Іншы сьвет

Герлінг-Грудзіньскі Густаў

Эпілёг

Цяжка сабе ўявіць, да якой ступені можна сказіць чалавечую натуру.
Дастаеўскі, „Нататкі зь мёртвага дому”

Пра падзеньне Парыжу мы даведаліся ў Віцебску ад маленькага чорнага вязьня, якога адным чэрвеньскім днём 1940 г. увапхнулі ў нашую камэру. Лета было ўжо ў разгары, па распаленым блакіце неба, у аблямаваны кратамі шматок якога мы штодня моўчкі й зь бяздумнай упартасьцю ўзіраліся, праляталі цені нябачных птушак і з крыкам патаналі ў ліпкай, як мёд, цішы летняга поўдня. Амаль адразу пасьля прыезду ў Віцебск, зь першых дзён чэрвеня, мы навучыліся бясслоўна глядзець у неба, штодня новае, штодня больш надзьмутае гарачым паветрам. У нашай камэры пераважалі вайскоўцы, недабіткі першай пераможанай немцамі арміі сьвету. Калі сьпёка яшчэ не была занадта дакучлівай, яны звыкліся пасьля абеду прыўставаць на лежбісках і чысьціць, паплёўваючы, цяжкія вайсковыя боты, гадзінамі церці аб рукаў мэталёвыя гузікі й аролікі й старанна абкручваць ногі суконнымі анучамі. Іхныя твары зарасьлі шорсткім шчаціньнем, пад якім моршчылася брудная скура. Паголеныя галовы нагадвалі бясформенныя каменныя глызы, каркі былі пакрытыя верадамі, вусны патрэсканыя й распухлыя, вочы чырвоныя ад стомы, а ногі — ад мазалёў. У іхных вачох — простых, шчырых і адданых — высушаных гарачым ветрам паразы й яшчэ поўных крывавага водбліску вайны, цяжкія, як волава самоты, сьлёзы зьяўляліся толькі тады, калі на няблізкім даляглядзе цішы конскія капыты мерна й мэталёва ўдараліся аб вулічны брук.

Незнаёмы паклаў свой клуначак на цэбар, недаверліва агледзеўся й нясьмела прысеў на беражок першых ад дзьвярэй нараў. У ім было штосьці ад птушкі, якая ўляцела ў клетку, — з трапяткімі крыламі, з зацягнутымі плеўкай вочкамі, з напаўадкрытай, вострай, перакрыўленай дзюбай — і роспачна ўчапілася за драўляны кіёк. У камэры запанавала ціша. Бо мы ўжо сядзелі ў савецкіх турмах па два месяцы, то бок дастаткова доўга, каб ведаць, што на дзесяць новапрыбылых вязьняў як найменш пяцёх дасылаюць зь іншых камэраў шпіёніць. Ціхія размовы, што вяліся шэптам, перарваліся на паўслове нават у тых кутах камэры, куды ня мог сягнуць слых незнаёмага. Прыгорбленая постаць вязьня скурчылася яшчэ болей, як быццам зь яго выпусьцілі паветра, рукамі ён абхапіў сагнутыя калені, спалоханы погляд зьнерухомеў на дробным твары, перакрыўленым грымасаю страху. Было зразумела: каб зламаць мур падазронасьці, незнаёмы павінен загаварыць першы.

Але ён быў не падобны на даношчыка. У ягонай непрывабнай постаці з доўгімі рукамі й дугавата скрыўленымі нагамі, у птушыным твары, быццам акрыленым нязьмерна адтапыранымі вушамі, у чорных вачох, якія неспакойна мышкавалі па суседзях, хутчэй адчувалася вялікая трагедыя, адна з многіх, якія вайна выявіла ў жыцьці тых, хто бачыў у няволі найлепшыя й найбольш адчувальныя перавагі. Раптам ён узьняў галаву ад клунку й шапнуў пранікліва ціхім голасам:

— Парыж паў...

Хтосьці з тых, хто сядзеў бліжэй, разьдзьмухаў гэты ледзь чутны шэпт у рэзкае полымя воклічу:

— Парыж паў!

