак быў таксама як падкапаны з-за крышэньня скалаў. У густой шэрасьці вечару ён выглядаў незвычайным, ахінёным таямніцай, як абруццыйскі ці апулійскі селянін — шырокаю, цёмнаю пэлярынаю.

Хто чытаў “Пустэльню Татараў” (ейны аўтар, Дына Буццаці, зьяўляецца, я мяркую, адным з найважнейшых італьянскіх пісьменьнікаў), хто захоўваў у памяці выгляд афіцэраў з закінутага памежнага гарнізону, вакольную прастору, якая невядома дзе канчаецца і некуды імкнецца, відаць, да іншых месцаў жыхарства, мусіў бы імгненна адчуць падабенства атмасфэры. Падавалася, што ў Мантэнэра не было сем’яў, усе жыхары выглядалі здаўна самотнымі старымі людзьмі, якія павольна набліжаліся да сьмерці. Гэтак, як Вэроніка, сястра Дон Фаўста. Маўклівая, недаверлівая, быццам бы пастаянна чымсьці спалоханая, яна прыгатавала нам вячэру й сама села з намі пры стале: абзывалася неахвотна, хутчэй разгублена слухала. Распавядаючы пра маё сяброўства зь ейным братам, я мімаходзь прыгадаў, пра што мы галоўным чынам гаворым (дакладней, пра што гаворыць ён) падчас маіх візытаў у неапалітанскі палацык. Вэроніка зьбялела, пачушўы слова iettatura, пасьля чаго, скардзячыся на “цяжкасьці ўзросту”, хуткімі й дробнымі крокамі аддалілася за дзьверы свайго пакою.

VІ

Згодна з абяцаньнямі, мы завезьлі сястру Дон Фаўста проста ў клініку. У дарозе ёй быццам адняло мову, яна драмала або ўдавала, што дрэмле ў куточку задняга сядзеньня. Доктар выбег на вуліцу са свайго кабінэту, пачуўшы патройны сыгнал кляксону. Мяне трохі пацешыла і ўзрушыла спатканьне брата й сястры. Пацешны быў выгляд брата — волата, велічнага й энэргічнага, — і ягонай дробнай, крохкай сястры, узьнятай з ходніка для пацалунку. Узрушаў іхны дыялёг: Vera, Veruccia, sorellina mia. “Сястрычка” паўтарала ціхім шэптам слова “брацік”. Fratellino mio. Урэшце Дон Фаўста, горача падзякаваўшы нам за паслугу, амаль занёс у клініку на дужых руках Вэроніку, якая ўпершыню ў жыцьці прыбыла ў вялікую мэтраполію.

Настаў вялікі пэрыяд маўчаньня майго прыяцеля, я не насьмеліўся да яго абазвацца. Я адно пазвоньваў шпітальнай (і законнай) сястры, зь якой быў у сяброўскіх дачыненьнях. Але сястра Маддалена была скупая на інфармацыю. Сястру Дон Фаўста рыхтуюць да апэрацыі, яшчэ невядома, як доўга гэта працягнецца. Аднойчы яна ціха дадала: “Небясьпечны ейны век і агульны стан згасаньня арганізму, сэрца таксама слабае”. Пэўнага дня il professore (так яго называлі ў клініцы) сьцяміў, напэўна, з кім размаўляе па тэлефоне сястра Маддалена, узяў у яе слухаўку і прамовіў зьмененым голасам, з ноткаю нецярпеньня: “Мы мусім надоўга перапыніць нашыя заняткі, я першы патэлефаную вам пасьля апэрацыі”.

Але патэлефанаваў ня ён, а ягоны сакратар з “жалобнаю весткай”. Вэроніка памерла на сьвітаньні таго дня. Не пытаючыся згоды, я адразу паехаў у клініку. Сястра Маддалена правяла мяне ў пакой памерлай. Вэроніка, захінутая з галавы да ног белаю прасьціною, цалкам патанула на Божай пасьцелі, зьнікла пад вязкамі кветак. Па абодва бакі падгалоўя паліліся высокія й тоўстыя грамнічныя сьвечкі. “Ах, dottore, — гэта нібы я, — caro amico, як дзіўна апэраваў Дон Фаўста, якія дзіўныя ў яго былі вочы”. Сястра абарвала свой шэпт, на ейным твары я пабачыў выраз чалавека, які сказаў зашмат.

Дон Фаўста завёз прах сястры у мэталёвай труне да Чыеці, там сям’я Ангеліні мела радзінны склеп. Я ня бачыўся зь ім да ягонага ад’езду. Ён прабыў у Мантэнэра тры летнія месяцы, у Нэапаль вярнуўся пад канец жніўня. З шэпту сястры Маддалены я зразумеў толькі, што вялікі хурург спудлаваў у гэтым, такім важным для яго, выпадку; што апэраваў “дзіўна”, то бок ніжэй за звыклае сваё майстэрства. Але гэтая акалічнасьць ня выйшла на белы сьвет ні з вуснаў маладых асыстэнтаў-дактароў, ні з вуснаў сёстраў. Захаваньне таямніцы было знакам маўклівай пашаны да Майстра. Зрэшты, Майстар адразу ж абвесьціў пра сваё разьвітаньне з апэрацыйным сталом, а вернага захоўваньня таямніцы ўсімі сьведкамі незразумелай прамашкі было дастаткова, каб Дон Фаўста й надалей выклікалі сем’і хворых (за добрыя грошы) у якасьці “дарадцы” ў вылучна цяжкіх выпадках. Не зважаючы, як я думаю, на пратэсты хірургаў малодшай генэрацыі.

Ён запрасіў мяне ў нэапалітанскі палацык напачатку верасьня. Ён істотна зьмяніўся. Зь цяжкасьцю стрымліваў сваё раздражненьне, пазьбягаў майго погляду, не чапаў свайго любімага тэмату, а калі з маіх вуснаў выпадкова вылецела слова iettatura, ён зірнуў на мяне з выклікам і не зрэагаваў. Аж занадта падкрэсьліваў сваімі паводзінамі, што разьлічвае на мой раньні сыход. Я скараціў свой візыт зь цьмяным пачуцьцём, што нешта ў нашых адносінах — не з маёй віны — парвалася. Я лічыў, што да гэтага спрычыніліся ягоныя нядаўнія перажываньні. Ён далікатна даў мне зразумець, што мы мусім перапыніць нашыя спатканьні. На разьвітаньне ён падараваў мне выдадзеную нядаўна ў Амэрыцы кнігу “Count Francisco Ildes Brandes — from the History of the Spanish Inquisition”. Я кінуў вокам на вокладку. Яе аздабляла рэпрадукцыя гравюры, што вісела ў сувоях ваконнай парт’еры ў ягоным пакоі, над вечным агенчыкам у чырвонай лямпе.

VII

Кніга апісвала гісторыю гэтак званых maranos або conversos, ці гішпанскіх жыдоў, якія перайшлі ў хрысьціянства. Аўтар вырашыў пачаткам адліку ўзяць 1391 год, калі пачаліся масакры “няверных”, “паганцаў”, “бязбожнікаў”, як іх называлі. Тады й паплыла хваля пярохрысту, якую адныя лічылі працэсам маскаваньня, каб унікнуць перасьледу, а іншыя зычліва прымалі за крок да добрай веры. З пачатку 1440 году ўсё часьцей выбухалі канфлікты й сутычкі, нават фізычныя, паміж conversos (вінавачаных у таемнай вернасьці юдаізму) і “чыстымі хрысьціянамі” ў Таледа і іншых гарадох Кастыліі. Пад канец пятнаццатага стагодзьдзя гісторык налічыў 100 тысяч conversos і 80 тысяч упартых юдаістаў, якія не спалохаліся перасьледу. На сцэну ўзышло ўжо трэцяе пакаленьне conversos, якіх увогуле лічылі беззаганнымі хрысьціянамі, дапушчанымі да высокіх палітычных і каралеўскіх справаў у Кастыліі й Арагоніі. Колькасьць скептыкаў, якія ня верылі ў канвэрсію, меншала, аднак несупынна расла заядласьць. Нават калі ўплывовы кардынал у Рыме і генэрал вялікага закону ў Кастыліі падкрэсьлівалі аўтэнтычнасьць пераходу conversos у хрысьціянства, супярэчнікі не складалі зброі. Нягледзячы на запэўніваньні шматлікіх рабінаў (асабліва ў паўночнай Афрыцы), што conversos ёсьць хрысьціяне, нягледзячы на поўны давер да маранаў сярод саноўнікаў пры двары Фэрдынанда й Ізабэлі, інквізыцыя наступала. Трыбуналы інквізыцыі адным з галоўных абвінавачаньняў выстаўлялі “таемную юдаізацыю” conversos праз два пакаленьні, іхную “паказную й фальшывую хрысьціянізацыю”.

