Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка першая - Начныя ловы
Слова „произвол” сёньня ўжо, можа, і не знаёмае савецкім вязьням, бо апошнія дні ягонага панаваньня ў большасьці расейскіх лягероў прыпалі на канец 1940 г. У вельмі прыблізным тлумачэньні „произвол” абазначае кіраваньне зэкаў у лягернай зоне за калючкаю ад позьняга вечару да сьвітанку.
„Піянэрскі” пэрыяд савецкіх лягероў працы доўжыўся, зь невялікімі мясцовымі варыяцыямі, з 1937 да 1940 гг. „Тридцать седьмой” у сьвядомасьці старых расейскіх вязьняў, што мелі шчасьце перажыць гады Вялікай Чысткі й „сацыялістычнага будаўніцтва ў адной краіне”, заснаванага на прымусовай працы, займаў такое ж месца, як дата Нараджэньня Хрыстовага ў сьвядомасьці хрысьціяніна або дзень разбурэньня Ерусаліму ў сьвядомасьці артадаксальнага габрэя. „Гэта было ў трыццаць сёмым”, — гэты шэпт, поўны страху й нязжытай пакуты, я ўвесь час чуў у лягеры, быццам гаворка ішла пра год голаду, паморку, пошасьці, пажару й грамадзянскай вайны. У рэвалюцыйным календары існуе цэлы шэраг такіх пераломных гістарычных момантаў, якія — як і належыць стылю новай эры — не акрэсьліваюцца канкрэтнымі датамі. У людзей вельмі старых такім паваротным пунктам зьяўляецца кастрычніцкая рэвалюцыя, і менавіта яна магла б слушна лічыцца пачаткам Новай Эры, „да” й „пасьля” якога адлічваецца ўсё, што калі-небудзь адбывалася ў гісторыі чалавецтва.
У залежнасьці ад стаўленьня апавядальніка, „перад” і „пасьля” азначаюць альбо галечу й заможнасьць, альбо заможнасьць і галечу; аднак у абодвух выпадках усё, што адбывалася ў Расеі перад штурмам Зімовага Палацу ў Пецярбургу, аднолькава тоне ў смузе прагісторыі. Людзі маладзейшыя (я, натуральна, увесь час гавару пра лягеры) лічаць час інакш. Для іх „за царом” азначае „галеча, няволя і ўціск”, а „за Леніным”— „белый хлеб, сахар и сало”. Гэтыя вехі, пакінутыя ў прымітыўнай гістарычнай сьвядомасьці галоўным чынам аповедамі бацькоў, часам падаюць пазнакі археолягу з капіталістычнай плянэты: пасьля пэрыяду першапачатковага шчасьця надыйшоў час Голаду й Калектывізацыі, які не пашкадаваў ніводнай сям’і ва Ўкраіне; усьлед за гадамі Свабоды й Энтузіязму ідуць гады Тэрору й Страху, з катаклізмамі Паўсюдных Чыстак, зьнітаваныя імёнамі Кірава, Ягоды, Яжова, Зіноўева, Каменева, Троцкага й Тухачэўскага. Трэснутая ад нябачных землятрусаў шкарлупіна зямлі ў той час складвалася ў горныя хрыбты, зь якіх сьцякалі ў даліны плыні крыві й сьлёз. Пасьля кожнай такой крывавай ірыгацыі на горных пустках вырастае новая Ўлада, а перапынкі паміж цыклічнымі ланцугамі запаўняе зь пераменнай напругай Капіталістычнае Атачэньне. Сталін узносіцца над постленінскай эпохай як жорсткі Архісьвятар, які ўкраў з алтара багоў сьвятое полымя рэвалюцыі.
