Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка другая - Сенакос
Дарога на сенакос ішла ля базы — вузкай і крутой сьцежкай праз падмоклую прасеку, што атачала лягер, потым драўлянаю каляінай праз малады гаёк, зноў сьцежкаю праз тры сьвежыя прасекі ўзбоч разваленай і збуцьвелай адрыны, якая некалі служыла за склад інструмэнтаў, а далей праз тарфянішчы й драўляны масток над ручаём, урэшце — на вялізную паляну, аточаную яшчэ не кранутым лесам, дзе назаўтра пасьля стайваньня сьнегу падымалася да сонца шырокая й вострая балотная трава, якая сягала чалавеку да пояса.
Божа мой, сенакос! Ці мог я ведаць, калі маладым хлопцам для забавы вучыўся касіць у Кельцах, што такім спосабам буду некалі зарабляць на жыцьцё... А сёньня згадваю той час з хваляваньнем і радасьцю, бо ніколі ўжо потым не зазнаў я такога выключнага паводле сілы й сьвежасьці перажываньня, якое пісьменьнікі называюць унутраным уваскрашэньнем. Амаль праз год я ўпершыню выбраўся зь лягеру гэтак далёка за зону і, як некалі дакранаўся да травінак на прагулцы ў гарадзенскай турме, так цяпер з грукатам сэрца дакранаўся да кветак, дрэваў і кустоў. Нягледзячы на тое, што дарога была цяжкая й доўгая (па шэсьць кілямэтраў у кожны бок), я лёгкай і пругкай хадою ішоў з брыгадаю, што расьцягвалася, як гусіны ланцужок. А вечарам вяртаўся ў зону загарэлы, спрацаваны, насычаны паветрам, ягадамі й краявідам, прасякнуты пахамі лесу й сена — як авадзень, што хістаецца на тонкіх ножках, абпіўшыся конскай крывёю.
На чале брыгады № 57 стаяў стары цесьля Іганаў, той самы, які заўсёды маліўся на нарах да позьняй начы, чалавек ціхі, спакойны, спагадлівы, да шаленства закаханы ў гаспадарскую працу. Ён ніколі не карыстаўся брыгадзірскімі прывілеямі, але, сьпісаўшы хуценька на драўляную таблічку прозьвішчы сваіх падначаленых, хапаўся за касу, станавіўся разам з намі ў шэраг і толькі за гадзіну да канца пачынаў роўнымі крокамі аблічваць памеры скошаных дзялак, каб іх перавесьці вечарам на каэфіцыенты нормаў. Абодва канваіры найчасьцей драмалі ў копах на ўскрайку паляны, так што здалёк былі відаць толькі сярэбраныя іголкі штыкоў, якія стырчэлі ў стозе побач зь вярхушкай жардзіны, што яго трымала, і з традыцыйнымі чырвона-зялёнымі галінкамі рабіны. Вось жа, нам было і зацішна, і добра. Мы досыць рана вырушалі на працу, бо ў зоне яшчэ толькі шарэла, а на апалавым небе дагасалі апошнія зоркі. Па гадзінным маршы неба набывала ўжо колер перлавай ракаўкі, блакітна-ружовай па краёх і белай пасярэдзіне. Бывала, што, заходзячы на паляну, мы палохалі статак ласёў на папасе й яшчэ доўга чулі тупат іхных капытоў, закідваючы віламі на стагі раскіданае й здратаванае сена. Аднойчы Іганаў нават паказаў нам на ўскрайку лесу вялікае лежбіска, выкладзенае мохам, на якім валяліся пучкі поўсьці й недаедзенай рабіны, і, асьцярожна прынюхаўшыся да яшчэ гарачых экскрэмэнтаў, запэўніў нас, што поўгадзіны таму тут спаў вялізны архангельскі мядзьведзь. Ледзь узышло сонца над лесам, як мы станавіліся на паляне, як на аблаву, і шырокімі пракосамі клалі хвалістую грыву на два бакі, пакідаючы за сабою шэрагі ўкошанай травы, роўныя, як скібы ральлі. Каля дзявятай мы спынялі працу на чвэрць гадзіны; адзіны асялок вандраваў з рук у рукі і шорсткім падбрушкам сьлізгаў паўдугою па бліскавіцах косаў. З гукам сьвістка апоўдні мы разыходзіліся парамі або тройкамі пад стагі сена і, зьеўшы рэшткі ўчарашняга хлебу зь ягадамі й арабінай, адразу засыналі такім каменным сном, што Іганаў мусіў нас будзіць а першай рэзкім рыўком за ногі. Паўночнае лета кароткае, гарачае й насычанае атрутнымі міязмамі багны й дрыгвы. Цягам некалькіх пасьляпаўдзённых гадзінаў неба — шклістае на сьвітанку й надзьмутае, як блакітны парус, пад вечар— моршчылася й дрыжэла ў распаленым паветры, як сатлелая сярэбраная фольга над полымем сьвечкі. Шмат разоў, устрывожаныя слупамі чорнага дыму за гаем, мы беглі з канваірамі на бліжнюю пасеку тушыць пажар — торф, мох і непрыбранае дрэва ўспыхвалі ад чырвонай сонечнай паходні. На пачатку верасьня на Поўначы пачынаюцца дажджы й доўжацца цэлы месяц. Я памятаю ўзрушанасьць, зь якою ў апошні дзень сенакосу я бег разам з усёй брыгадай і канваірамі да заваленай на бок прыдарожнай адрыны, каб схавацца ад навальніцы з дажджом і градам. Прамоклыя да ніткі, мы стаялі пад спарахнелым дахам, аб які з трэскам разьбіваліся глызкі граду, за вокнамі білася цёплая восеньская бура, аканіцы пад ветрам са скрыгатам адчыняліся й зачыняліся на заржавелых засаўках, на імгненьне адкрываючы зялёную прасеку, сагнутыя вершаліны дрэваў і неба, пакрэсьленае ружовымі бліскавіцамі. Я гробся кіем у попеле й адчуваў, як разам з вадой ад ілба і шчок наплываюць мне на вусны горкія сьлёзы. Дастаткова было адвярнуцца ад дзьвюх постацяў, абапертых аб карабіны, каб адчуць сябе вольным. А сенакосы ж між тым ужо скончыліся, мінуў месяц ад абвяшчэньня амністыі. Сотні палякаў штодня выходзілі на волю, а я вяртаўся апошні раз з адкрытай прасторы, дзе адчуў смак жыцьця, на закратаваную зону, дзе чалавек сьпіць на адных нарах са сьмерцю.
На сенакосах я пасябраваў са старым бальшавіком, Садоўскім. Я палюбіў яго за нейкую ўнутраную рацыю, фанатычную салідарнасьць у вязенным жыцьці й востры як брытва розум — выбачаў яму нават тое, што Садоўскі ўжываў яго часьцей за ўсё для таго, каб расьсекчы начацьвёра славуты волас. Садоўскі застаўся камуністам, чалавекам, які ўжо занадта стары, каб зьмяніць сваю веру, і сьлепа захоўваў яе пастуляты, бо баяўся скончыць так, як той юнак з казкі, які, парушыўшы прысягу нячыстаму, адразу ж ператварыўся ў кучку праху. „Калі б я ў гэта перастаў верыць, — казаў Садоўскі часта, — то перастаў бы жыць”. „Гэта” азначала глыбокую прывязанасьць да традыцый „старое гвардыі” — галоўным чынам, Леніна й Дзяржынскага, — а таксама нянавісьць да Сталіна, якая заўжды гарэла ў ягоным сэрцы. Ленін — распавядаў ён — часта перад сьмерцю перасьцерагаў сваіх паплечнікаў, што „гэты хітры грузін, які любіць перасолены й пераперчаны шашлык, перасоліць і пераперчыць і Рэвалюцыю”* . Зь ягоных нешматлікіх намёкаў пра асабістае жыцьцё я ведаў толькі, што ён меў дарослага сына ва Ўладзівастоку, але нічога ня ведае пра яго з хвіліны арышту, то бок з 1937г., а на пытаньне пра жонку Садоўскі заўжды адказваў мне балеснай грымасай і заплюшчваньнем вачэй. Я дапускаю, што да арышту ён займаў досыць высокую пасаду ў партыйнай гіерархіі, бо аднойчы распавёў мне пра статыстычныя фальшаваньні, якія спрычыніліся да таго, што ў 1930 г. у Расеі цалкам зьніклі некалькі народнасьцяў (між іншымі й палякі); калі-нікалі ён ажыўлена апавядаў, што ў часе задышкі гісторыкаў, зьнясіленых пагоняю за зьменамі ў афіцыйнай гісторыяграфічнай арыентацыі, цэлую ноч прабалбатаў зь Емяльлянам на тэмат курсу савецкага гістарычнага рэвізіянізму ў найбліжэйшы час. На пытаньне, што гэта за Емяльлян, адказаў проста й зь лёгкім зьдзіўленьнем, што гэта Яраслаўскі — кіраўнік Антырэлігійнай лігі ў Саветах. Садоўскі быў апантаны дэманам лягічнага розуму — усё, што паддавалася лягічнаму вытлумачэньню, для яго было слушным і годным. Нярэдка ў асьляпленьні й нейкім вар’яцкім самнамбулічным трансе ён даходзіў да таго, што ягоныя высновы крок да кроку набліжаліся да апраўданьня чыстак (ахвяраю якіх ён сам стаў) як лягічнага заключэньня пэўных слушных дыялектычных перадумоваў. Зьбіты