Францыска Ільдэс Брандэс, галоўная постаць кнігі, належаў ужо да трэцяга пакаленьня маранаў, быў шчырым, старанна практыкуючым хрысьціянінам, пасьля бацькі ўспадчыніў тытул графа з каралеўскага наданьня; ва ўзросьце 35 гадоў, ужо галава вялікай сям’і (жонка й пяцёра дзяцей), стаўся ўраднікам амаль міністэрскага рангу ў родным Таледа. Ён карыстаўся вялізнай павагай, а часам і любоўю за глыбока ўкарэненыя рысы справядлівасьці й чэснасьці. Але ворагі conversos не забываліся на сваю бульбу ў прыску. Інквізыцыя нараджалася й мацнела з кожным днём. Яна выстаўляла абвінавачаньні, галоўным чынам, у ерасі й блюзьнерстве, аднак усё часьцей і сьмялей падазрэньні датычылі таемнай “юдаізацыі”. У 1459 годзе Дон (як паўсюдна называлі графа) Францыска Ільдэс Брандэс быў выкліканы на трыбунал інквізыцыі ў Таледа. Падставы выглядалі нікчэмна, але судзьдзі трыбуналу ўмелі зь нічога зьляпіць цяжкія абвінавачаньні. Граф, катаваны ў цямніцы і на сэсіях працэсу, выстаўлены на асьмяяньне ў традыцыйным, сьпічастым і высокім капелюшы кшталту каўпака, адкідаў абвінавачаньні з адвагаю і яснасьцю думкі. На пераломе 1460 й 1461 гадоў ягоную сытуацыю пагоршыла тое, што ён нейкім чынам, празь верных прыяцеляў і абаронцаў, здолеў арганізаваць уцёкі з Таледа ў Вэнэцыю жонкі й пяцярых дзяцей. Трыбунал палічыў гэты факт за апошні доказ віны і закруціў шрубкі працэсу (гэта значыць, павялічыў вычварнасьць і дозу катаваньняў), дасягнуўшы толькі большай цьвёрдасьці вязьня, падмацаванага выратаваньнем сям’і. У красавіку 1461 году ў кульмінацыйным пункце перакрыжаванага допыту, спалучанага зь фізычнымі катаваньнямі, Дон Францыска раптам выпрастаўся на сваім жорсткім зэдлі, акрываўленай рукою зьбіў з галавы блазенскі капялюш і ўпіўся позіркам у старшыню трыбуналу па прозьвішчу Хэрнандэз. І здарылася незразумелае. Ягоны праніклівы (“д’ябальскі”, як казалі потым) позірк зьнерухоміў чальцоў трыбуналу, а Хэрнандэза забіў, як удар штылету паміж вачэй. Скарыстаўшыся з замяшаньня, Дон Францыска раскуў рукі — падчас катаваньняў іх бралі ў кайданы — і вырваўся на вуліцу. Апошні раз яго бачылі, як зьбягаў ён да паднятага вясною Тагу. Пасьля чаго зьнік бязь следу. Высланьнікі паліцыі трыбуналу не знайшлі яго ў сям’і, якая схавалася ў Вэнэцыі. Ён не зьявіўся ніколі болей, “ані жывы, ні мёртвы”, як кажа аўтар кніжкі. 1461 год, без пазначэньня месяца й дня, сталі лічыць годам ягонай сьмерці.

VIII

З тых часоў цэлых паўстагодзьдзя гаварылі пра забойцу, узброенага “ліхім, сьмяротным вокам”. Бо сапраўды, удзельнікі той сцэны памяталі страшны, бязьлітасны, сталёвы позірк Дон Францыска, падобны да штылету, і былі перакананыя, што гэты позірк, скіраваны на іх, меў бы над іхным жыцьцём гэткую ж уладу, уладу забіваць. У 1485 годзе справу ажывіла таемнае забойства ў Арагоніі інквізытара Пэдра Арбуэза. Аўтар кніжкі высунуў гіпотэзу, што на арагонскага інквізытара ўзьнялі руку калегі-інквізытары, каб спавадаваць узмацненьне Сьвятое Інквізыцыі ў гэтым рэгіёне Гішпаніі. Праўда гэта ці не, але Дон Францыска Ільдэс Брандэс ажыў у памяці і ўяўленьні гішпанцаў.

Я чытаў кніжку з палаючым тварам, кінуўшы сваю звычку старанна аглядаць том, “абмацваць” яго перад чытаньнем і падчас чытаньня. Таму толькі пасьля таго, як я перагарнуў старонку і зьбіраўся закрыць цьвёрдую вокладку, я пабачыў на ейным унутраным баку ўклеены пад цэляфан ліст. Ягоным аўтарам быў Дон Фаўста.

Ён завяршаў, невядома, на падставе якіх матэрыялаў, гісторыю, апісаную ў кніжцы амэрыканскага дасьледніка. Насамрэч, Дон Францыска Ільдэс Брандэс дайшоў, пераапрануты і пад імем Дон Фэрдынанда Ільдэбранда, да Вэнэцыі. У Таледа, відаць, ён здолеў правесьці некалькі гадзін перад тым, як уцячы, бо ў Вэнэцыі ён зьявіўся з добрым стосам золата. Ён прывольна ўладкаваў сям’ю ў прыгожым доме над каналам, што суседзіў з найстарэйшым у Эўропе гета; такім чынам, ён зрабіў высновы з гішпанскага досьведу. Падкупіўшы вэнэцыянскіх ураднікаў, ён зьмяніў прозьвішча ўсёй сям’і на Ангеліні, а старэйшага сына забраў з сабой у падарожжа. Куды? У Абруццы, дзе ў ваколіцах Чыеці купіў ладны маёнтак зямлі, ажаніў сына з маладой і прыгожай італьянкаю і дапамог яму зрабіць зямельны маёнтак крыніцай значных даходаў, якія меліся служыць як наваўтворанай сям’і, так і той, што засталася ў Вэнэцыі (з пэрспэктывай хуткага пераезду пад Чыеці). Пасьля гэтага ён зноў зьнік, гэтым разам бясьсьледна й назаўжды. Перш чым зрабіць гэта, Дон Францыска (а хутчэй Дон Фэрдынанда), ня толькі пераапрануты для замятаньня даўніх сьлядоў, але й значна зьменены фізычна, з тварам, які з добрага й лагоднага стаўся злым і жорсткім; перад тым як зьнікнуць назаўжды, ён выклікаў у Чыеці й Пэскары жах як ucello di malaugurio, птах ліхой варажбы. Яго ўнікалі, баяліся нават мімалётнай ягонай прысутнасьці ў тых абодвух гарадох.

“Вось сапраўдны пачатак майго роду ў Італіі, — скончыў Дон Фаўста свой ліст. — І таму я пасылаю вам нечаканую для мяне, выдадзеную летась кніжку пра ягоныя гішпанскія карані”.

Позьняя восень (канец верасьня, пачатак кастрычніка) была такая прыўкрасная, такая цёплая й сонечная, што я бязладна соўгаўся па горадзе цэлымі гадзінамі, і гэта належала да рэдкіх радасьцяў майго ўзросту. У Ангельскім гатэлі, на высокім беразе Віктара Эмануэля пасялілася пара маіх сяброў зь Люксэмбургу, я заходзіў да іх апоўдні, і мы праводзілі шмат часу ў фатэлях абапал балкону, шырока расчыненага на затоку. Адтуль (чаго ня ведалі мае сябры) я мог сачыць за Palazzetto Panoramico Дон Фаўста. Вельмі рэдка мне даводзілася ўгледзець яго самога, калі ён вяртаўся ў палацык раньнім адвячоркам. Цяпер ён быў ссутулены, хадзіў цяжка, з пахіленай галавою, часам доўга стаяў пад дзьвярыма, пакуль не зьбягала кумяльгом зьверху служка Кармэла. Відаць, усё часьцей ён забываўся ўдома ключы. У пакоі, знаёмым мне па былых візытах, ён не адчыняў вокнаў і не падымаў жалюзі. Сядзеў там упоцемках, так што палацык выглядаў зьмярцьвелым.

Кармэла сустракала мяне часам на бульвары, пыталася, чаго я не прыходжу, як калісь, і дадавала, уважліва гледзячы на мяне: “Il Professore e trieste di recente, прафэсар апошнім часам усё тужыць”.