Скурчаныя постаці павыпростваліся, амаль на ўсіх лежбісках пачуліся ўздыхі. Вязьні павольна разьлегліся, павярнуўшы твары да вокнаў, сплёўшы на патыліцах далоні. Мы ўжо ня мелі чаго чакаць. Парыж паў. ПАРЫЖ, ПАРЫЖ. У гэта нельга было паверыць, але нават самым простым людзям, якія ў вочы ня бачылі Францыі, падзеньне Парыжу зьвеставала сьмерць апошняй надзеі, паразу больш незваротную, чым падзеньне Варшавы. Ноч няволі, якая чорнай хмарай навісла над Эўропай, і ў Віцебску прыцямніла нам адзіны даступны кавалак неба, пакроены турэмнымі кратамі.

— Парыж паў, — зноў сказаў незнаёмы і, хаваючы твар у далоні, выбухнуў горкім, доўга хаваным рыданьнем.

Я пазнаёміўся зь ім у наступныя тыдні, і нас зблізіў, напэўна, якраз Парыж. Ён апавядаў нам вечарамі пра сваё жыцьцё, такое банальнае, што яно магло б паслужыць тэкстам для хрэстаматыі пра апошнюю вайну. Ён нарадзіўся ў Гародні ў сям’і багатага габрэйскага гандляра й пасьля сканчэньня гімназіі ў 1935 г. паехаў на вучобу ў Парыж. Там ён зрабіўся камуністам, нават спрабаваў прабрацца ў Гішпанію падчас грамадзянскай вайны, але партыя загадала яму застацца на месцы й арганізаваць на факультэце архітэктуры Парыскага ўнівэрсытэту ячэйку замежных студэнтаў. Ён вывучаў сваю архітэктуру й у чэрвені 1939 г. атрымаў дыплём інжынэра, а празь месяц— перад самай вайною — вярнуўся ў Польшчу.

Было б абсалютна марна распытваць, у чым палягаў ягоны камунізм. У хвіліны найбольшай шчырасьці ён даваў зразумець, што гэта сумесь Ле Карбюзье з Марксам, у якой эканамічныя супярэчнасьці капіталізму вырашаюцца плянаваньнем урбаністычнай утопіі. Гэта гучыць наіўна й нават сьмешна, але ягоны габрэйскі ідэалізм, які прызнаваў валадарства нябеснае толькі ў гэтым сьвеце, ліхаманкава шукаў апірышча ў рацыянальных канструкцыях і знайшоў яго ў вялізных гарадох-садох, дзе жыве парыскі пралетарыят і галота з польскіх гета.

Пасьля ўваходу савецкіх войскаў у Гародню ў верасьні 1939 г. ён стаў будаўнічым дарадцам гарадзкіх уладаў і працаваў на гэтай пасадзе да траўня 1940 г., калі яго арыштавалі за адмову пераехаць углыб Расеі. Такім чынам, падзеньне Парыжу было для яго нечым больш балесным і асабістым, чым для нас: яно азначала ня толькі канчатковае падзеньне кантынэнту, але й удар, які радзіма ягонай утопіі нанесла гораду, дзе ён марыў ажыцьцявіць гэтую ўтопію.

Камэрнікі хутка палюбілі яго, бо ён умеў жыва й плястычна распавядаць пра вольнае жыцьцё ў Парыжы. Але апрача драмы разьбітых ідэалаў ён перажываў і іншую драму, хто ведае, ці ня больш цяжкую й балючую: драму падвойнага падданства. Бо ў глыбіні сэрца ён лічыў сябе палякам. Аднак калі назаўтра пасьля прыбыцьця ў нашую камэру камэндант на вячэрняй праверцы запытаў яго пра нацыянальнасьць, ён ціха адказаў, гледзячы ў зямлю:

— Еврей.

У чэрвені 1945 г. я сутыкнуўся зь ім у Рыме, выходзячы апоўдні з рэдакцыі ваеннага часопісу, у якім тады працаваў.

— Я даведаўся, што ты тут працуеш, — сказаў ён нясьмела, — і прыехаў з Флярэнцыі, каб цябе пабачыць...

— Але адкуль, як ты сюды трапіў?

— Ох, гэта доўгая гісторыя, — з усьмешкаю адказаў ён. — Хадзем куды на каву.

У гэты час цяжка ўседзець у распаленых сонцам рымскіх кавярнях і тавэрнах, і мы вырашылі ісьці ў мой гатэль. Рым ужо паволі вяртаўся да жыцьця. Па распаленым бруку вуліцы грукаталі конскія капыты, абдзёрты й сумны натоўп праз усе масты перацякаў за Тыбр і затрымліваўся на паўдарогі, каб паглядзець у брудныя хвалі ракі. Наводдаль маляваўся, як крылатая скала, Замак Анёла.

