Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка першая - Выхадны дзень
Мінаў месяц за месяцам, а мы працавалі штодзённа, падманутыя надзеяй, што неўзабаве абвесьцяць „выходной день”. Паводле лягерных правілаў, вязьням раз на дэкаду належыць аднадзённы адпачынак. Аднак практыка паказала, што, сьвяткуючы нават раз на месяц, вязьні наносяць сур’ёзныя страты вызначанаму вытворчаму пляну. Таму ўзьнік звычай, паводле якога „выходной день” абвяшчалі тады, калі лягер перавысіць свой плян на чвэрць. У зусім выключных выпадках за падставу для выходнага бралася сярэдняя выпрацоўка за месяц, каб пазьбегнуць пагрозы занадта рэзкага падзеньня вытворчасьці цягам наступных двох месяцаў. Але мы ня мелі ніякага ўплыву на рахункаваньне працы й вытворчы плян лягеру, таму гэтае маўклівае ўстанаўленьне было фікцыяй, якая цалкам аддавала нас на літасьць лягерных уладаў. Як шмат у чым іншым, кіраўніцтва лягеру толькі ў агульных рысах трымалася інструкцыяў з Масквы. Вымогі, якія ставілі перад лягерам ГУЛАГ і прамысловыя трэсты, што заключалі эксплюатацыйныя дамовы ў рамках найму працаўнікоў-вязьняў, былі такія высокія, што ператваралі правілы й рэглямэнты ў стос макулятуры. Я чуў пра лягеры, у якіх „выходной день” прызначаўся прыкладна кожныя 3–4 тыдні; падчас майго паўтарагадовага побыту ў Ерцаве мы атрымлівалі вольны ад працы дзень толькі каля 10 разоў (адзін зь іх — як ва ўсіх савецкіх лягерох — 1 траўня), але ніколі мне не даводзілася сустрэць вязьня, які б мог пахваліцца, што ў ягоным лягеры брыгады застаюцца на зоне кожныя дзесяць дзён.
Гэтая сыстэма мела свае добрыя й кепскія бакі. Вязьні даходзілі да рысы фізычнага вычарпаньня, але з тым большым хваляваньнем чакалі дня, які даў бы кароткую хвіліну адпачынку. Мне здаецца, нуда жыцьця ў няволі ўвогуле недаацэньваецца; а між тым яна такая дакучлівая й безнадзейная, што кожная разнастайнасьць робіцца тым больш заманлівай, чым даўжэй яе чакаеш. Мы штодня мелі права чакаць абвяшчэньня сьвяточнага дня; калі ж ён урэшце надыходзіў і мінаў хутчэй, чым можна было ўявіць падчас чаканьня, у нашым жыцьці зноўку раскрывалася пустка, якую патрэбна было напоўніць нейкай надзеяй. Найцяжэй пражываліся першыя тыдні пасьля вольнага дня, бо яны былі занадта блізкімі да чагосьці, што ўжо сталася мінуўшчынай і яшчэ не магло быць абяцаньнем будучыні. Які боль прыносіць усьведамленьне нікчэмнасьці й мізэрнасьці нашых спадзяваньняў, калі яны нарэшце спаўняюцца! Лепей чакаць, марачы нават аб недасягальным, чым мець зьдзяйсьненьне, да якога прымешваецца слабы цень былых прагненьняў. Я бачыў вязьняў, што атрымалі пасылкі ад радні: яны клалі маленькі кавалак мяса на акраец і, адкусваючы хлеб, паступова адсоўвалі мяса далей, каб нават не даткнуцца да яго зубамі — апошні кавалак быў спаўненьнем, але сапраўдную радасьць давалі падоўжаныя хвілі чаканьня. Так было і з вольным днём, і з усім у лягеры, чаго варта было чакаць.
Гэтая рыса псыхалёгіі вязьняў, напэўна, давала добрую выгаду лягернай адміністрацыі. Адсоўваючы „выходной день”, яны падвышалі ягоную вартасьць, ашчаджалі час і невытворчыя выдаткі й узмацнялі высілкі вязьняў на працы ў пагоні за гэтым мітычным плянам выпрацоўкі. Я раіў бы ўсім кіраўнікам, якія ня хочуць даць сваім падданым замнога, каб яны пачалі з пазбаўленьня іх усяго; бо што б ні далі ім потым, усё зь лёгкасьцю сыдзе за шчодры жэст. Калі б нам аднойчы абвесьцілі, што мы вяртаемся да біблейскай сыстэмы дзённага адпачынку пасьля шасьці дзён працы, мы, відаць, палічылі б савецкія лягеры за поўнае ажыцьцяўленьне ўсіх нашых мараў пра людзкае абыходжаньне зь вязьнямі. Але ўжо назаўтра пачалі б бунт супраць самога зьняволеньня.