Першыя мае лягерныя прыяцелі, сельскі інжынэр Паленка й тэхнік з Кіеву Карбоньскі (першы быў асуджаны за сабатаж калектывізацыі, а другі — за ліставаньне з польскаю раднёю), належалі менавіта да недабіткаў старой гвардыі Трыццаць сёмага году. Зь іхных аповедаў вынікала, што каргапольскі лягер — які на той час складаўся з тузіну „ўчасткаў”, раскінутых па лініі ў некалькі дзясяткаў кілямэтраў, і налічваў каля трыццаці тысячаў вязьняў — заснавалі чатыры гады таму шэсьцьсот вязьняў, якіх аднойчы ўначы высадзілі паблізу станцыі Ерцава, у дзікім архангельскім лесе. Умовы былі цяжкія: мароз той зімою даходзіў да 40 градусаў (што ў тых краях звычайная зьява), ежа складалася з трохсот грамаў чорнага хлебу й аднае талеркі гарачай баланды на суткі. Жыць трэба было ў буданах зь яловых галінаў, зьвязаных над цяпельцам; і толькі ўзброеныя канваіры жылі ў маленькіх будках, што рухаліся на палазах. Вязьні пачалі працу з таго, што ачысьцілі прасеку й пабудавалі пасярод яе невялікі шпітальны барак. І адразу ж высьветлілася, што самакалечаньне на працы дае магчымасьць пару тыдняў пажыць пад сапраўдным дахам, зь якога не цячэ расталы сьнег, побач з распаленай да чырвані жалезнаю печкаю; але колькасьць няшчасных выпадкаў на працы была такая, што параненых даводзілася амаль штодня везьці на санках да мясцовасьці Няндома, адлеглай ад Ерцава на некалькі дзясяткаў кілямэтраў. Адначасна жахлівымі тэмпамі расла сьмяротнасьць. Першымі пачалі паміраць польскія й нямецкія камуністы, якія ўцяклі з родных краёў, шукаючы ў Расеі паратунку ад турмаў. Глядзець на сьмерць палякаў— на думку маіх новых таварышаў — было значна страшней, чым назіраць ліхаманкавае перадсьмяротнае трызьненьне немцаў. Польскія камуністы (пераважна габрэі) паміралі раптоўна, як тыя птушкі, што валіліся ад марозу з галінаў, альбо хутчэй як акіянскія рыбы, што лопаюцца ад унутранага ціску, калі іх з-пад шматтоннага цяжару вады выцягнуць на паверхню. Кароткі кашаль, ледзь чутны ўздых — і канец. Воблачка пары на імгненьне завісала ў паветры, галава цяжка ападала на грудзі, рукі сутаргава сьціскалі сьнег у прыгаршчы. І нічога болей. Ані слова. Ані просьбы. Пасьля прыйшла чарга ўкраінцаў і „нацменаў” (жыхароў Сярэдняй Азіі, то бок казахаў, узбэкаў, туркмэнаў і кіргізаў). Лепей за ўсіх трымаліся карэнныя расейцы, балты й фіны (апошнія, як вядома, цудоўна валяць лес), таму ім павялічылі дзённую порцыю на сто грамаў хлебу й апалонік баланды. Першыя месяцы, калі высокая ступень сьмяротнасьці й прымітыўныя ўмовы не дазвалялі канваірам дакладна падлічыць вязьняў, у буданах неаднойчы тыднямі хавалі спруцянелыя трупы, каб атрымаць на іх хлеб і талёны на баланду. На паляне, ужо абгароджанай калючым дротам, расьлі баракі, а штодзённыя брыгады „лесорубов”, падмацаваныя сьвежымі этапамі з турмаў, усё глыбей уразаліся ў яловую пушчу, пазначаючы свой сьлед трупамі й драўляным шляхам для аўтамабіляў і санак. Ён будуецца так: на невысокім насыпе моцна зьбітыя яловыя дошкі ўтвараюць нешта кшталту ходнікаў, а дзьве паўкруглыя бэлькі прымацаваныя зьверху й цягнуцца паралельна на адлегласьці, што адпавядае даўжыні восі ў аўтамабілі або ў санях; колы альбо палозьзе павольна рухаюцца па зьнешніх бакох драўляных шынаў і засьцерагаюцца такім чынам ад сасьлізгваньня; праз кожныя некалькі дзясяткаў мэтраў шлях у двох месцах працяты на даўжыні сярэдняга возу й замацаваны шрубаю. У 1940 г. Ерцава было ўжо вялікім цэнтрам каргапольскага дрэваапрацоўчага асяродку з уласнай прадуктовай базай, тартакам, зь дзьвюма чыгуначнымі калеямі й уласным мястэчкам для адміністрацыі й лягернай варты. Усё гэта было збудавана рукамі вязьняў.