зьнянацку найпрасьцейшым асабістым аргумэнтам, ён ачомваўся, як лунатык, што пераходзіць над прорваю, і паціскаў плячыма з лагоднай усьмешкай. Так, напэўна, усьміхаўся Гегель, калі на заўвагу, што ягоныя тэорыі ня згодныя з фактамі, спакойна адказваў: „Тым горш для фактаў”. Садоўскі, аднак, меў яшчэ ў запасе сваю ўлюбёную японскую показку. Яна апавядала, што імпэратарскі дэкрэт, які загадваў японцам здымаць капелюшы перад чыноўнікамі, зьмянілі ў другой інстанцыі на „забараніць насіць капелюшы й замяніць іх шапкамі”, у трэцяй — „забараніць усялякія галаўныя ўборы”, і ў апошняй — „зьняць усім чыноўнікам галовы, каб ня мелі на чым насіць капелюшоў і шапак”. Гэтак каталікі гавораць аб догме няхібнасьці папы рымскага ў справах веры й гэтак тлумачаць людзкія спатычкі нядбайных слуг касьцёла ў сьвецкіх справах. Трэба бачыць старых камуністаў у савецкіх лягерох, каб пераканацца, што камунізм — гэта рэлігія.
Па сканчэньні сенакосаў брыгаду № 57 адаслалі на дрывотню, дзе мы да паўдня пілавалі цурбакі для тартаку, а рэштку дня грузілі мачтавыя елкі ў адкрытыя вагоны. У маім жыцьці пачаўся вельмі цяжкі пэрыяд. Арганізм, загартаваны вітамінамі на сенакосе, заміж таго, каб пазьней супраціўляцца, зрэагаваў моцнай цынгою. Усе мае зубы ківаліся ў дзяснах, як у мяккім плястыліне, на сьцёгнах і ніжэй каленяў выступілі гнойныя верады, такія балесныя, што я ўжо не здымаў на ноч нагавіцы, каб не адрываць іх ад ранаў, і спаў у гэтых засохлых ватных павязках, падклаўшы пад ступакі згорнуты бушлат; вечарам добры Іганаў вёў мяне за руку ў зону, як новага „курынага сьляпца”. Праца на дрывотні была вышэйшаю за мае сілы, хаця пасьля стаханаўскіх подзьвігаў на прадуктовай базе я павінен быў бы ўважаць яе за своеасаблівы адпачынак. Я мёрз на дажджы й холадзе, ляскаў хісткімі зубамі, пасьля кожнага руху пілы хапаўся за сэрца, што выскоквала ў горла, штораз часьцей падаў пад мачтавай елкаю, да ціхай і цярплівай роспачы Садоўскага, запрэжанага сьпераду. Садоўскі, аднак, таксама доўга ня вытрымаў, хаця рэагаваў на новыя пакуты не цынгою, а галодным шаленствам. Гэта якраз тады ён вырваў у мяне з рук на апусьцелым памосьце бляшанку з баландаю. Я б пакляўся, што ён мяне й не пазнаў, хаця й глядзеў мне проста ў твар шырока расплюшчанымі загноенымі вачыма. Я дараваў яму тады, тым болей дарую й цяпер — яму або ягоным парэшткам. Ён апынуўся па-за межамі дзейнасьці сваёй юнацкай веры, там, дзе лягічны розум чалавека ўжо не пануе над жывёльнымі рухамі цела.
Да ўсіх тых пакутаў далучалася найвялікшая: амністыя абмінала мяне зь незразумелай упартасьцю. Штодзённа вечарам я ішоў навобмацак праз зону да „пересыльного” бараку, дзе затрымліваліся на ноч этапы палякаў, што ішлі з дальніх „лагпунктов” на волю. Удзень я кідаў працу, калі на складзе зьяўляўся падафіцэр з Другога Аддзелу, каб трапіцца на вочы — можа, пра мяне проста забыліся або выкрасьлілі са сьпісу жывых? Калі б не Махапецян, я б зламаўся ў тыя дні пакутлівай няпэўнасьці. Толькі ён не стамляўся суцяшаць мяне, прыносіў мне вечарам суп з кухні, сушыў мае анучы, зь неаслабнай цікавасьцю выслухоўваў мае палітычна-ваенныя тэорыі, якія мне прышчапіў Садоўскі, пытаўся пра мае погляды на далейшы ход вайны, хваліў за аб’ектывізм у ацэнцы гаспадарча-ваеннага патэнцыялу Расеі, чульліва гладзіў па голенай маёй галаве, калі я быў блізкі да роспачы, забіраў мяне на шахматы ў тэхнічны барак. О, ён быў маім братам, а можа, нават болей — братам і сябрам у адной асобе. Аднак і я мусіў выслухоўваць ягоныя аповесьці пра „старыя добрыя часы”, калі, быўшы намесьнікам камісара авіяпрамысловасьці Армянскай ССР, ён цешыўся сяброўствам „самога Мікаяна”.