Звычайна напярэдадні вечарам мы даведваліся на вартоўні або ад брыгадзіраў, што нас чакаюць цэлыя суткі адпачынку. Вязьні ішлі на кухню жывейшым крокам, віталіся па дарозе, дамаўляліся на наступны дзень, раптам рабіліся больш людзкія й сардэчныя. Каля восьмай гадзіны зона набывала амаль сьвяточны выгляд. На сьцежках, перад кухняй, на малым пляцы каля вартоўні было тлумна й шумна, з баракаў даносіліся першыя сьпевы й гукі гармонікаў ды гітар. З усіх рэчаў набольш каштоўнымі й жаданымі ў лягеры былі музычныя інструмэнты. Расейцы зусім іначай любяць музыку, чым эўрапейцы: яна для іх не забаўка й не мастацкае перажываньне, але зьява больш рэальная, чым самое жыцьцё. Я неаднойчы бачыў вязьняў, схіленых над інструмэнтамі, назіраў мяккія дотыкі да струнаў, далікатныя націскі на рэгістры гармоніку, бачыў, як піліся гукі з губных гармонікаў, схаваных у ракавіне далоняў — як быццам людзі, прасякнутыя глыбокай тугою, датыкаліся да самых збалелых ранаў свае душы. Ніколі слова „душа” не здавалася мне больш зразумелым і натуральным, чым тады, калі я слухаў бязладныя, сьпехам імправізаваныя музычныя кампазыцыі ў бараках і бачыў на нарах вязьняў, якія слухалі музыку ў малітоўнай засяроджанасьці, з позіркамі, зьвернутымі ў сябе. Ціша, што разьлягалася вакол, здавалася, узмацняе ўладную моц музыкі, у якой гучаць такія вострыя й поўныя журбы гукі жалеек пастыра ў спустошанай прасторы. Музыка зрастаўся са сваім інструмэнтам, моцна прыціскаў яго да грудзей, гладзіў рукамі і, зьвесіўшы ў задуме галаву, углядаўся ашклянелымі ад адчаю вачыма ў мёртвы прадмет, зь якога дотыкі рук здабывалі тое, што ніколі ня мог словамі выразіць ні адзін з гэтых мёртвых пры жыцьці людзей. „Перастань, — часам казалі вязьні занадта жаласнаму музыку, — ня рві душу”. І адразу ж з гітары ці гармоніку зьляталі знаёмыя гукі „частушек” альбо турэмных песень. Дрыготкія галасы далучаліся да іх усё больш сьмела і ўпэўнена, пакуль урэшце ўвесь барак ня поўніўся сьпевам аб катаржніку, які „заліўся сьлязьмі”, ідучы на працу, аб людзях, якія сабраліся ўночы, каб „выбраць тайны камітэт”, аб асуджаным, які віншуе з новым годам сваіх сяброў „зь вечнай цемры, што выклікае ў чалавеку і плач, і сьмех”.
Узьнёслы настрой трымаўся ў зоне й бараках да паўночы. Аднак ніколі вязьні не распачыналі сапраўднага сьвята з папярэдняга вечару. Гэтае раптоўнае ажыўленьне было толькі формай падрыхтоўкі да дня, які потым мусіў надыйсьці ўва ўсёй сваёй сьвяточнасьці, з падрабязным і абавязковым рытуалам падзеяў, уцехаў і дробных прыемнасьцяў. Павольнае і ўрачыстае смакаваньне сьвяточнага дня мела свой глыбокі сэнс: бо гэта быў адзіны дзень, які, за выключэньнем пары ранішніх гадзінаў, вязень мог спраўляць, плянаваць і бавіць так, як яму падабаецца. Ніколі, дарэчы, вязень, вызвалены ад працы лекарам па хваробе, ня бавіў свайго адпачынку з такой палёгкай і радасьцю, як тады, калі адчуваў і бачыў, што ён не карыстаецца індывідуальнай прывілеяй, але бярэ ўдзел у агульнай радасьці. Нягледзячы на ўсё, што яны перажывалі, інстынкт справядлівасьці й роўнасьці, відаць, захоўваўся ў вязьнях глыбей, чым у тых, якія замкнулі іх за дратамі ў імя дактрыны справядлівасьці й роўнасьці: дастаткова было кароткага перапынку ў нялюдзкай барацьбе за выжываньне, каб ён мог выявіцца.