У тыя даўнія, піянэрскія часы й паўстала традыцыя „произвола”* . Тады яшчэ не было замкнёных на ноч кладовак, дзе вязьні захоўвалі вострыя інструмэнты (пілы, сякеры й калуны), а кантроль вартаўнікоў пасьля зьмярканьня не сягаў далей за канец штыка або сьвятлістае лязо рэфлектару, і частка інструмэнту пераходзіла ў баракі. Першыя партыі „уркаў”, якія прыбылі ў лягер у 1938 г., выкарысталі гэтае становішча, каб абвесьціць у зоне ад зьмярканьня да сьвітанку „рэспубліку вязьняў” з уласнымі судамі. Ніводзін вартаўнік не адважваўся зьявіцца ўночы паміж баракамі нават тады, калі да ягоных вушэй даляталі жахлівыя енкі й стогны катаваных палітычных вязьняў; бо невядома, з-за якога бараку вылеціць і разьнясе табе лоб цяжкі абух. Дзённае сьледзтва заўжды было безвыніковым, таму палітычныя арганізавалі ўласныя аддзелы самаабароны, і гэтая грамадзянская вайна паміж адвязаным пралетарыятам і рэвалюцыйнай інтэлігенцыяй вялася з паступовым спадам да пачатку 1939 г. Менавіта тады тэхнічныя ўдасканаленьні й узмоцнены пэрсанал лягероў нарэшце дазволілі НКВД пераняць ініцыятыву. У 1940 г. парэшткавыя формы „рэспублікі вязьняў” існавалі толькі для таго, каб спрасьціць „уркам” начныя ловы новапрыбылых кабет. Тут трэба аддаць належнае НКВД: хаця яно й заплюшчвала вочы на гэты звычай, але паляваньне на жанчын дазвалялася толькі ў зоне; дзьверы ў жаночы барак знаходзіліся на адлегласьці аднаго стрэлу з вартоўні. Новапрыбылых кабет старыя „лягерніцы” адразу папярэджвалі пра грозную небясьпеку, але здаралася, што гэтым перасьцярогам не давалі веры. Скаргі, якія кабета несла назаўтра ў вартоўню, сустракаліся кпінамі, а зрэшты, якая разумная кабета мела ахвоту выклікаць на сябе сьляпую, бязьлітасную помсту „уркаў”? Пры паступленьні ў лягер яна адразу ж засвойвала правілы барацьбы за існаваньне й інстынктыўна падпарадкоўвалася ім, не выходзячы па зьмярканьні з бараку або шукаючы сабе моцнага апекуна сярод перасьледнікаў. На пачатку 1941 г. начныя ловы былі канчаткова спыненыя НКВД. Жыцьцё для адных стала лягчэйшым, а для іншых — „ужасно скучным”.
Пасьля прыезду ў лягер я дзень праспаў у апусьцелым бараку, а пад вечар, калі мяне пачалі біць дрыжыкі й я адчуў, што ліхаманю, я павалокся па парадзе старога папа Дзімкі ў „лязарэт”. Дзімка, бязногі дзядок, быў дзяжурным у бараку й прыязна параіў мне, каб я не саступаў лекару, пакуль той не скіруе мяне ў шпіталь. „Пасьля турмы,— сказаў ён, — адразу ж трэба чалавеку адпачыць, перш чым ён возьмецца за чэсную працу”. Пры слове „чэсную” мы абодва зарагаталі. Поп ударыў сябе драўляным каромыслам па пратэзе, залажыў каромысел за шыю й жалезнымі крукамі падняў зь зямлі вёдры. У ягоным бязладным жыцьці надыйшла найважнейшая за дзень хвіліна. Ён ужо вышараваў падлогу, кінуў дровы ў печ і цяпер ішоў па кіпень і па „хвою” — цёмна-зялёны адвар з сасновай ігліцы, які быццам бы ратаваў ад авітамінозу. Некаторыя з хворых на цынгу атрымоўвалі ў лекара карткі на „цинготное питание”. Пад гэтым назовам фігуравала вялікая лыжка сырое сечкі з цыбулі, морквы, бручкі й буракоў. Амаль заўсёды за „цинготное” змагаліся ня як за лекі, а як за лішнюю лыжку ежы.