Дон Фаўста запрасіў мяне да сябе ў першыя дні лістапада, перад самай дажджыстай парою. Я прыйшоў у прызначаны час з амэрыканскім томам Ўолтэра Мордэна (вяртаў). Кармэла правяла мяне ў пакой з запаленым камінам, папрасіла, каб я пачакаў прафэсара, які “вернецца вось-вось”, але сказала яна гэта заклапочана, унікаючы маіх вачэй.

Я падсунуў фатэль да гравюры Дон Ільдэбранда. Я быў, невядома чаму, перакананы, што Дон Фаўста дома. Гэтак жа невядома, чаму ў мяне раптам забалела галава, чаго са мною зроду не здаралася, я быў чалавекам, ня схільным да мігрэняў. І адначасна мяне апанаваў раптоўны парыў уцячы, немагчымы, бо мне здранцьвелі ногі, зьвісьлі з фатэля, як дзьве цяжкія калоды. Мне ўдалося, абапершыся рукамі аб падлогу, адвярнуць крэсла ад гравюры да дзьвярэй. Я мог бы паклясьціся, што ў фрамузе была досыць глыбока выбітая невялікая адтуліна, празь якую мяне хтосьці аглядаў. Хтосьці… Я быў цэлем скіраванага на мяне вока. Вока ўзяло мяне ў палон, аплятала й як бы душыла, пакуль мяне не агарнула цемра.

Калі ўрэшце (ня ведаю, колькі мінула часу, апынулася потым, што празь дзьве гадзіны) я апрытомнеў, нада мною стаяў Дон Фаўста з поглядам, поўным трывогі.

“Вы самлелі. Я, на жаль, спазьніўся да нашага спатканьня. Зараз я агледжу вас”. Інстынктыўна я адчуў, што не хачу таго агляду, але не запярэчыў. “Вы, безумоўна, спрацаваліся. Вы мусіце запаволіць тэмп працы”. Гэта быў нонсэнс. Я тады жыў вольна, працаваў мала.

Розныя дажджыстыя часы бываюць у Нэапалі: параўнальна лагодныя, з пералётнымі дажджамі, пераплеценымі кароткімі паўзамі праясьненьня, з завіслаю ў паветры імжою, ня гэткаю халоднаю, цяжкаю ды густою, як у пору, калі раптоўныя залевы з бурамі спавіваюць горад цемраю, надаюць моцы ўдарам высокіх марскіх хваляў аб узьбярэжныя скалы, насычаюць паветра пранізьлівай халадэчай (у мінулым стагодзьдзі расейскія падарожнікі з Сыберу скардзіліся ў сваіх дзёньніках на “невыносны холад” у неабаграваных тады нэапалітанскіх жытлах).

У сярэдзіне лістапада настала прыкрая дажджыстая пара, такая прыкрая, што людзі стараліся як мага радзей выбірацца з дому, без уласнае машыны немагчыма было перасоўвацца па горадзе.

Неўзабаве, пасьля апошняга візыту да Дон Фаўста і пасьля агляду, які ён правёў, я захварэў. Невядома на што, мой пастаянны лекар (і сусед) не знаходзіў ніякіх канкрэтных сымптомаў і заклапочана круціў галавою, не саромеючыся нават далікатна й па-прыяцельску бурчаць пра “ўяўную хваробу”. Але гэта не зьмяніла таго факту, што я пачуваўся так, быццам усё маё цела насычанае атрутаю. Я быў слабы і пастаянна сонны, сон не прыносіў мне спачыну, а наадварот — я ўставаў з ложка абвялы, быццам счадзелы. Прытым часта паўтараліся прыпадкі незнаёмай мне да таго мігрэні.

Сам, безь ніякіх мэдычных ці сяброўскіх парадаў, я пастанавіў некуды выехаць, зьмяніць паветра, cambiare l’aria, паводле італьянскага выразу, які належыць да сьпісу хатніх лякобаў. Паўстала пытаньне, куды. У сярэдзіне сьнежня я знайшоў у паштовай скрынцы паштоўку з каляднымі й навагоднімі віншаваньнямі, якую дасылалі нам ужо сёмы год сёстры-бэнэдыктынкі з умбрыйскага мястэчка Бэванья (праслаўленага казаньнямі сьвятога Францішка да птушак). Натуральна Бэванья, канечне Бэванья, паўтараў я пра сябе.

Мы былі там першы раз з жонкаю недзе 8 гадоў таму, заахвочаныя аповедамі сяброў, вясною, якая ўжо хілілася на лета. Сёстры-бэнэдыктынкі трымалі (і цяпер хіба трымаюць) ва ўмбрыйскім мястэчку гатэль з утрыманьнем у кляштары, маючы з таго заробак, гэтак як іншыя кляштары зарабляюць, разводзячы, напрыклад, пчолаў, або вырабляючы лікёры, або вышываючы. Аднак наняць пакой было немагчыма без рэкамэндацыі каго-небудзь з папярэдніх гасьцей; такім чынам ствараўся сяброўскі ланцуг, сяброўскі і ў дачыненьнях зь сёстрамі, якія жылі ў спэцыяльным, шчыгульна замкнёным крыле.

Бэванья, сьціплая й мілая гэтай сьціпласьцю, ляжыць ўзбоч Фаліньё, сярэднявечна-рэнэсансовага гораду, поўнага помнікаў старасьвеччыны, а таксама важнага чыгуначнага вузла. Адтуль да Асызу ня больш за 15 хвілінаў язды. Мы заўсёды з прыемнасьцю згадвалі кароткі побыт у сёстраў-бэнэдыктынак. Удзень мы валачыліся па найпрыгажэйшым раёне Італіі, з частымі адведкамі Асызу; вечарам нас чакала амаль сямейная атмасфэра на сумеснай вячэры; уночы абсалютная кляштарная ціша аж да сьвітанку, калі ў паўсьне мы чулі ціхія крокі сёстраў, якія праходзілі на дыбачках, моўчкі, да вялікай капліцы, зь якой далятаў потым касьцельны малітоўны сьпеў. Амаль заўсёды нас цягнула да Асызу. І вось цяпер мяне ўноў туды пацягнула, зь пільнай патрэбы “зьмяніць паветра”. А можа, разумней было паехаць наўпрост да Асызу і там спыніцца ў гатэлі? Напэўна, так, але Асыз перад Божым Нараджэньнем быў перапоўнены. Таму заставалася мілая Бэванья як “экскурсійная база”.

У дзень прыезду ў кляштарны гатэль, адразу ж пасьля размовы са знаёмымі законьніцамі, распакаваўшы валізкі ў прызначаным мне пакоі, я адчуў сябе лепей. І гэта адбылося цудоўным чынам, як з дотыку чароўнага прутка. Было яскравае ўражаньне выйсьця за нейкую магічнай рысу, нешта падобнае ды вынырваньня саслабелага тапельца з вады на паверхню. Я глядзеў скрозь слёзы і з доляй эўфарыі на дахі камяніц па той бок вуліцы, сачыў за рухамі кабет, што вешалі бялізну, услухоўваўся ў іхныя размовы й сьмех, быццам усё гэта бачыў і чуў упершыню ў жыцьці. Як быццам я наноў нарадзіўся. Гэтыя пачуцьці не пакінулі мяне на малым кірмашыку, у пустой касьцельнай наве, на беражку фантану. Некаторыя мінакі паглядалі на мяне зь цікаўнасьцю, відаць, у мяне быў асаблівы выраз твару. Я вярнуўся ў кляштар, кінуўся на ложак. Я спаў глыбока й моцна да раньняга адвячорка, а хутчэй да позьняга паўдня, а потым да павольнага зімовага сьвітанка. Прачнуўся ранкам, выспаны й бадзёры. Я ня мог утрымацца ад фразы: удалося зьбегчы, удалося зьбегчы. Чаму зьбегчы, ад каго?

Гатовы да прагулянкі, я найперш паехаў у Спалета. Спалетанская дольная катэдра (ніжэй касьцёл) заўжды захапляла мяне сваім фасадам. Вяртаючыся на вакзал, я затрымаўся пад турэмным пагоркам, даўняй сярэднявечнай крэпасьцю. На ўскрайку даліны, пад маімі нагамі, веерам раскінуўся ўмбрыйскі краявід. Зіма таго году была пагодная, сонечная, цёпла-прахалодная. Як хутка й эфэктыўна лекаваў мяне гэты краявід!