*
Вязьні размаўлялі да позьняй ночы, лежачы або седзячы на нарах, а некаторыя нават пасеўшы ля стала над кубкам кіпню, каб надаць гэтай размове больш урачысты й хатні характар. На кожным кроку, у кожным куце бараку было чутно, што набліжаецца сьвята. Ніколі ня мог я зразумець, адкуль пад гэтай цьвёрдай шкарлупінай абыякавасьці й узаемнай нянавісьці бярэцца адразу гэтулькі зычлівасьці. І слухачы, і прамоўцы паказвалі адзін адному гэтулькі прыязнасьці, што, гледзячы на іх, можна было на хвілю забыцца пра няволю. У бараках было душна ад людзкога дыханьня й выпарэньняў, клубы пары, што пыхкалі ад дзьвярэй, растваралі твары ў брудным мройліве сьвятла, але гэтым разам усё мела ў сабе столькі жывасьці й душэўнага пад’ёму, столькі надзеяў і наноў абуджаных пачуцьцяў... Нельга было адолець пачуцьця глыбокага хваляваньня, калі чуеш, як вязьні, вяртаючыся ў свае баракі або ўзлазячы на нары, разьвітваліся сардэчным „спокойной ночи”. „Спокойной ночи, спокойной ночи, — шапталі сьцішаныя, расчуленыя галасы, — завтра нам тоже праздник, завтра нам тоже выходной день...”
Назаўтра пабудка зрывала нас з нараў трохі пазьней, і адразу пасьля сьняданку мы вярталіся ў баракі, каб падрыхтавацца да праверкі. Праверка была адзінай падзеяй, што парушала спакой сьвяточнага дня. У кожны барак прыходзілі тры падафіцэры з ахоўнікаў; адзін станавіўся ля ўваходу, а двох ішлі ў барак, выганяючы нас з рэчамі ў зону.
Кожны вязень па чарзе раскладаў ля дзьвярэй асабістае майно, адчыняў куфэрак і дапамагаў ператрасаць сяньнік (калі ўвогуле яго меў!), пасьля чаго зьбіраў усё, чаго даткнулася рука стражніка, і выходзіў на сьнег. У спустошаным бараку двое падафіцэраў абстуквалі па чарзе ўсе нары й сьцены, заглядалі пад дошкі, шукалі дзірак у бэльках і стойках нараў, перакульвалі сталы, лавы й пустыя цэбры. Мы на марозе чакалі канца рэвізіі — часам 3–4 гадзіны. Аднак вязьні рэдка наракалі на гэтае правіла — яно здавалася нечым цалкам натуральным, нечым падобным да веснавой прыборкі. Стражнікі шукалі ў бараках галоўным чынам вострыя інструмэнты, нажы, лёзы, дробныя прадметы асабістага ўжытку, крыжыкі, пярсьцёнкі, кніжкі, якія не належалі да лягернай бібліятэкі, — словам, усё, што вязень мусіў аддаць у вязенную захавальню падчас першай пасьля арышту праверкі.
Калі нас упускалі назад у барак, заставалася ўжо няшмат часу, каб спарадкаваць нары перад раздачай кіпню, які большасьці вязьняў замяняў абед. Толькі цяпер пачыналася сьвята. Толькі цяпер рэшта дня належала выключна нам, і мы маглі рабіць зь ёй усё, чаго душа пажадае. Аднак трэба было сьпяшацца. Час у зоне плыў непараўнальна хутчэй, чым за працай.
Адной з найвялікшых радасьцяў сьвяточнага дня было тое, што ён меў асобны для кожнага вязьня парадак. За выключэньнем тых, каму зьнясіленьне не дазваляла нават скрануцца з нараў, усе бавілі вольны адвячорак па-свойму й рэдка адступалі ад заведзенага раз назаўжды рытуалу. Можна было амаль беспамылкова вызначыць, дзе хто ёсьць і што хто робіць у кожную пару гэтага незвычайнага дня.