Ён ня вытрымаў і пачаў сваю аповесьць. Яго забралі зь віцебскай камэры празь месяц пасьля мяне й адаслалі зь дзесяцігадовым тэрмінам у пячорскі лягер. Ён цяжка працаваў, спачатку на „лесоповале”, а потым на сплаве драўніны, і, калі пачалася расейска-нямецкая вайна, ён быў блізкі да сьмерці. Амністыя абмінула яго менавіта таму, што некалі ў турме на пытаньне пра нацыянальнасьць ён адказаў: „Еврей”. Расейцы надалі польска-савецкай дамове ўласную інтэрпрэтацыю; за польскіх грамадзянаў уважалі толькі людзей польскай нацыянальнасьці, затрымаўшы ў лягерох украінцаў, беларусаў і габрэяў з-за лініі Керзона, а пад канец 1941 г. нават габрэяў з цэнтральных і заходніх ваяводзтваў Польшчы. Можна сказаць, што яны лічылі габрэяў за сваю натуральную ўласнасьць і мелі ў гэтым трохі трагічнай рацыі — у кантынэнтальнай імпэрыі Гітлера ў 1941—1943 гг. лёс габрэяў міжвольна зьвязаўся на сьмерць і жыцьцё зь існаваньнем Расеі.

Яго ўратавала тое, што ў студзені 1942г. улады прыгадалі пра ягоную кваліфікацыю й адправілі дзясятнікам у будаўнічую брыгаду. Перайшоўшы ў тэхнічны барак, ён параўнальна хутка аднавіў здароўе. У студзені 1944 г. яго раптам датэрмінова вызвалілі й проста з мосту адправілі ў Чырвоную Армію. Амаль бяз вывучкі вясной 1944 г. ён патрапіў у войска, што наступала на Вугоршчыне, і быў паранены ў бітве пад Будапэштам. Адразу са шпіталю яго адаслалі да польскіх суполак, утвораных Камуністычным Камітэтам Нацыянальнага Вызваленьня ў Маскве, і зь імі ён дацягнуўся да Варшавы. Пры першым зручным выпадку ён дэмабілізаваўся й празь зялёную мяжу ўцёк у Італію. Габрэйская арганізацыя Джойнт зьмясьціла яго ў сваім доме ў Флярэнцыі, дзе ён цяпер чакаў візы ў Паўднёвую Амэрыку.

У рэквізаваным войскамі гатэлі на рагу Трытонэ й Корса Ўмбэрта я замовіў пляшку халоднага віна й запрасіў яго ў мой пакой на чацьвёртым паверсе. Было душна, з-за закрытых жалюзі ў пакой падалі вузкія прамяні сьвятла, празь сьцены даносіліся крыкі п’яных салдат і віск вулічных дзяўчат, на вуліцы віраваў лянівы натоўп. Сонца дасягнула зэніту. Мы свабодна ўселіся на ложку. Я бяздумна разглядаў узоры на шпалерах, ня ведаючы, пра што пачаць гаворку. Бо я скурай адчуў, што ён распавёў ня ўсё.

— У маёй гісторыі, — асьцярожна пачаў ён, — ёсьць пэўная справа, аб якой я змаўчаў і пра якую хацеў бы табе цяпер распавесьці. Я ніколі не казаў пра яе, бо, папраўдзе, і не было з кім. Калі я вярнуўся ў Польшчу, я не знайшоў нікога, літаральна нікога з маёй блізкай і далёкай радні. Але столькі бяссонных начэй я марыў пра тое, каб спаткаць кагосьці, хто мог бы мяне зразумець, хто таксама быў у савецкім лягеры... Я не хачу ад цябе нічога й нічога не прашу. Пасьля вайны я зьмяніў імя й празь некалькі месяцаў, найболей праз год, пачну новае жыцьцё ў Амэрыцы. Але перш чым гэта адбудзецца, я хачу, каб, выслухаўшы маю аповесьць, ты сказаў бы хоць адно слова: разумею...

— Кажы, — заахвоціў я яго, даліваючы ў шклянкі віно, — мы ж з табой сядзелі ў адной камэры. У наш час гэта тое ж самае, што разам сядзець за школьнай партай...