У Асызе ўжо рыхтаваліся да сьвятаў. Нават на звычайна бязьлюдных вулічках штурхаліся-сьпяшаліся жыхары, сьвяточныя турысты разьбівалі лягеры ў сонцы на малых пляцах перад сьвятою Клараю і сьвятым Францішкам. Ясная справа, я схадзіў павітацца з Джотта ў верхнім касьцёле сьвятога Францішка і зь цёмнай прахалодай дольнага касьцёлу, доўга ўглядаючыся ў начную зорку на партрэце Cimabue. Аднак я сьпяшаўся да Eremo di Porciuncola, да пустэльні сьвятога й ягоных таварышаў. Цяжка даць веры, гледзячы, як час спыніўся ў гэтым куточку, як Porciuncola жыла мінуўшчынай і зь мінуўшчыны. Я заўжды лічыў, што жывая мінуўшчына ёсьць бальзамам на людзкія раны. Так я думаў і цяпер, седзячы на лаўцы, што абапіралася на адкрытае, пакручастае й сьцьвярдзелае карэньне ўдзеравелых кустоў, сярод якіх праходзілі стагодзьдзямі францішканскія пустэльнікі, “мілыя браты” сьвятога.

Штодзённа ранкам я езьдзіў у Асыз, там зьядаў абед, перад зьмярканьнем сядаў на аблюбаваны цягнік да Фаліньё, а адтуль на аўтобусе да Бэваньі. Я першы сыходзіў у рэстарацыйную залю на вячэру, аточаны трыма служкамі-законьніцамі. Адна зь іх ставілася да мяне з асаблівай цеплынёю і аднойчы вечарам, калі тыя дзьве пайшлі на кухню, прысела да майго століка. “Гэта ня ў нашых інтарэсах, — прашаптала яна, — але нашто вам марнаваць час на пераезды? Гатэлі ў Асызе поўныя, гэта так, але можна наняць пакой прыватна, пры сям’і”. Яна ўклала мне ў руку аркушык з адрасам.

У Асызе я бязь цяжкасьці знайшоў гэты адрас. Аднасямейны дамок ляжаў над горадам, трохі збоку, у двух кроках ад сьцежкі, што вяла да пустэльні ў Porciuncola, што ў маіх вачох было нямалай вартасьцю. Дамок належаў пабожнай, самотнай удаве, якая здавала два пакоі. Абодва выходзілі вокнамі на базыліку сьвятога. Адзін быў вольны. У другім, як я адразу даведаўся ад гаспадыні, месяц жыў ірляндзкі ксёндз зь дзіўным прозьвішчам Экклезіюс (“я называў яго падрэ Стэфана”), які прыжыўся ў Рыме пры ірляндзкім калегіюме. “Гаворыць па-італьянску, нібы мы з вамі. Вы зь ім ня будзеце замінаць адно аднаму. Падрэ Стэфана рана ляціць у архіў. Вяртаецца на вячэру”. Слова “ляціць” сьведчыла пра кагосьці маладога й спраўнага.

І сапраўды, каб ня цьвёрды каўнерык clergymen у цывільнай вопратцы, ксёндз мог падацца прафэсійным спартоўцам — такі ён быў рухавы й гнуткі. Скачкамі ён пераадольваў прастору ад нашага домку да дольнае вулічкі, а там было відаць, што ахвотна перакінуўся б з хуткага кроку на jogging. Ужо падчас другой вячэры ў таварыстве самотнай удавы мы адчулі ўзаемную сымпатыю. “Ірляндзец і паляк”, казаў ён і заразьліва сьмяяўся са шклянкай віна ў выцягнутай для тосту руцэ. Я пачаў абедаць у тракторыі, якую ён мне паказаў, часам мы вятраліся дахаты разам, а пасьля вячэры й сыходу гаспадыні, якая клалася “з курамі”, мы дапазна сядзелі ў сталоўцы.

Яму было 30 гадоў, ён быў высьвечаны на ксяндза ў Рыме ў 25 гадоў, а потым пасланы ў навучаньне да славутага рымскага экзарцысты, які, перакрочыўшы семдзесят гадоў, аддаліўся на заслужаны адпачынак. Ірляндзкі ксёндз спалучаў у сабе зайздросную фізычную спраўнасьць з глыбокай духоўнасьцю. І было ясна, што ягоны настаўнік Армані быў для яго любімым Майстрам. Адчувалася адразу, што ён паўтарае, верачы й сэрцам і розумам, без усялякай асьцярогі, канцэпцыі, пачутыя ад вялікага экзарцысты або вычытаныя ў ягонай вялікай працы “Scienza nuova sul Diabolo”. У Асыз ксёндз прыехаў з акрэсьленым заданьнем, пасьля кароткае ўступнае пабыўкі ў Пэруджыі: ён мусіў шукаць у касьцельных архівах сатанічныя матэрыялы з часоў нараджэньня й росквіту ордэну францішканаў. Я слухаў яго зь цікавасьцю. Ягоны настаўнік і Майстар зараз пісаў дадатак да “Scienza nuova sul Diabolo”, заснаваны на досьведзе апошніх гадоў. Ці зьмяніліся, ці ўзбагаціліся веды пра Д’ябла? Зьмянілася ягоная стратэгія. Раней ён імкнуўся да таго, каб у ягонае існаваньне ня верылі. Цяпер зь цемры, дзе ў нашыя часы яго адчувалі толькі нявіньніцы й вясковыя ксяндзы (і тое ня ўсе), ён выйшаў на асьветленую сцэну.

— Дастаткова штодня азірацца вакол, чытаць газэты, глядзець тэлевізію й кіно. Паўсюль Зло, яно ўзрастае, робіцца ненаедным, разбэшчаным. Delectatio morbosa — пачуцьцё, некалі асуджанае касьцёлам. Зло панавала заўжды, аднак ніколі яно не было гэтак насычаным чыньнікам gratuit, часта без аніякай прычыны. Зло дзеля Зла. Хваравітай робіцца не абагаўленьне Зла, а цяга да Дабра. У Італіі сёньня існуе каля шасьці соцен сатанічных сэктаў. У чорным плашчы да костачак, у сьпічастым капелюшы, у масцы зь дзіркамі для вачэй я некалі ўціснуўся на чорную імшу ў гарах Кастэльлі Рамані, пра гэта мяне папрасіў сябра. Мы ведаем сатанічныя абрады даўніх часоў з “Чараўніцы” Мішле. Яны былі перадусім абрадамі, праўда, оргіястычнымі, і праўда, што укленчанымі перад Злом, але сатаністы не атаесамлялі сябе са злом цалкам, пакідалі ў сабе рэшты людзкасьці. Тое, што я пабачыў у Кастэльлі Рамані, было непрытомным і нястрымным імкненьнем растварыцца ў Зьле. Гэта было любоўю да Зла. Па-за Злом — пустка.

Мы маўчалі доўга, шукаючы суцехі, пазіраючы на асьветленую ўночы базыліку сьвятога.

— Невыпадкова да экзарцыстаў прыходзіць гэтулькі люду. Чым мацнейшы Дэман, тым мацнейшае імкненьне вырвацца зь ягоных кіпцюроў. Касьцёл дапамагае ў гэтым неахвотна і безь перакананьня. Большасьць сьвятароў ня верыць у Сатану. Здаецца, што яны не заўважаюць наплыву хваробаў, разумовых расстройстваў, псыхічных дэпрэсіяў, крыніцай якіх ёсьць ліхі ўрок. Людзей падсьцерагаюць дзьве катэгорыі дэманічнага Зла: infestazione diabolica, катаваньне людзей зьнешнімі сіламі, перамагчы якія ня могуць мэдычныя сродкі; possessione diabolica (непараўнальна рэдкая зьява), калі Сатана ўваходзіць у асобу, авалодвае ёй знутры; толькі экзарцыста можа (але не заўжды здольны) дапамагчы тут. У абодвух выпадках злы ўрок дзейнічае размаітымі спосабамі, між іншымі, і праз malocchio (раней было malocchio), д’ябальскае вока ў людзкой абалонцы можа паразіць чалавека. Сьвяты Павел апавядае, што яго неаднаразова катаваў Сатанінскі Анёл. Зрэшты, так здаўна называлі Дэмана. Самае важнае — памятаць пра адно: Дэман ня ёсьць безасабовай істотай, абстрактным злом, ён ёсьць канкрэтнай істотай, якая (як гаворыць сьвяты Павел) “нібы леў рыкаючы кружыць па сьвеце ў пошуках ахвяры”. У Новай Катэхезе выразна напісана: “Зло ня ёсьць абстракцыяй, яно абазначае асобу: Сатану, Злога Анёла — змагара з Богам”.