У зоне ўжо шарэла, але было зацішна й амаль утульна. Першыя дымкі ўжо віліся над баракамі, шырокімі веерамі клаліся на стрэхі, абледзянелыя шыбы вокнаў тлелі брудным сьвятлом, як анэмічнае восеньскае сонца, што ледзь прасьвечвае празь непранікальную хмару, а на даляглядзе, як кінуць вокам, цягнулася чорная сьцяна лесу. Сьцежкі ў лягеры былі зробленыя зь дзьвюх раўналеглых дошак. Іх штодня чысьцілі дзяжурныя, асабліва пасьля начных завірухаў, драўлянымі шуфлямі скідаючы сьнег у валы, якія даставалі аж да поясу. Увесь лягер выглядаў як вялізныя капальні гліны, пераплеценыя сеткаю вузкіх калеяў для ваганэтак. Пахіленая брама вартоўні чакала вяртаньня першых брыгадаў з працы. На высокім памосьце ля кухні стаяла чарга ценяў у лахманах, у вушанках і вялізных лапцях, зь якіх тырчалі абвязаныя матузамі ногі, і нецярплівым бразганьнем кацялкоў нагадвала пра сябе кухару.
Лязарэт месьціўся ў доміку недалёка ад жаночага бараку. За фанэрнай перагародкай дзяжурылі лекар і „лекпом”, а ў куце ля дзьвярэй сядзеў за столікам абдзёрты й зарослы стары ў драцяных акулярах. Ён лагодным позіркам маленькіх вачэй вітаў кожнага, хто ўваходзіў, каб праз хвіліну зь несхаванай радасьцю далучыць яго да сьпісу пацыентаў. Ён адчуваў сябе тут як дома, бо ня толькі занатоўваў прозьвішчы прыгожым, каліграфічным почыркам і падкідваў трэскі ў печ, але з пацешнаю паважнасьцю выпытваў праявы хваробы і, усунуўшы кудлаты лоб у дзьверы, выкрыкваў: „Татьяна Павловна, кажется, серьёзный случай”, — і, вяртаючыся за свой стол, з задавальненьнем пабоўтваў драўлянай лыжкай у рэштках баланды, што стаялі ў бляшаначцы на краі печкі. Мілы жаночы голас нязьменна адказваў: „Матвей Кириллович, будьте любезны подождать”, — а стары разводзіў рукамі жэстам чалавека, які марна жадаў дапамагчы. Гэтыя парэшткі незвычайнай, нават залішняй ветлівасьці сустракаюцца ў лягерох толькі ў старых людзей.
Сярод пацыентаў пераважалі „нацмены”. Трымаючыся за жываты яшчэ ў пачакальні, яны з парогу лекарскага кабінэту жаласна скуголілі, мяшаючы енкі болю з ламанай расейшчынаю. На іхную хваробу не было лекаў, таму іх адразу залічвалі да непапраўных сымулянтаў. Яны паміралі ад тугі па родным краі — ад голаду, марозу й аднастайнай белі сьнегу. Іх прыжмураныя раскосыя вочы, нязвыклыя да краявіду Поўначы, няспынна сьлязіліся й абрасталі па вейках жоўтым паскам гною. У рэдкія вольныя ад працы дні узбэкі, туркмэны й кіргізы зьбіраліся ў куце бараку, сьвяточна апранутыя, у пярэстых ядвабных халатах і ўзорыстых цюбяцейках. Нельга было зразумець, пра што яны так жыва размаўляюць — жэстыкулюючы, перакрыкваючы адзін аднаго й сумна ківаючы галовамі, — але дакладна не пра лягер. Вельмі часта позьнім вечарам, калі старэйшыя ўжо разыходзіліся па бараках, маладыя яшчэ заставаліся парамі на супольных нарах і гадзінамі гладзілі адзін аднаго па шыях, тварах і плячах, абцягнутых стракатым ядвабам. Выглядала гэта як сутаргі, іхныя рухі рабіліся ўсё больш павольнымі й здранцьвелымі, а замглёныя вочы нерухомелі. Ня ведаю, чым заканчваліся тыя начныя пяшчоты, і ніколі ня бачыў, каб „нацмены” займаліся мужчынскім каханьнем, але падчас майго паўтарагадовага побыту ў лягеры празь Ерцава прайшла толькі адна туркмэнка. У нацменскім куце яе пачціва прывіталі старыя й маладыя і перад сутоньнем завялі яе ў жаночы барак; назаўтра яна пайшла па этапе.