Пасьля кіпню я ішоў у малы барак ля вартоўні, дзе месьцілася лягерная крамка. Толькі ў асобныя дні, раз на пару месяцаў, вязьні-стаханаўцы маглі атрымаць там па намінальным кошце кавалак конскай кілбасы й фунт хлебу, але крамка была адчыненая штовечара, а ў сьвяты — цэлы дзень. Сюды прыходзілі бавіцца, як у тэатар без рэквізыту. Таму ў цёмнай каморцы было заўжды тлумна, а стары кульгавы Казьма стаяў за прылаўкам, прыемна ўсьміхаючыся, напаўадвярнуўшыся да пустых паліцаў, дзе раўнютка выстраіў для дэкарацыі цэлую калекцыю скрынак, каробак і пустых пляшак. Стоячы так у задусе й дыме махоркі, мы гутарылі, як у правінцыйным шынку ў нядзелю пасьля імшы — пра надвор’е, працу, пра навіны зь іншых „лагпунктов”, пра любімыя стравы й пра кошты алькаголю, задавалі Казьме пытаньні пра пустыя скрынкі, а ён паважна апавядаў, зьвяртаючыся кожнага разу да кагосьці іншага, жвава пакульгваючы ўздоўж прылаўка, вітаючы новапрыбылых і разьвітваючыся з тымі, хто адыходзіў. Ён ведаў усіх нас „по имени и отчеству”, і ягоным абавязкам было сказаць кожнаму зь вязьняў прыемнае слоўца. Гэта была чыстая ўмоўнасьць, якая перарывалася раптоўным выбухам сьмеху, і яна сьведчыла пра тое, якой моцнай ёсьць прага да тэатру нават у людзей, якія ў сваім убогім жыцьці няшмат могуць знайсьці тэматаў для мастацкага асэнсаваньня. Гэтыя дачыненьні мелі ў сабе штосьці з падсьвядомага мазахізму, але адначасна невядома чаму асьвяжалі й мацавалі дух. Па дзьвюх гадзінах размовы, балбатні з кульгавым Казьмою, гучных вітаньняў, пытаньняў і адказаў мы трацілі пачуцьцё рэальнасьці, і няшмат бракавала, каб мы пачалі чокацца пустымі шклянкамі й хістаючыся выходзіць у зону. Бо па меры нашага ўзбуджэньня размовы рабіліся вострымі й поўнымі зачэпак, характэрных для п’яных сварак. Я выходзіў з крамкі адвячоркам. Гэты тэатар нічога супольнага ня меў зь фікцыяй — цалкам наадварот, ён замяняў жыцьцё нават у падрабязнасьцях.
У зоне шарэла. Перад баракамі стаялі купкі вязьняў, размаўляючы сьцішанымі галасамі. Маладыя ішлі ў кірунку жаночага бараку й выклікалі знаёмых дзяўчат. Па сьцежках ішлі пары, чуліся сьмешкі, вязьні на хвілю спыняліся, каб абмяняцца слоўцам, і запрашалі адно аднаго ў свае баракі. Неба адвячоркам пачынала акрывацца непразрыстай заслонай, а з боку лесу чыстым полем надыходзіла лёгкая смуга, падымаючы за сабою клубы сьнегу, якія клаліся хвалямі, як пяшчаныя дзюны. Далёка на даляглядзе запальваліся першыя агні ў вольных дамох. Неаднойчы мы спыняліся на вартоўні, моўчкі гледзячы на іх, узрушаныя, задумаўшыся пра той сьвет, які жыў уласным жыцьцём, па сваіх нязьменных правілах вечару, раніцы й дня і, здавалася, ня ведаў, што на адлегласьці ў пару кілямэтраў за ім цікуюць некалькі дзясяткаў або сотняў позіркаў. Што думалі пра нас людзі, якія запальвалі сьвятло ў далёкіх вокнах? Ці ненавідзелі нас так, як іх вучылі, ці, можа, паціху спачувалі нам, гледзячы праз адтуліны ў абледзянелых шыбах на дымкі, што ўздымаліся да неба з таго малога лапіку зямлі, на якім дзьве тысячы асуджаных спрабавалі здабыць хоць трохі радасьці са сваіх пакутаў? Ці паверылі б яны, што мы яшчэ жывыя, прыгледзеўшыся зьблізку да нашых мёртвых твараў, дакрануўшыся да нашых высахлых і згнілых целаў, зазірнуўшы ў нашыя сьцьвярдзелыя на камень сэрцы? Мы самі сумняваліся, гледзячы адно аднаму ў вочы, а што ўжо казаць пра іх — міжвольных вінаваўцаў нашага прыніжэньня й пакутаў?