Набліжалася пара майго вяртаньня ў Нэапаль. Апошні тыдзень студзеня быў неверагодна сонечным і цёплым. Падрэ Стэфана прапанаваў мне разьвітальную прагулянку да Porziuncoli. Мы селі на каменную лаўку, укапаную на схіле, направа ад каплічкі.

У вольныя асыскія хвілі я чытаў “Жыцьцё сьвятога Францішка” Клары Фругоні, пізанскай навукоўкі, узнагароджанай разам са мною ў Віярэджыё.

— У 1226 годзе, — пачаў я, — сьвятога паслалі ў Сыену, бо ягоныя браты добра ведалі, што азначаюць пастаянныя крывацёкі, і што яго ня лечаць, а калечаць, прыкладаючы распаленыя прэнты да хворых месцаў. Аднак ён не памёр у Сыене, ягонае жаданьне было: “Перавязіце мяне ў Porziuncoli”. Так і зрабілі. Ён паміраў у сваёй цэлі, прасіў, каб ягоны боль суцішалі сьпевамі “Кантычак Брата Сонца”.Так і рабілі, цудам працягваючы ягонае згаслае жыцьцё. Перад самаю сьмерцю ён выклікаў брата Анджэла й брата Леонэ, зноў прасіў іх засьпяваць “Кантычку”, але гэтым разам з новай страфою: “Будзь пахвалёны, Пане мой, за Сьмерць цялесную, сястру, ад якой ніводны жывы сысьці ня можа”. Яны прасьпявалі, плачучы, а празь некалькі хвілінаў закрылі памерламу павекі й перахрысьцілі яго шмат разоў.

— У гэтых вечных і немагчымых уцёках ад нашай сястры, Сьмерці, — сказаў Падрэ Стэфана, — заключана ўсё, што патрэбна ведаць пра чалавека. Калі б сьвяты Францішак жыў, то ці назваў бы ён Зло нашым братам?

— Ня выключана, — адказаў я. — Сястру й брата лучыла б тое, што ад іх немагчыма ўцячы.

XII

Рытм нарацыі павінен адпавядаць рытму апісаных падзеяў.

Ледзь я пераступіў вечарам парог дому, жонка нагаварыла мне камплімэнтаў адносна відавочнай эфэктыўнасьці маёй умбрыйскай курацыі. Прачнуўшыся ноччу, перад сьвітанкам, а чацьвёртай гадзіне, найгоршай гадзіне бяссонных пакутнікаў, я апынуўся ў зоне, якую знаўцы мора акрэсьліваюць як мёртвую. Вакол раптам паміраюць усе вятры, яны ляжаць на гладкай роўнядзі мора, як мокрыя прасьцірадлы, цямнее неба, слабеюць караблі, кладзецца варожая ціша. Маракоў ахоплівае ірацыянальны страх, што яны патрапілі ў незваротную смугу безруху, сьмяротнага безруху. Калі гэта трымаецца “бясконца”, а часам сапраўды бывае так, што не відаць канца, сярод маракоў здараюцца выпадкі вар’яцтва, або, як найменш, прыпадкі гістэрыі.

Таму рытм у гэтым разьдзеле будзе адбіткам гэтае мёртвае інтэрлюдыі. Мае паводзіны не абуджалі падазрэньняў, я рабіў тое, што належала, зноў сеў за пісаньне, быў (як казалі) “у дасканалай форме”. Але мёртвы марскі краявід раскрыўся й залёг ва ўсёй маёй істоце, я стаў толькі ягонай рамай. Штосьці ўвайшло ў маё жыцьцё, штосьці няяснае, і яно было параненае, але не пераможанае. Я хадзіў, як і раней, на прагулянкі, толькі гулянкі гэтыя былі (калі можна так сказаць) пустэльныя, я быў недасягальны для атачэньня і для мінакоў. Не, я ня быў задуменны й у тым задуменьні расьсеяны, я быў менавіта раздражнёны, я чакаў працягу перарваных падзеяў. Аднойчы я машынальна ўзьлез на верхні бульвар і перад Palazzetto Panoramico натыкнуўся на Кармэлу й сястру Маддалену, якія размаўлялі на вуліцы. Дон Фаўста, ці il Professore, даволі даўно зьехаў у падарожжа, si riposa poveretto, “адпачывае гаротнік”, уткнула слоўца служка, невядома, калі вернецца. Кармэла не залежала ад ягонага звароту, яна акуратна атрымлівала ў банку свой заробак, а працы ў палацыку мела няшмат. Затое ў вачох сястры Маддалены сьвяціўся сум пакінутасьці.

Дагэтуль я не апісваў сястры Маддалены. Ёй было каля пяцідзесяці, і яна была прыгожая цьвёрдай вясковай прыгажосьцю; каб не манаскі габіт, ёй бы ў Нэапалі не бракавала залётнікаў. Каб яна не была законьніцаю і не прывандравала ў маладосьці ў нэапалітанскі кляштар з Сардыніі, быць бы ёй у роднай вёсцы добрай жонкай і маткаю гурмы дзяцей. Падчас побыту ў клініцы я заўважыў — і нельга было не заўважыць — яе таемнае каханьне да Дон Фаўста. Яна нема вадзіла за ім закаханым позіркам. Натуральна, клініка не была б італьянскай інстытуцыяй, каб па куткох не шапталіся, нават хворыя, што сястра доўгія гады была каханкаю Дон Фаўста.

Жыцьцё маё ішло ў пустэчы, я жыў са схіленаю галавой, а вочы ўздымаў толькі для таго, каб праверыць, ці не надыходзіць вецер, ці не трымцяць на хвалях забытыя караблі.

Прыступ апэндыцыту другі раз прывёў мяне на ложак у клініцы Дон Фаўста. Хуткая, удалая апэрацыя — і я зноў у тым самым пакоі з вакном на Затоку. Штодня каля паўночы мяне адведвала сястра Маддалена. Сядала на мой ложак і заўжды аднолькавым, цалкам нявінным жэстам абдымала маю далонь сваёю. Мы размаўлялі пра тое-сёе, згадвалі Вялікага Хірурга, і раптам у маю апошнюю ноч у клініцы сястра Маддалена, зьлёгку зачырванеўшыся, нерухома гледзячы на Затоку, сказала: “Ці можна позіркам забіць чалавека? Ах, як ён дзіўна глядзеў, апэруючы сястру!” Другі раз яна дазволіла сабе такі неспакойны, трывожны ўздых.

Дома я знайшоў паштоўку ад Дон Фаўста з Таледа, зь відам майстэрні Эль Грэка над Тагам, у якой некалі месьцілася сынагога. Паштоўка ішла вельмі доўга, ад Божага Нараджэньня да канца лютага. У ёй былі віншаваньні й вестка, што мы пабачымся ў Нэапалі напачатку красавіка.

З часоў маёй даўняй гішпанскай вандроўкі я з асаблівым захапленьнем узгадваў Таледа, а менавіта гэты самы від, які даслаў мне Дон Фаўста, майстэрню Эль Грэка ў былой сынагозе.

XIII

Мы не пабачыліся ў Нэапалі напачатку красавіка. Потым я даведаўся ад яго (“канфідэнцыйна”), што ён затрымаўся ў Таледа даўжэй, чым намерваўся, набыўшы крыло старога дома, у якім (паводле гісторыкаў гораду) перад інквізыцыйнай трагедыяй жылі ягоныя продкі. Ён гаварыў пра гэта ўсхваляваным голасам чалавека, які давярае нейкую таямніцу.

Ён зьявіўся ў Нэапалі ў першай палове жніўня, зьменены амаль да непазнавальнасьці, зарослы вялікаю барадою, з бледным поглядам ліхаманкавых вачэй, саслабелы; ледзь трымаўся на нагах, гаварыў невыразна й блытаўся ў гаворцы, аднак захаваў параўнальную яснасьць думкі. З дапамогаю Кармэлы ён перанёс свой ложак у пакой, дзе раней ладзіў прыёмы (калі можна так назваць нашыя даўнія вечары), загадаў Кармэле хуценька запрасіць мяне й сястру Маддалену. Мы прыехалі толькі на трэці дзень уранку пасьля ягонага вяртаньня, бо ён заснуў у вопратцы, адразу як перанёс ложак, і спаў цэлую ноч моцным сном, пераплеценым з доўгімі трызьненьнямі (як нам паведаміла спалоханая й заплаканая Кармэла). Сястра Маддалена памерыла яму тэмпэратуру, было 39,5. Ён нас пазнаў, буркнуў прывітальныя словы зь няветлым выразам на твары. Ягоны калега з клінікі, выкліканы сястрой Маддаленай, не знайшоў ніякіх выразных праяваў хваробы; гарачку прыпісаў змарнеласьці. Нам здалося, што хворы хоча застацца з Кармэлаю, але ён рэзкім рухам рукі запратэставаў супраць нашага сыходу. Так мы й засталіся, па чарзе даглядаючы хворага. Мне выпала ноч, бо сястра Маддалена мела начныя дзяжуры ў клініцы. Я прынёс з дому некалькі кніжак і нататнік. Дапускаю, што сястра Маддалена пасьля начное працы ў клініцы праводзіла дзень, драмаючы ў фатэлі ля ягонага ложка.