Тацяна Паўлаўна аказалася мілаю, ужо сьсівелаю кабетай; пераканаўшыся, што ў мяне вельмі высокая тэмпэратура, яна безь пярэчаньня дала мне накіраваньне ў шпіталь. „Гэта яшчэ ня ўсё, — сказала яна мне на разьвітаньне, — часам даводзіцца вельмі доўга чакаць вольнага ложку”. Калі я вяртаўся вечарам у барак па рэчы, у зоне было ўжо цёмна. На вузкіх сьцежках навобмацак перасоўваліся „курыныя сьляпцы”, асьцярожна намацваючы гумавымі лапцямі зьледзянелыя дошкі, ловячы чорную заслону паветра трапяткімі пальцамі рук. Часта нехта зь іх падаў у сьнежныя заспы й адчайна спрабаваў выбрацца адтуль, ціха просячы ратунку. Здаровыя вязьні абыякава абміналі іх і хутка ішлі наперад, заглядаючы ў асьветленыя вокны баракаў.
У шпіталі я толькі адну ноч праляжаў на калідоры, а потым два тыдні — у чыстым ложку ў палаце, і ўспамінаю гэты час як адзін з найлепшых у маім жыцьці. Скура, якая за год адвыкла ад белай пасьцелі, здавалася, з палёгкай дыхала ўсімі порамі, глыбокі сон пагрузіў мяне ў ліхаманкавае трызьненьне й успаміны, як у стог пахучага сена. Я спаў так цэлыя суткі. Ля мяне ляжаў рослы мужчына, хворы на „пэлягру”. Я ня ведаю, што гэта за хвароба, але ведаю ейныя праявы — выпадаюць зубы й валасы, апухае цела, надыходзяць прыступы мэлянхоліі. Шторанак мой сусед адкідваў коўдру й пару хвілінаў важыў у руцэ свае яйкі. Лячылі яго выключна кавалачкамі маргарыну велічынёю з пачак запалак, якія ён атрымоўваў штораніцы разам з кавалкам белага хлебу. „Пэлягрыкі” ўжо ніколі не папраўляліся; пасьля выпіскі са шпіталю яны пераходзілі ў барак для непрацаздольных, які насіў назоў „слабасілка”, але з большай доляй слушнасьці яго называлі ў лягеры „шкілетня”, альбо „трупярня”. У шпіталі я сардэчна пасябраваў зь сястрою, ахвярнай і добрай расейкай зь Вяткі, якая адседжвала дзесяць гадоў як дачка „контррэвалюцыянэра”; яе бацька з 1937 г. сядзеў (калі яшчэ жыў) у „закрытых лягерох”, невядома дзе і ў якіх умовах, бо ня меў права на перапіску. Сястра Тамара на разьвітаньне падарыла мне тры кніжкі— яны, апрача „Записок из мёртвого дома” Дастаеўскага, былі адзіным чытвом, якое я спрабаваў агораць у вольныя ад працы дні: „Вопросы ленинизма” Сталіна, „Сочинения” Грыбаедава й „Фольклор Республики Коми”.