— Ня гэтак проста я ўтрымаўся на пасадзе дзясятніка пры будаўнічай брыгадзе. У Расеі, як табе вядома, за ўсё даводзіцца плаціць. У лютым 1942 г., толькі-толькі праз два месяцы пасьля майго пераходу з агульных працаў у тэхнічны барак, мяне ўночы выклікалі ў Трэці Аддзел. Гэта быў час, калі расейцы нават у лягерох помсьцілі немцам за паразы на фронце. У маёй брыгадзе працавалі чатыры немцы — два цалкам зрусіфікаваныя паволскія немцы й два нямецкія камуністы, якія ўцяклі ў Расею ў 1935 г. Яны працавалі дасканала: я ня меў ім чаго паставіць у дакор, хіба толькі тое, што яны як агню ўнікалі размоваў на палітычныя тэматы. Ад мяне захацелі, каб я заявіў, што чуў, як яны па-нямецку гаварылі пра хуткі прыход Гітлера. Мой Божа, адным з найбольшых жахаў савецкай сыстэмы ёсьць манія легальнай ліквідацыі ахвяраў... Недастаткова стрэліць камусьці ў патыліцу — трэба яшчэ, каб пра тое прыгожа папрасілі на працэсе... Недастаткова загубіць чалавека панурай фікцыяй — трэба, каб яе яшчэ пацьвердзілі сьведкі. Афіцэр НКВД не хаваў ад мяне, што ў выпадку адмовы я вярнуся на агульныя працы, у лес... Я мусіў выбіраць паміж сваёй сьмерцю й сьмерцю гэтых чатырох...

Ён наліў сабе віна й дрыготкай рукою паднёс шклянку да вуснаў. З-пад прымружаных павекаў я бачыў ягоны спацелы, перакрыўлены страхам твар.

— І я выбраў. Я ня мог вярнуцца ў лес, да гэтага жахлівага штодзённага выкручваньня ад сьмерці — я хацеў жыць. Я падпісаў прызнаньне. Іх расстралялі за зонаю праз два дні.

Мы маўчалі. Ён паставіў пустую шклянку на столік і скурчыўся на ложку, быццам чакаючы ўдару. За сьцяною нейкая кабета засьпявала фальшывым фальцэтам італьянскую песеньку й раптам змоўкла, перарваная праклёнам. Зрабілася трохі сьвяжэй, але я амаль чуў, як разагрэтыя колы аўтамабіляў з трэскам адляпляюцца ад ліпкага асфальту.

— Калі б я распавёў гэта камусьці зь людзей, сярод якіх цяпер жыву, — сказаў ён ціха, — яны б не паверылі, а калі б паверылі, то не падалі б мне рукі. Але ты — ты ж ведаеш, да чаго нас давялі. Скажы толькі адно слова: разумею...

Я адчуў, як кроў б’ецца ў маіх скронях, а разам зь ёй перад вачыма мільгаюць даўнія вобразы, успаміны. Але наколькі яны невыразныя цяпер, пасьля таго як я здушваў іх сілай, каб уратаваць веру ў чалавечую годнасьць, цяпер, калі, нарэшце супакоены, я глядзеў на іх як на астыглае мінулае. Я з такой цяжкасьцю вярнуўся да людзей, і няўжо мушу ад іх добраахвотна ўцячы? Не, я ня мог вымавіць гэтага слова.

— Што ж? — ціха запытаў ён.

Я ўстаў з ложку і, ня гледзячы яму ў вочы, падыйшоў да вакна. Адвярнуўшыся да пакою плячыма, я чуў, як ён выйшаў і асьцярожна прычыніў дзьверы. Я адкрыў жалюзі. Апоўдні на П’яца Калёна сьцюдзёны павеў выпрастаў мінакоў, як прыгнуты сьпёкаю да зямлі жытні палетак. П’яныя амэрыканскія й ангельскія жаўнеры ішлі па тратуарах, чапляючы дзяўчат, штурхаючы італьянцаў, шукаючы ценю пад парасонамі крамных распродажаў. Пад калянадаю дому на рагу віравала чорная біржа. Рымскія „ляцароні”, малыя абарванцы, ныралі між нагамі вялізных мурынаў у амэрыканскіх мундзірах. Месяц таму скончылася вайна. Рым быў вольны, Брусэль быў вольны, Осла быў вольны. Парыж быў вольны. ПАРЫЖ, ПАРЫЖ.

Ён выйшаў з гатэлю, нязграбна, як падбітая птушка, пераляцеў праз дарогу й, не азіраючыся, зьнік у віры натоўпу.

Ліпень 1949 — ліпень 1950