У лістападаўскі вечар я асьцярожна вяртаўся па высьлізганых галалёдам дошках у барак, дзе мяне затрымаў перад майстэрняю лягерных рамесьнікаў нейкі нізкі вязень. Восеньскія вечары не такія цёмныя, як зімовыя, таму курыная сьлепата — толькі няпэўнае блуканьне, а не бездапаможнае біцьцё ў чорным сіле ночы. Я пазнаў яго яшчэ да таго, як ён увёў мяне ў свой варштат; я колькі разоў бачыў гэтага старога армянскага шаўца ў Махапецяна, калі ў дні сваіх сьвятаў яны ціха шапталіся па-свойму. Яго ведалі ў лягеры як чалавека нязьмернай прыстойнасьці й нават казалі, што ён не бярэ хлебу за рамонт начальніцкіх ботаў. Пасадзіўшы мяне на нізкі шавецкі зэдлік, ён спраўдзіў, ці за перагародкаю нікога няма, і доўга моўчкі глядзеў на мяне.
— Слухай, — сказаў ён нарэшце, — ці праўда гэта, што ты ў лягеры расказваеш аб перамозе Расеі?
— Так, — адказаў я, — і што з таго?
— Тут такая рэч, — ён падсеў да мяне,— ведаеш, што дзяжурка „уполномоченной” (Струміной) прылягае да таго рогу бараку, дзе працуюць краўцы?
— Ведаю, — адказаў я з кепскім прадчуваньнем.
— Вось жа, — цягнуў сваё стары шавец,— мой знаёмы кравец выдзеўб у сьцяне шчыліну паміж бэлькамі. Удзень закрывае яе кавалачкам тынку, а ў сераду вечарам слухае, пра што гаворыць Струміна са стукачамі. Учора паклікаў і мяне, але ня толькі таму, што размова была пра цябе...
— Пра мяне?
— Так, пра цябе. Струміна спачатку запыталася, якія настроі ў лягеры. Стукач апавядаў, што за выняткам пары „честных граждан Советского Союза”, якія толькі ў лягеры зразумелі свае памылкі, усе прагнуць перамогі Нямеччыны. „Гэта зразумела, — сказала Струміна. — А как этот полячишка?” Стукач прыйшоў сюды менавіта для таго, каб паведаміць, што „этот полячишка Грудинский” трымаецца цалкам іншай думкі. „Нічога дзіўнага, — запярэчыла Струміна, — мы ж заключылі дамову з польскім урадам і абвесьцілі амністыю”. Аднак стукач ня здаўся. Усе палякі, нягледзячы на тое, што выходзяць на волю, у „пересыльном” шэптам гавораць пра паразу Расеі й прагнуць яе гэтак жа горача, як тыя, што застаюцца ў лягеры. „Ну дык што?” — запытала Струміна. А тое, што гэты Грудзіньскі ня просты студэнт, якога ўдае, а трацкіст, або нехта вельмі значны, „сотрудник Бецка”. О, вы ня чулі, гражданка Струмина, як ён разумна „толкует по политическим делам”. „Аднак ёсьць дамова зь Сікорскім”, — вагалася Струміна. Так, але ў кожнай дамове мусяць быць выключэньні й засьцярогі. Выпусьціце толькі яго на волю, і пабачыце, што будзе, як толькі яго вышлюць у Амэрыку. Ці ня лепей „задержать его в лагере до Особого Совещания НКВД в Москве и разоблачить как шпиона?” „Пабачым”, — перапыніла Струміна.
— Слухай, — кінуўся я да яго ледзь дыхаючы, — ці ня можна было ў тую шчыліну пабачыць, хто гэта быў?
— І ня трэба было. Я пазнаў голас.
— Хто? — запытаўся я, сутаргава сьціскаючы ягоную руку.
— Я доўга думаў, ці павінен я...
— Скажы, — закрычаў я, непрытомны ад шаленства, — дзеля літасьці Божай, скажы!
— Махапецян, — адказаў ён ціха, адводзячы вочы.