Пасьля шпіталю я атрымаў вызваленьне ад працы яшчэ на тры дні, таму меў час падумаць аб будучыні. Тэарэтычна існавалі тры магчымасьці: альбо мяне залічаць у брыгаду „лесорубов”, альбо адашлюць этапам у іншы „лагпункт”, альбо, урэшце, я пачну ўладкоўваць свае справы сам. Дзьве першыя магчымасьці былі найгоршыя. Праца ў лесе ад ранку да вечару па пояс у сьнезе насамрэч не была такой ужо невыноснай для здаровага мужчыны, але мяне палохаў маршрут — кожны дзень туды й назад па 6км празь сьнежныя завалы й воўчыя пасткі; у турме ж у мяне так апухлі ногі, што я ледзь мог стаяць у чарзе на кухню. Ад вязьняў я ведаў, што Ерцава — найлепшы лягпункт у каргапольскім лягеры, а ў іншыя— асабліва ў карную Аляксееўку Другую — высылаюць на павольную сьмерць галоўным чынам палякаў. Таму па парадзе Дзімкі, які адгэтуль мне быў адданым сябрам і бацькам, я прадаў „урку” з брыгады насільшчыкаў высокія афіцэрскія боты за някепскі кошт у 900 грамаў хлебу й таго ж самага вечару атрымаў паведамленьне, што „начальства” ня супраць прыпісаць мяне да 42-й брыгады й загадвае мне зьявіцца ў склад і атрымаць бушлат, вушанку, ватовыя нагавіцы, рукавіцы й валёнкі „першага гатунку” (новыя альбо зьлёгку падношаныя) — то бок поўны камплект вопраткі, які належыць толькі „ўдарным” брыгадам вязьняў. Ад Дзімкі я ўжо ведаў, што праца грушчыка на прадуктовай базе мае свае кепскія й добрыя бакі. З аднаго боку, там часта даводзіцца працаваць па 20 гадзінаў на суткі— у залежнасьці ад колькасьці вагонаў у чыгуначных тупіках — і норма 20-гадзіннага рабочага дня складае 25 тонаў мукі ў мяшках або 18 тонаў аўса безь мяшкоў на чалавека пры адлегласьці ад вагону да складу 25 мэтраў, але затое база месьціцца адразу за зонай, да таго ж, можна ўкрасьці штосьці зь ежы. „Папрацуеш,— казаў мне Дзімка, — але й паясі. А пагрэесься ля агню — і здохнеш з голаду. Кары ня ўкусіш, а хвоі я табе, сынок, заўжды прыгатую”. Такім чынам, я ўратаваўся, прынамсі часова. Лежачы на верхніх нарах ля вакна, я разглядаў сваю 42-ю „міжнародную брыгаду”. Восем найлепшых месцаў у куце бараку займала дружная зграя „уркаў” на чале з Кавалём, васпаватым украінскім бандытам. Астатнія — камуністычная мяшанка з усяе Эўропы і адзін кітаец.
Апоўначы — Дзімка ўставаў у гэты час яшчэ раз, каб вылавіць з памыйнага цэбру галоўкі селядца й удзень зварыць сабе зь іх суп — Каваль, лежачы ля вакна й уткнуўшыся ў шыбу, — раптам сарваўся з нараў і высьпяткамі абудзіў сваю хеўру. Праз хвіліну ўсе васьмёра сабраліся каля адталай плямкі на шыбе, паглядзелі на зону, пашапталіся й рушылі да выйсьця. Гэта працягвалася ня больш за хвіліну, я прымружыў павекі й глыбока ўздыхнуў, быццам праз сон. У бараку панавала ціша; на верхніх і ніжніх нарах шэрагамі ляжалі апранутыя вязьні й сквапна лавілі задушлівае паветра. Ледзь апошні „урка” зьнік за дзьвярыма, я перавярнуўся тварам да вакна й хутка выхукаў вочка ў ледзяных зарасьніках на шыбе. У сотні мэтраў ад нашага бараку зона мякка апускалася, бы міса, і падымалася далёка ззаду, за дратамі лягеру. Суседнія баракі ўздымаліся на краях гэтае глыбакаватай місы, засланяючы вартоўню і ўсю верхнюю частку зоны. Упадзіну было добра відаць толькі зь вяршыні найбліжэйшага „бусла”, але, калі вартаўнік сядзеў тварам да лягеру, абапершыся аб сьцяну вышкі, ён мог бачыць адно дальнюю частку ўпадзіны. З боку шпіталя праз апусьцелую зону да жаночага бараку ішла дзяўчына, і, каб не ацірацца аб драты, яна мусіла перарэзаць наўскасяк пярэдні край місы. Восем ценяў бязгучна разьбегліся на левым беразе ўпадзіны й раскінулі нябачны нерат ля сьцежак, адразу ж за рагамі пабудаваных веерам баракаў. Дзяўчына ішла проста ў цэнтар нерату. У цішы агорнутага сном лягеру пачыналіся начныя ловы.