Я па чарзе заходзіў у баракі да знаёмых вязьняў. У гэты час амаль усе пісалі лісты дадому або чыталі старыя лісты ад сваякоў. Ля сталоў, на нарах — падклаўшы пад аркушы драўляныя скрыні, — сядзелі прыгорбленыя постаці, паглыбленыя ў роздум, з тварамі, чырвонымі ад душэўнага высілку й застыглымі ад тугі. У кутах бараку зьбіраліся купкі вязьняў, ажыўлена абмяркоўваючы, што варта й можна напісаць у лісьце на волю, а што трэба любым коштам схаваць ад лягернай цэнзуры й адрасата. Пісьменныя павольна праходзілі ўздоўж нараў, гучна прапаноўваючы свае паслугі непісьменным за кавалак хлебу. Тыя, у каго не было шанцаў атрымаць ліст з дому, і тыя, хто ня меў нікога на тэрыторыях, якіх сягала савецкая пошта, падсядалі да нараў, дзе чыталіся ўслых лісты. Мы ўсе бралі жывы ўдзел у клопатах і трывогах нашых таварышаў, а баракі на кароткі час ператвараліся ў вялікія сем’і. І, мабыць, лішне казаць, як я любіў гэтыя хвіліны, калі, пазбаўлены кантакту з найбліжэйшымі людзьмі, я спазнаваў сямейныя клопаты сваіх таварышаў.
Лісты дадому збольшага былі аднолькавыя й пісаліся так, каб дасягнуць умелага кампрамісу паміж абмежаваньнямі, якія накідваў вязьням лягер, і патрэбамі саміх вязьняў. „Я жывы, здаровы, думаю пра вас, чаго і вам жадаю”, — гэтая формула, якая мела задавальняць лягер. „Кожны дзень паўзе паволі, і я лічу хвіліны, калі зноў вас пабачу”, — пісалі вязьні, спрабуючы ў адным кароткім сказе даць прыблізны панятак пра памеры сваіх пакутаў. „Быў у шпіталі, але цяпер мне добра”. „Прышліце цыбулі, бо тут, на Поўначы, яе мала”. „Я ніколі не працаваў у лесе, таму ўсяму мушу навучыцца”. Гэткія сказы, на выгляд чыста камунікацыйныя й абыякавыя, меліся даць тым людзям на волі, якія ўмелі чытаць між радкоў, усю інфармацыю пра жыцьцё ў лягеры.
У брыгадзе „лесорубов” я меў знаёмага, Памфілава, данскога казака, які прызвычаіўся чытаць мне ў сьвяты лісты ад сына. Зь іх паўстала яскравая гісторыя — тым цікавейшая, што ў сярэдзіне 1941 г. набыла ў лягеры нечаканы эпілёг.
Стары казак меў у Чырвонай Арміі сына, маладога лейтэнанта-танкіста, чый здымак у пасярэбранай рамачцы стаяў у бараку ля нараў бацькі. Пра лёс самога Памфілава я ведаў толькі тое, што ў 1934 г. калектывізацыя адабрала ў яго вялікую гаспадарку над Донам і вымела яго на г. зв. „вольнае пасяленьне” ў Сібір, дзе ён працаваў як інструктар па сельскай гаспадарцы да 1937г., да арышту. У Сібіры памерла ягоная жонка, а адзінага сына ў 18 год забралі ў войска. Памфілаў быў сапраўдны „кулак”, якіх цяпер ужо ў Расеі засталося мала: упарты, ганарысты, скупы, недаверлівы й працавіты, ад усяго сэрца ненавідзеў калгасы, быў поўны пагарды й варожасьці да ўсіх савецкіх установаў, нялюдзка прывязаны да ўспамінаў пра ўласную некалі зямлю. Нягледзячы на гэта, ён працаваў у лягеры як мала хто зь вязьняў — з такой самаадданасьцю й заўзятасьцю, быццам карчаваў уласны лес. У лягеры яго часта прыводзілі ў прыклад, забываючыся, што прычына ягонай працавітасьці вынікала зь дзьвюх рысаў: ён меў неверагодна моцны арганізм — сукаватае, жылістае цела, абцягненае скурай, ад якой адскокваў нават нож, здавалася, было вычасанае з найцьвярдзейшага дубу, і — другая прычына — стары хацеў перад сьмерцю пабачыць сына. Памфілаў любіў маладога Сашу абсалютна жывёльнай любоўю. Часта пасьля працы ён клаўся на нары й гадзінамі ўглядаўся ў здымак, кранаючы яго скрыўленымі ад старасьці пальцамі, укладаючы ў свой позірк столькі непрытомнай тугі, што, калі яго зьнянацку штурхалі, ён быццам абуджаўся з глыбокага сну. Заглушаючы прыродную недаверлівасьць, Памфілаў глыбока спадзяваўся, што шчырай працай урэшце заслужыць спатканьне з сынам.