Ці патрэбныя былі гэтыя дзяжуры, дзённыя й начныя, ля ягонага ложка? Ён не хацеў быць адзін, гэта мы добра разумелі. Але ён амаль бесперапынна спаў, прачынаўся рэдка і вадзіў няўцямнымі вачамі вакол, пасьля чаго зноў засынаў. У сьне сапраўды трызьніў, але парваныя мэтлухі словаў былі незразумелыя; ён кідаўся ў ложку, часам з горла яго вылятаў кароткі крык; і ўсё зьдзіраў зь сябе піжаму ад жнівеньскай сьпёкі. Кармэла карміла яго гародніннымі сокамі.

На працягу тыдня я вылавіў зь ягонага трызьненьня толькі тры словы: malefico, iettatore i sorellina.

Жнівеньскія дні вымяталі людзей з вуліцаў, была пара ўцёкаў з выпаленага Нэапалю. Трохі людней было вечарамі. Аднак не нагэтулькі, каб можна было не зьвярнуць увагі на натоўп, што бег завулкамі ў бок парку й мора. Я якраз ішоў на ноч да Palazzetto Panoramico, па дарозе падняў з ходніка кінутую ці згубленую кімсьці газэту. На першай старонцы вялізнымі літарамі было напісана, што апоўдні задрыжэла зямля і што абсэрваторыя на Вэзувіі чакае чарговага трусу (на шчасьце, ня надта грознага) апоўначы або на сьвітанку. Я ўвайшоў у пакой з газэтаю. Дон Фаўста ня спаў. Ён ляжаў на ложку з шырока раскрытымі вачамі. Моўчкі выцягнуў руку, і я бяз слова падаў яму газэту. Ён перавярнуўся на жывот, у ягоных грудзях гучна заклекатала. Неўзабаве ён заснуў.

Роўна праз тыдзень ён устаў з ложка без чыёйсьці дапамогі, пайшоў у лазенку, дзе пагаліўся й прыняў душ, і вярнуўся ў пакой добра апрануты. Ня гледзячы на мяне, сказаў нармальным, гучным голасам: “У верасьні на цэлую восень паеду ў Мантэнэра. Хацеў бы ўзяць з сабою вас і сястру Маддалену, якой дам бестэрміновы адпачынак. Я яшчэ не гатовы стаць тварам у твар з самотаю”.

XIV

Назаляе, бы аса, не дае спакою пачуты дзесьці сказ. І чым больш ён надакучвае сваім назаляньнем і бзыканьнем, тым болей раздражняе. “Стаць тварам у твар з самотаю”, — падаецца, я не ўпершыню сутыкнуўся з падобнай фармулёўкай, а аднак жа яна мяне як перуном ударыла, зьляцеўшы з вуснаў Дон Фаўста. Яна прычапілася да мяне з такой упартасьцю, што не пакідала ўсю дарогу да Мантэнэра, так што да мяне не даляталі абрыўкі размовы ў аўтамабілі; размовы, зрэшты, скупое, якую намагалася падтрымаць сястра Маддалена, выціскаючы з доктара аднаскладовыя мармытаньні.

Жыхары Мантэнэра з часоў майго мінулага побыту быццам бы скурчыліся яшчэ болей, цяпер было б дастаткова надзець ім на галовы высокія цыліндры ды ўсунуць у рукі кароткія кіёчкі, каб яны выглядалі як прыбышы са сьвету Бруна Шульца. Гэтаксама й камяніцы вакол кірмаша, і дамкі пры ўезьдзе ў мястэчка. Нязьменнымі, але яшчэ больш гаротнымі, чым раней, зрабіліся толькі катэдра над прорваю і замак на скалістым пласкагор’і.

Сястра Маддалена пасялілася ў пустой сямейнай камяніцы Дон Фаўста, а мы абодва, каб ёй не замінаць і не ствараць датклівае сытуацыі, — у замку. Я — у так-сяк мэбляваным дольным пакоі, узбоч уваходнай брамы; доктар у сваёй звыклай гасподзе на другім паверху, пад замкавай вежай, злучанай сходамі зь ягоным вялікім пакоем. Ежу гатавала сястра Маддалена ў камянічцы на кірмашным пляцы. Там мы сустракаліся ўтрох.

На сьвітанку, перад сьняданкам, сястра Маддалена выбіралася ў катэдру. Не на імшу, якой не было каму адпраўляць, а на малітву перад алтаром. Яна была сама ў катэдры да поўдня, гадзіны закрыцьця; ніхто з жыхароў Мантэнэра туды не заходзіў. Пасьля поўдня катэдру не адчынялі ўвогуле. Яе лічылі тут помнікам архітэктуры, а ня домам малітвы. Жыхары Мантэнэра не гарнуліся да Бога, хаця й не падкрэсьлівалі адмыслова свае абыякавасьці да рэлігіі. Яны жылі так, быццам іхнае мястэчка было мёртвае або павольна апускалася ў сон сьмерці. Яны схіляліся ў чалабітных паклонах перад сваім Гулівэрам, бо менавіта так у параўнаньні зь імі выглядаў самавіты й высокі Дон Фаўста. Напэўна, гэткім жа чынам іхныя продкі ставіліся да ягонага бацькі. “Сваёю” яны лічылі толькі памерлую Вэроніку, бо яна мела роўную ім мініятурную фігурку. Кожны дзень побыту ў Мантэнэра сьцьвярджаў мяне ў перакананьні, што доктар прывёз нас у мёртвае мястэчка. І сам адчувае сябе тут панам і ўсяўладцам.

Я ахвотна заходзіў у заўсёды пустую катэдру. Неяк усё ж захаваліся парэшткі ейнай раманскасьці, дарма што яна рассыпалася на вачох, ігнараваная (невядома чаму) рэстаўрацыйнымі службамі ў Чыеці й Пэскары, не кажучы ўжо пра большыя гарады. Я ніколі ня мог вызваліцца з чараў раманскай суровасьці, асаблівай суровасьці раманскіх калёнаў, масыўных падвалінах нашага зямнога сьвету, у той час як готыка імкнулася да нябеснага скляпеньня. З болем я бачыў дзіркі ў калёнах і ўсё часьцейшыя восыпы каменьня на пабітай падлозе. Непатрэбны алтар заўважна абсоўваўся на зямлю, ён быў голы й пабіты дзеямі змрочнага часу, як і постаць Хрыста на крыжы. Можна было паверыць, ходзячы па катэдры, што яна прарочыла сьмерць рэлігіі. А гэты прыдуркаваты й напаўнямы служка ў лахманах, які сядаў на прыступкі алтара пасьля падмятаньня наваў! Ён умеў правільна вымавіць толькі два словы, яго, напэўна, навучылі іншыя: Montenero muore, Мантэнэра памірае.

Доктар прыехаў у Мантэнэра, каб пазбавіцца свайго душэўнага стану — ня ведаю, як яго назваць, ён сам ужыў азачэньне “дэпрэсія”, аднак я лічу, што тут было штосьці больш сур’ёзнае. Доўгія дажджы (цэлы тыдзень!) на парозе верасьня заблекавалі нас цалкам, выраклі мяне й доктара на чытаньне, а сястру Маддалену на малітвы й спробы (ня надта ўдалыя) завязаць знаёмствы з суседзямі на кірмашыку. Дон Фаўста амаль не размаўляў са мною, трохі жвавейшы рабіўся толькі падчас сумесных абедаў. Няўжо гэтак мы павінныя былі дапамагчы яму “стаць тварам у твар з самотаю”? На шчасьце, пасьля ўступнага дажджыстага тыдня настала прыўкрасная восень, цёплая й дзіўная чыстасьцю неба. Мы пачалі хадзіць на далёкія прагулянкі, адведалі Чыеці й Пэскару, нават выправіліся на цэлы дзень у Сульмону й Аквілію. Усе ўдзельнікі прагулянкі паружавелі, а Дон Фаўста аказаўся досыць прыемным правадніком.