Дзяўчына ішла па сьцежцы на вышыні нашага бараку, валы сьнегу даходзілі ёй да клубоў. Здалёк было відаць, што ў яе шырокія плечы й шырокі твар, абвязаны хусткай, канец якой веяў на ветры, як хвост лятухі. Яна яшчэ не дайшла да павароту сьцежкі, як з-за рогу вынырнуў першы цень і заступіў ёй дарогу. Дзяўчына здрыганулася, спынілася й ледзь гучна крыкнула. Цень кінуўся да яе, схапіў адной рукой за патыліцу, а другой заціснуў рот. Дзяўчына дугою выгнулася назад і, адарваўшы левую нагу ад зямлі, выцяла нападніка ў пахвіну сагнутым каленам, а абедзьвюма рукамі ўчапілася яму ў бараду, з усяе моцы штурхнуўшы ад сябе вялізны лоб у вушанцы. Цень зрабіў левай нагою спраўны серпападобны рух і моцным ударам зьнянацку падсёк ейную нагу, быццам урослую ў зямлю. Абодва зваліліся ў сумёт дакладна ў тое імгненьне, калі сямёра астатніх падбеглі на дапамогу.
Яны пацягнулі яе, трымаючы за рукі й галаву з распатланымі валасамі, у самую ўпадзіну, на заваленую сьнегам лаву, парэнчы якой чарнелі ў 20 мэтрах ад бараку. Першага яна спрабавала адпіхнуць моцнымі ўдарамі раптоўна вызваленых з жалезнай хваткі ног, але хутка сьціхла зноў, здушаная спадніцай, закінутай на галаву, і вялізнай лапай Каваля, што прыціснула ейны твар праз сукно да лавы. Першы „урка” адным каленам прыціснуў яе правую нагу да слупка лавы. Другім каленам ён упёрся ва ўнутраны бок сьцягна, якое правісла й сутаргавым рухам спрабавала заціснуцца. Двое трымалі яе за рукі, першы, стоячы на каленах, зьдзіраў зь яе майткі й спакойна расшпільваў нагавіцы. Праз хвіліну ейнае цела канвульсіўна закалыхалася, і Каваль мусіў у такт няроўным рухам лёгка адпускаць руку на ейнай галаве. Другі й трэці мелі ўжо больш лёгкую задачу і, асьмялеўшы ад яе нерухомасьці, паспрабавалі ў зблытаным клубку спадніцы й кашуляў знайсьці грудзі. Пры чацьвёртым ёй, аднак, удалося вызваліць галаву з рук Каваля, і ў марознай цішыні пачуўся гарлавы крык, прасякнуты сьлязьмі й здушаны суконным кляпам. З найбліжэйшага „бусла” заспаны голас закрычаў: „Ребята, вы что же, человеческого позора у вас нет”. Яны сьцягнулі яе з лаўкі і, як анучную ляльку, павалаклі за барак. Поле, бачнае праз маю адтулінку, апусьцела; толькі вакол лаўкі ўтварылася ў валах сьнегу глыбокая вырва, падобная на здратаваную клюмбу. Праз гадзіну сямёра вярнуліся ў барак. А потым я пабачыў праз маё вочка ў шыбе Каваля, які праводзіў дзяўчыну да жаночага бараку. Яна ішла павольна, спатыкаючыся й хістаючыся, апусьціўшы галаву, скрыжаваўшы на грудзях рукі, спадарожнік моцнай рукой падтрымліваў яе за пояс.
Назаўтра ўвечары Маруся прыйшла ў наш барак. На яе твары віднеліся сьляды засохлай крыві й сінякі, але яна выглядала вельмі ладна ў каляровай спадніцы й белай гафраванай блюзцы з чыстага ільну, у якой калыхаліся грудзі, вялікія, як боханы. Яна села, быццам нічога такога, на нары Каваля, плячыма да астатніх „уркаў” і, прытуліўшыся да яго, зашаптала нешта на вуха, са сьлязьмі цалуючы яго ў васпаватую шчоку і ў рукі. Каваль спачатку сядзеў змрочны й крадком кідаў з-пад нізкага лобу разгубленыя позіркі на таварышаў, але ўрэшце даў сябе ўпрасіць. Яна засталася на ноч, будзячы нас зь ліхаманкавага сну словамі чулага каханьня, памяшанымі з крыкамі болю й разьмераным сапеньнем Каваля.