Гэтай любові не аслабляў нават факт, што яна ня мела ўзаемнасьці. Лісты Сашы мы ведалі амаль на памяць, стары Памфілаў чытаў нам іх па тузіну разоў. Яны былі кароткія, стрыманыя й нагадвалі ўрыўкі з „политграмоты”. Саша цешыўся, што бацька здаровы й працуе, пісаў пра посьпехі ў вайсковай кар’еры, дадаваў пару сэнтэнцыяў пра шчасьлівае жыцьцё ў Савецкім Саюзе й даручаў лёс бацькі справядлівасьці выракаў „нашей социалистической родины”. Стары Памфілаў павольна чытаў першы й другі абзац, з нотай незадаволенасьці ў голасе прабягаў трэці й доўга пераймаўся над апошнім, старанна перажоўваючы кожнае слова. „Бачыце, — тлумачыў ён нам з запалам і лёгкай заклапочанасьцю, — яно ж відно, дзе пад прымусам, а дзе ад сэрца. Нішто сабе — справядлівасьці савецкіх выракаў! Богу, Богу мяне даручае Сашачка, сынок адзіны!” І потым: „Ня зьменяць яны хлопцу душы, хай хоць сам д’ябал там стараецца. Я яго выхаваў, данскі казак Памфілаў, гаспадар на ўласнай зямлі”. Пра яго казалі ў лягеры: „Гэты стары хозяин Памфілаў”, — а маладога Сашу зь лістоў і апавяданьняў ведалі некалькі дзясяткаў вязьняў. Але ня ўсе былі ўпэўненыя гэтак, як бацька, што „хлопцу ня зьменяць душы”. Бо да іншых вязьняў прыходзілі лісты, дзе ні слова не было пра „социалистическую родину”. Дый Памфілаў, мабыць, сам адчуваў, што справа не такая простая, бо ў кожным лісьце шукаў пацьвярджэньня. „Праўда, Памфілаў, — насуперак сваім перакананьням казалі мы, — ня зьменяць, ня зьменяць. Добрае зерне ніколі не дае кепскага плоду”.
Адно было дрэнна ў лістох Сашы: яны былі вельмі старыя, галоўным чынам 1939г. Апошні, датаваны лістападам 1939г., напісаны быццам сьпехам, Памфілаў атрымаў у сакавіку 1940 г., то бок задоўга да майго прыбыцьця ў лягер. Потым быў доўгі перапынак, але Памфілаў запаўняў яго нястомным чытаньнем старых лістоў. Калі я зь ім пазнаёміўся, ён знайшоў ува мне ўдзячнага слухача, які пачаў чытаць друкаваную ў газэце аповесьць з другое паловы й з тым большым зацікаўленьнем слухае цяпер папярэднія ўрыўкі. Нашыя стасункі менавіта з таго й пачаліся: дзякуючы мне старыя лісты зноў рабіліся сьвежымі.
Бясконца чытаючы перапэцканыя й зацёртыя аркушы, Памфілаў трохі страціў адчуваньне часу, і аднойчы, зірнуўшы яму праз плячо, я залавіў яго на тым, што ён фальшуе даты. Але й гэтая маска была ня ў стане схаваць неспакой, які мацнеў у ім, калі ён на кароткі час усьведамляў, што мінае месяц за месяцам, а прозьвішча Памфілаў усё ніяк не зьяўляецца ў сьпісе, які кожныя пару дзён прыляплялі ля паштовае скрыні. Вязьні могуць атрымоўваць лісты без абмежаваньняў, а вось высылаць — толькі раз на месяц; Памфілаў не прамінуў ніводнага разу, каб не падаць знак жыцьця сыну — гэта адно надавала сэнс ягонаму існаваньню. Аднак мы — людзі, перад якімі ён хваліў і апраўдваў Сашу, быццам тут былі закранутыя ня толькі бацькоўскія пачуцьці, але й гонар — не былі асьлепленыя ягонай сьлепатою. Мы моўчкі глядзелі на спакутаваны твар Памфілава, на ягоныя высахлыя й счырванелыя вочы (быццам у ім бясконца ўзмацняўся вецер пустэльні) і на ягоныя дрыготкія рукі, якія ныралі ў мяшэчак зь лістамі, што вісеў на ягоных грудзях; гэтыя рукі былі рукамі звар’яцелага скупца, які ўжо не адрозьніваў фальшывых кляйнотаў ад сапраўдных. І мы ведалі, што, адчайным жэстам адкідаючы ад сябе прадчуваньні, ён адкідвае праўду.