Але зьбліжаўся канец верасьня, час, калі я інстыктыўна адштурхоўваю і ва ўспамінах, і тым болей у апісаньні. Ці здолею моцна ўтрымаць пяро ў пальцах, ці ўдасца мне абяззброіць недавер чытача?

Здаецца, замак збудаваў дзед Дон Фаўста ў палове мінулага стагодзьдзя. І нейкі час жыў там зь сям’ёю, запрашаючы ўлетку на гасьціны прадстаўнікоў астатніх галін роду. Дон Фаўста й ягоная сястра Вэроніка успадчынілі замак у маладосьці. Дон Фаўста, сьвежасьпечаны хірург, што ўжо тады асталяваўся ў Нэапалі, зьняў, а потым набыў для сястры дамок у Мантэнэра. Ён намерваўся адведваць яе як мага часьцей, прычым хацеў жыць у замку адзін, а ня зь ёю ў камянічцы. Ня болей за кілямэтар з хвосьцікам разьдзялялі замак і мястэчка.

Замак быў архітэктанічным вар’яцтвам, творам спэцыяльна нанятага гішпанскага архітэктара. Ён лучыў у сабе карыкатурныя праявы сэцэсіі ўнутры са зьнешнім абліччам крэпасьці. Напэўна, сам фундатар навязаў архітэктару той заблытаны лябірынт, які дашчэнту адбіраў у прыбышоў элемэнтарнае пачуцьцё арыентацыі, так што здараліся выпадкі, калі госьці блукалі позна ўночы ў перамычках, таемных пераходах, на шматлікіх малых пляцоўках, і былі вымушаныя, калі дазваляла пара году, ладаваць сабе прымітыўны начлег у нейкай сьцянной нішы або пад вялікім навесам якое пляцоўкі. Архітэктанічнае шаленства не было плёнам неўраўнаважанай псыхікі архітэктара (або фундатара), але выглядала прадуманым, што надавала будынку своеасаблівы выгляд шэдэўру. Цалкам абгрунтаваным здавалася падазрэньне, што творцы замку захапляліся гатычнымі аповесьцямі Энн Рэдкліф, асабліва “The Castles of Athin and Dunbayne” ды “The Mysteries of Udolfo”. У кожным разе, я быў задаволены і нават трохі ганарыўся тым, што, пабачыўшы замак зьблізку, але не знутры падчас маёй першай пабыўкі ў Мантэнэра, назваў яго “атранцкім”. Ўолпал быў сучасьнікам спадарыні Рэдкліф, і ягоны “The Castle of Otranto” схіліў выбітнага польскага ангеліста параўнаць гэтую таксама гатычную аповесьць з навэляю Генры Джэймса “The Turn of the Screw”, а таксама да ганараваньня аўтара тытулам “калумба-адкрывальніка мэтафізычнага жаху”. Ўолпал быў зь першых аматараў Піранэзі. Гэта таксама супадала. Калі я пабачыў у мурах замку нікому не патрэбны зводны мост, які лучыў абодва бакі дзядзінца над адмыслова выкапаным ровам (калісьці, натуральна, запоўненым вадою, а цяпер высахлым), я ўзгадаў, што напісаў Олдас Гакслі пра “Вязьніцы” Піранэзі: “Яны выражаюць дасканалую бязмэтнасьць: сходы нікуды не вядуць, апоры нічога не падпіраюць”. А можа, замак у Мантэнэра паводле задумы творцаў меўся нагадваць вязьніцу?

“Неяк ранкам, — пісаў Ўолпал у лісьце ад 1783 году, — я прысьніў, што я знаходжуся ў старым замку, — сон, цалкам натуральны для галавы, гэтак поўнай гатычнымі гісторыямі, як мая, — на балюстрадзе макабрычных сходаў пабачыў вялізную руку са зброяй. Вечарам я сеў пісаць, ня маючы ніякага паняцьця, што менавіта я хачу распавесьці”. Так быў распачаты “The Castle of Otranto”.

Неяк уночы я абудзіўся ад моцнага сну бяз сноў і, быццам папхнуты нейкай сілай, накіраваў позірк на балюстраду нізкіх і драўляных сходаў, бачную ў падоўжаным вакенцы на столі майго пакою. У вакенцы я пабачыў як бы клуб дыму і напачатку падумаў, што на другім паверху нешта гарыць. Я ўжо зьбіраўся ўскочыць з ложка й патрывожыць гаспадара, калі вобалак дыму пачаў прымаць абрысы, падобныя да людзкой фігуры. Асабліва выразная была падоўжаная галава бяз твару ў высокім, сьпічастым абліччы ў форме каўпака. Толькі яе было відаць ды нешта падобнае на руку, якая спаўзала па парэнчах балюстрады. Зьява пасунулася ў кірунку сходу з другое лесьвіцы да брамы і зьнікла. Я ляжаў зьдранцьвелы, зьнямелы, нерухомы. Адно, што мог — напружыць слых. Але з пакою Дон Фаўста доўга не далятала ні гуку. Раптам, аднак, разьнёсься гук, ледзь чутны, нейкі плач, сухое рыданьне. У шчыліне пад дзьвярыма запалілася ліштвачка сьвятла, па падлозе адбіліся цяжкія крокі, раз ціхія, раз гучныя, гэта сьведчыла, што доктар кружыць па пакоі. Нарэшце ліштвачка сьвятла згасла, замак зноў патануў у цішы, а я — у сьне, які быў падобны на страты прытомнасьці. Раніцай я ня меў сіл, каб падняцца з ложка і пайсьці на абед да сястры Маддалены. Мне не ставала паветра, я задыхаўся; галава балела. Перад поўднем я пасьпеў у яшчэ адчыненую катэдру, але не пайшоў у дамок на кірмашы. Я не хацеў нікога бачыць. Сядзеў на лаўцы ля алтара, трымаў у далонях збалелую й абвіслую галаву, адчуваў патрэбу ў малітве, хай сабе й маўклівай. Служка не зьвяртаў на мяне ўвагі, скончыў якраз замятаць бочную наву. Але ягоны вытрапаны й падраны фартух дапамог мне ўсьвядоміць, што начная зьява мела на сабе быццам бы палярыну, падраную на лахманы.

У той дзень я ня бачыў маіх таварышаў, скарыстаўся з пагоды і пайшоў з гары на дол, памятаючы, што праз 4—5 км ёсьць вясковая карчма. Брудная, дымная, з крыкам і галасам — якраз тое, што трэба. Сярод крыку й шуму я еў адзіную страву — густы гароднінна-мясны суп, папіваў дрэннае віно і з палёгкаю адчуваў, што аджываю. Я мог цяпер слухаць размовы ці, хутчэй, крыкі й віскат. Ударыла мяне адно: ня ведаючы, хто я такі, людзі згадвалі Дон Фаўста і Мантэнэра як ведзьмара й ягоную сядзібу. Пад вечар фургончык, што вёз прадукты, падкінуў мяне ў Мантэнэра. І я пайшоў наўпрост у свой замкавы пакой.

У замку не было нікога, Дон Фаўста і сястра Маддалена, напэўна, вячэралі, рыхтаваліся да партыі ў карты або шашкі, можа, і турбаваліся, дзе я падзеўся. А я, не запальваючы сьвятла, падняўся па сходах у мяккіх бясшумных пантофлях на паверх і асьцярожна адчыніў дзьверы пакою Дон Фаўста. Нягледзячы на восеньскі вечаровы холад, вакно было шырока расчыненае. На стале ляжалі стосы газэтаў і нажніцы. На начным століку — амэрыканская кніжка “Don Francisco Ildes Brandes” з выявай галоўнага героя на вокладцы. Дзьверцы на вузкія сходкі да вежачкі былі прачыненыя. Я ня здолеў перамагчы спакусы. Вежачка, здалёку падобнае на галоўнае месца абстрэлу з крэпасьці, была адным вялікім пакоем са шчыльна закрытымі й закітаванымі вокнамі. На сьцяне між вокнамі вялікая, добра маляваная фрэска ўяўляла зь сябе павялічаны інквізыцыйны партрэт Дон Ільдэбранда, але гэта быў не паясны партрэт (як на вокладцы кніжкі ці ў нішы нэапалітанскага палацыку). Дон Ільдэбранда — постаць ад падлогі да столі — стаяў у поўны рост і глядзеў перад сабою гэтым сваім страшным позіркам. Я стаў насупраць яго, сэрца маё моцна білася, ногі прырасьлі да зямлі. Колькі часу мінула? Калі я сыходзіў на дрыготкіх нагах дадолу, я пачуў зводдаль крокі Дон Фаўста па скальным пляцы, які вёў да замкавай брамы. Я пасьпеў хуценька ўсунуцца ў вопратцы пад коўдру. Дон Фаўста заглянуў у мой пакой, хвіліну павагаўся, ці не разбудзіць мяне, але ўрэшце пайшоў да сябе, стараючыся абмінаць рыпучыя дошкі ў старых сходах.