Яна пайшла на сьвітанку. А за ёю асьцярожна ўстаў на дрыготкія ногі ачмурэлы каханак. З таго часу яна прыходзіла штодня й часта сьпявала голасам, які пераходзіў у прарэзьлівы віск, украінскія „частушки” пра хлопца, што „ходил возле дома моего”, і пра тое, што „хорошо с молочницей живётся”. Яна стала ў нашым лягеры вадавозам, і мы ўсе палюбілі яе шырокі, сшэрхлы ад марозу твар, сьветлыя валасы, што разьвіваліся па ветры, і разьдзьмутыя ноздры, калі, седзячы ахлюпкаю на бочцы, яна ўпіралася валёнкамі аб воз і паганяла каня гучным ляскатам пугі або нэрвовым торганьнем лейцаў. За зонай, куды яе пускалі без канвою, як „бытовую”, яна часам здабывала пару стракатых карцінак або каляровых выцінанак з прамакашкі й вечарамі ўпрыгожвала брудную сьценку над нарамі свайго каханага.
У брыгадзе тым часам усё пагоршылася. Каваль хадзіў на працу напаўпрытомны й сонны, ягоныя крывыя ногі ажно ўгіналіся пад цяжарам мяхоў, ён часта прапускаў сваю чаргу пры вагоне й аднойчы зваліўся з кладкі на рэйкі. Кітаец Ванг неяк намякнуў на перапынку ў вартоўні, што трэба было б „зьмяніць каня ў запрэжцы”, але сямёрка уркаў працяла яго разьюшанымі позіркамі. Аднак мы заўважылі, што й яны змаўкаюць і пагардліва ўсьміхаюцца, калі Каваль падыходзіць да іх на перакур. Таму ён трымаўся збоку, еў з асобнага кацялка, а пасьля вячэры нацягваў мае афіцэрскія боты, надзяваў прыгожую ўкраінскую кашулю й клаўся з папяросаю на нары, прыслухоўваючыся, ці не пачуецца па дарозе ў кухню булькат вады ў апошняй дзённай бочцы.
Неяк адвячоркам, калі Маруся, якая не абзывалася ні да кога ў нашым бараку, сядзела ля Каваля, абняўшы яго за пояс, адзін з „уркаў” крануў яе за плечы й нешта сказаў. Дзяўчына павольна распляла рукі, павярнула галаву й прашыла яго вострым позіркам; раптам яна падхапілася і з бляскам сьмяротна параненага зьвера ў вачох плюнула яму ў твар. Асьлеплены „урка” адскочыў, выцер рукавом вочы і, растапырыўшы два пальцы, падрыхтаваўся да ўдару. У гэтае імгненьне Каваль рынуўся на яго з нараў, як ястраб. Калі іх расьцягнулі, на Каваля глядзела сем пар варожых вачэй. Ён павярнуўся да Марусі, якая сьціснулася ў куце, абцягнуў падзёртую кашулю й голасам, ад якога шэрхла скура, працадзіў: „Кладзіся, сука, і распранайся, бо задушу”. Пасьля чаго сказаў таварышам: „Берите, братцы”.
Першым быў абпляваны „урка”. Маруся цяпер прымала іх без супраціву, раскінуўшы ногі, кладучы далоні на іхныя разгайданыя задніцы, і нават не баранілася, калі яны сквапнымі рукамі камячылі ёй грудзі. Яе шырока расплюшчаныя вочы ўпарта глядзелі на Каваля, што сядзеў за сталом, а белыя вусны ціха шапталі: „Прости, Тимоша, прости”. Каваль ня зрушыўся зь месца, калі яна, выходзячы з бараку, яшчэ раз кінула на яго позірк, перапоўнены бязьмежным і сьмяротна параненым каханьнем. У паветры яшчэ доўга стаяў рэзкі пах поту, спэрмы й хвоі.
Праз тры дні Маруся па ўласным жаданьні пайшла ад нас з этапам вязьняў на Астраўное, а сярод васьмі „уркаў” зноў запанавала братэрства па зброі, якое ўжо аж да канца майго побыту ў лягеры не закаламуцілася нават ценем чалавечых пачуцьцяў.