У сакавіку 1941 г. Памфілаў нарэшце атрымаў ліст ад сына. На ім было відаць кепска зацёртую цэнзурай дату „люты 1940г.”, то бок ліст ішоў амаль год. Саша пісаў, што цяпер доўга ня будзе слаць лістоў, бо яму няма часу за тэрміновымі справамі. Але стэрэатыпны пачатак ліста пра магутны Савецкі Саюз і „нашу социалистическую родину” цяпер быў больш агністы й канчаўся сказам, які апраўдваў і нават хваліў арышт бацькі як „праяву гістарычнай непазьбежнасьці”. Памфілаў закрыў вочы й апусьціў рукі на калені, сутаргава сьціскаючы аркуш. Ніхто з нас не сказаў ні слова. Бо што ж тут скажаш? Памфілаў, які разумеў толькі, што такое зямля й што такое бацькоўская любоў, ніколі не зразумеў бы, што такое „гістарычная непазьбежнасьць”. З-пад ягоных прыкрытых павекаў зьбеглі дзьве сьлязы. Потым ён кінуўся грудзьмі на нары й прашаптаў: „Страціў сына, памёр мой сын”.
Назаўтра Памфілаў не пайшоў на працу й адразу ж патрапіў у ізалятар. Пасядзеў у ім трое сутак на вадзе й скарынцы хлебу — гэта яго скарыла, ён ізноў пайшоў у лес, але ўжо не працаваў так, як некалі. Ён вяртаўся зь лесу маўклівы, спакутаваны, ні да кога не абзываўся, а ягоныя суседзі па нарах распавядалі, што неяк уночы ён сядзеў дапазна ля агню, а потым урэшце, падняўшыся з лавы, зьдзёр з шыі мяшэчак і кінуў у агонь.
У красавіку празь Ерцава прайшоў адзіны транспарт з савецкімі афіцэрамі й салдатамі „из финского плена”, якія атрымалі дзесяцігадовыя выракі за тое, што „паддаліся фінам”. Мяне ў той дзень у зоне не было, але калі ўраньні мы вярнуліся, Дзімка ўсхвалявана распавёў мне, што сярод вязьняў быў Саша Памфілаў. Прыехаўшы раніцай у лягер, ён распытаўся, у якім бараку жыве стары Памфілаў, і лёг на ягоныя нары. Ён ужо, відаць, ведаў пра ўражаньне, якое зрабіў на бацьку ягоны апошні ліст, бо, калі стары казак вярнуўся зь лесу, Саша саскочыў з нараў і пачаў баязьліва ціснуцца да сьцяны. Памфілаў зьбялеў, захістаўся, выпусьціў з рук пусты кацялок і пайшоў на яго зь непрытомным бляскам у вачох. „Памфілаў, — крыкнулі з нараў вязьні, — пакажы яму, што такое бацькоўская рука!” Але Памфілаў раптам сеў на лаўку, апусьціў галаву, быццам зьнянацку саслабеў, і ў роўнай цішы бараку прашаптаў: „Сынок, дорогой мой сынок...”
Цэлую ноч яны праляжалі побач на нарах, ціха размаўляючы, а раніцой Саша пайшоў з этапам на Няндаму. Потым мы зноўку штодня бачылі старога Памфілава, працавітага й цягавітага, быццам ён быў удзячны лягеру за тое, што той паяднаў яго з сынам.
*
Пад вечар, калі набліжаўся час галоўнага абеду, мы разыходзіліся па бараках і ўжо рэдка зноў выходзілі да знаёмых. Апошнія гадзіны сьвяточнага дня праходзілі ў нас ва ўласных бараках, у размовах і апавяданьнях. Мы ляжалі на нарах бліжэй адно да аднаго, чым звычайна, слухаючы чыйсьці аповед або шэптам размаўляючы, у атмасфэры інтымнасьці, што стварае няволя, у якой штодзённая барацьба за побыт ня ўзводзіць паміж вязьнямі муру недаверу й інстынктыўнай варожасьці.
У гэтую часіну ў нашым бараку было прыемна й амаль па-хатняму. Пад глінянай грубкаю, на якой сушыліся анучы й валёнкі, паліўся траскучы агонь, кідаючы хісткія водбліскі полымя на хваравітыя твары вязьняў. Пры сталах гулялі ў шашкі альбо косьці, а з кутоў і ніжніх нараў даносіліся заглушаныя сотнямі галасоў згукі гітараў і гармонікаў. Нават голад, здавалася, ня гэтак даймаў. На ўсіх тварах праступала палёгка, быццам раптоўныя завірухі паднялі клубы сьнегу і, сутыкнуўшыся над дахамі баракаў, пакінулі на зямлі мёртвае поле калі ня вечнага спакою, то прынамсі кароткага спачыну.