Прайшло колькі дзён, якія паправілі настрой нашай тройкі. Ноч у ноч, пасьля позьняе гадзіны, я ўглядаўся з ложка ў балюстраду праз вакенца на столі. Я ні хвіліны не сумняваўся ў сапраўднасьці маёй першай візіі, спадзеючыся, што яна не паўторыцца. Уночы з суботы на нядзелю мы прывыклі спаць пазьней, таму я ляжаў, паглыблены ў чытаньне (каторае ўжо?) “Майстра й Маргарыты” Булгакава. Жартаўлівы тон нарацыі расейскага пісьменьніка павінны быў узброіць мяне перад тварам жаху, які ўжо халадзіў маю скуру. Перш чым згасіць лямпу на століку, я глянуў на гадзіньнік: была трэцяя ночы.

Менавіта тады, а трэцяй ночы, з пакою Дон Фаўста, а дакладней, зь вежачкі, вырваўся жудасны крык. Ня ціхі плач ці сухое рыданьне, які ўжо аднойчы я чуў зь ягонага пакою. Крык зь нейкімі гучна паўтаранымі словамі. Можа, у яго сардэчны прыступ, можа, яму памагчы? Я выскачыў з ложка і пабег босы ўгару, проста ў вежу.

Ён кленчыў перад фрэскаю, біўся галавою аб падлогу, як мусульманін у жарсьці малітвы, паўтараў адныя й тыя ж словы (па-гішпанку): Librame del Mal, вызвалі мяне ад Зла. Пасьля кожнага ўдару галавой аб падлогу ўзносіў яе да выявы свайго далёкага продка на сьцяне. Тое, што скажу зараз, шмат у каго з чытачоў выкліча ўсьмешку і пацісканьне плячыма. А я аднак скажу, бо занадта ўжо сучаснасьць давяла нам культ “здаровага розуму”. Мы сузіраем краёчкам вока невытлумачальныя рэчы, удаем, што мы іх увогуле ня бачылі, чытаем у сьмялейшых пісьменьнікаў пра духі памерлых, лічачы гэта за мрою і плён хворага ўяўленьня, абы толькі не закрануць наш “здаровы розум”, абы толькі не дазволіць выпхнуць сябе ў іншае вымярэньне, за парог “датыкальнай і адчувальнай рэчаіснасьці”. Мы праходзім праз жыцьцё з адным ужо надта завостраным вокам, а з другім — сьляпым, забельмаваным. Дастаткова, каб бачыць? Не, недастаткова.

Дон Ільдэбранда выйшаў са свайго партрэту ў сьцяне, зрабіў вялікі крок над тым, хто кленчыў і біўся галавою аб падлогу, і зрабіўшы яго, не адварочваючыся, выцягнутай назад нагою копнуў яго так моцна, што Дон Фаўста распластаўся на падлозе ўсім целам і ляжаў нерухома. Я кінуўся ўцякаць. Са свайго пакою пасьпеў пабачыць на балюстрадзе постаць, якая аддалялася павольна і годна, і абсунуўся на зямлю, самлелы.

Я ачнуўся позьнім ранкам, у поўным сьвятле дня, вырванага зь цемры, і, зь цяжкасьцю апаноўваючы слабасьць, абяруч трымаючыся за парэнчы, узьдзёрся на другі паверх. Пакой доктара быў пусты. Пустая была й вежачка з фрэскаю на сьцяне паміж вокнамі.

БУРА

Усе пошукі скончыліся нічым. Шукала й італьянская паліцыя, і Інтэрпол. Дон Фаўста зьнік бязь сьледу. Італьянская паліцыя ператрэсла ўсе мясцовасьці Італіі, у якіх ён бываў. Інтэрпол абшукаў Таледа. Мы абое — сястра Маддалена і я — гойсалі па Нэапалі, як псы, пушчаныя па сьледзе. Былі разасланыя пашуковыя лісты, на сьценах зьявіліся плякаты з фотаздымкам згінулага і значнай сума ўзнагароды за знаходку ці талковую падказку. Натуральна, пасыпаліся лісты й данясеньні мітаманаў. Не выключалася магчымасьць самагубства, таму прамацалі абодва азёрцы блізу Мантэнэра. Нейкі час была папулярнай вэрсія пра адзіны ў Італіі сыцылійскі касьцёл, які патрабаваў ад нэафітаў абсалюнай ананімнасьці, улучна з кляштарнымі могілкамі, на якіх магілы былі абазначаныя толькі законнымі імёнамі. Хтосьці, аднак, перарэзаў гэтую нітку, згадаўшы, што Дон Фаўста быў запеклы бязбожнік.

Праз паўгоду пасьля ягонага зьнікненьня згодна з законам быў складзены акт сьмерці. Гэта дазволіла вядомаму нэапалітанскаму адвакату апрылюдніць тэстамэнт Дон Фаўста, які той таемна прадыктаваў перад апошнім выездам у Мантэнэра. Як Palazzetto Panoramico ў Нэапалі, гэтак і флігель дому ў Таледа Дон Фаўста адпісаў клініцы, даўно ўжо ператворанай у акцыянэрнае прадпрыемства.

Яшчэ праз год, на схіле восені, газэты й тэлевізійныя прагарамы паведамілі пра раптоўныя залевы ў Абруццы. Падзея была ашаламляльная. Я ведаў ад свайго абруццыянскага сябра, што пасьля параўнальна лагоднай восені ў тых краёх надыходзіць цяжкая зіма, з заваламі й сумётамі на дарогах, з ізаляванымі цалкам вёскамі, якія трэба забясьпечваць з паветра. Гэтым разам — як было паўстагодзьдзя таму — усё стала наадварот: восень лупцавала ўвесь рэгіён навальніцамі і бурамі, якія бесперапынку гойсалі вакол, зіма ўзялася добра толькі ў студзені, бязь сьнежных засыпаў і затораў, з сонцам, што прыгравала апоўдні.

Буры залівалі струмянямі вады ўвесь раён Абруццы, асабліва, аднак, згнюшчаліся з Мантэнэра й ваколіц, з Мантэнэра, забытага Богам і людзьмі.

Выпадак хацеў (але ці існуе ён, выпадак, ці ня ёсьць ён толькі незразуметай і нябачнай для нас кампазыцыяй здарэньняў?), “выпадак” хацеў, каб акурат тады я скончыў (яшчэ раз!) “Майстра і Маргарыту”. Калі ў тэлевізіі падаваліся “спэцыяльныя паведамленьні” аб “катастрофе” ў вялікай частцы Абруццы, я чытаў якраз апошнія разьдзелы аповесьці Булгакава: “Тым часам бура, пра якую казаў Воланд (Князь Цемры), нарастала на даляглядзе. На захадзе зьявілася чорная хмара, адразаючы паўсонца. Потым засланіла цалкам. Цемра, што прыйшла з захаду, спавіла вялізны горад. Зьніклі масты й палацы. Усё зьнікла ў цемры, быццам ніколі не існавала. Скрозь усё неба прабег вогненны пасак. Потым горад патрос грукат, другі, і надышла бура, і ў яе смузе зьнік Воланд”.

Два перуны ўдарылі ў Мантэнэра. Адзін — у замак, спавадаваўшы пажар, што выпаліў знутры ўсё, перадусім драўляныя сходы, жылыя пакоі і зводны мосьцік, так, што спаруда ўпадобілася да шкілета. Другі — у катэдру, у брыдкую вежачку з гадзіньнікам, што прыбудавалі да раманскай сьвятыні напрыканцы мінулага стагодзьдзя. Перуновы ўдар быў дастаткова моцны, каб пакінуць па сабе доўгую трохкутную адтуліну ў бочнай сьцяне катэдры.

Ледзьве буры змоўклі, а хутчэй сплылі, грозна мармычучы, на паўночны ўсход, з гор на даляглядзе рынулася паводка. Яна зьмятала ўсё, што занадта крохкае для жыцьця, у тым ліку Мантэнэра. Частка жыхароў-ліліпутаў загінула у багне, што абсоўвалася з гор, частка здолела ўцячы да дольнай разьвілкі, дзе балотная лавіна была плыткаю.

“Усё прапала ў цемры, быццам ніколі й не было”.