Некалькі сьвяточных дзён запар амаль палова нашага бараку ўважліва, без прыкметаў суму, слухала апавяданьне Руста Карынэна, фіна з 42-й брыгады, пра ягоную няўдалую спробу ўцёкаў зь лягеру зімой 1940г. Карынэн нелегальна прыехаў у Расею ў 1933 г. Кваліфікаваны майстар па мэтале, ён адразу ж знайшоў добрую працу ў Ленінградзе, дзе й пражыў на волі — някепска вывучыўшы расейскую, — да чысткі пасьля забойства Кірава. Яго абвінавацілі ў тым, што ён прывёз зь Фінляндыі таемныя інструкцыі для замаху. Цяжка выдумаць менш праўдападобнае абвінавачаньне, бо расьсьледаваньне справы Кірава — якое пацягнула за сабою хвалі арыштаў і дагэтуль яшчэ лічыцца сярод некаторых дасьледнікаў савецкай гісторыі сапраўднай прычынай Вялікай Чысткі 1937—1938 гг. — так і не прывяло да яўнага працэсу, і нават існуюць сур’ёзныя зьвесткі, што ленінградзкі студэнт Нікалаеў застрэліў Кірава з чыста асабістых прычынаў. Аднак Карынэн, інтэлігентны рабочы, добра начытаны й зь вялікім жыцьцёвым досьведам, праз пару месяцаў бесьперапынных начных допытаў зарыентаваўся, што тэхніка савецкага сьледзтва палягае ня гэтулькі на высьвятленьні праўды, колькі на кампраміснай дамове аб выбары найбольш выгоднага для абвінавачанага самаагавору. Таму ён згадзіўся выступіць пасланцом замежнай тэрарыстычнай арганізацыі з умовай, што ад яго не запатрабуюць дакладных зьвестак аб заказьніках у Гэльсынкі й кантактах у Ленінградзе. Ягонае прызнаньне пацьвердзіла абвінаваўчы акт, не падаючы ніякіх падрабязнасьцяў — бо Карынэн заявіў, што ня выканаў даверанага яму заданьня. Нягледзячы на востры й тонкі розум, фінскі камуніст, аднак, пралічыўся ў дробным факце. Тое, што для яго было кампраміснай фікцыяй, якая дапамагала запабегчы пакутаў у сытуацыі, калі пра вызваленьне нельга было й марыць, для сьледчага было зь цяжкасьцю выдраным абрыўкам праўды й зачэпкай для далейшых допытаў. Гэтым разам Карынэн не згадзіўся пайсьці ні на крок далей. У студзені 1936 г. ён тры тыдні правёў у камэры сьмяротнікаў, а ў лютым яму нечакана прачыталі вырак — 10 гадоў. У сярэдзіне 1939г. зь лягероў у Котласе Карынэн прыйшоў этапам у Ерцава.
Пра ягоную спробу ўцёкаў зь лягеру падчас расейска-фінскай вайны вязьні гаварылі як пра нешта легендарнае. Кожны вязень „плянуе” ўцёкі зь лягеру й імкнецца ўцягнуць у пляны найбліжэйшых таварышаў. Аднак у гэтых плянах больш наіўнага самападману, чым сапраўдных шанцаў і падрыхтоўкі. Праекты ўцёкаў карысталіся асаблівай папулярнасьцю ў нас, польскіх вязьняў. Апрача самога жыцьця ў лягеры, нас катавала прымусовая бязьдзейнасьць, думка пра тое, што недзе далёка, на экзатычных для вушэй польскіх франтах, ідзе вайна. Вельмі часта мы зьбіраліся ў адным з баракаў у цесным коле для абмеркаваньня падрабязнага пляну ўцёкаў, зносілі знойдзеныя на працы кавалкі мэталу, старыя каробачкі й друзкі шкла, зь якіх тэарэтычна можна было зрабіць компас, дзяліліся пачутымі зьвесткамі пра ваколіцы, адлегласьці, кліматычныя ўмовы й геаграфічныя ўласьцівасьці Поўначы — і нікога з нас ані разу не зьбянтэжыла ўсьведамленьне, што мы разыгрываем бітвы алавянымі салдацікамі. А можа, мы ўсе адчувалі сьмешнасьць нашых пачынаньняў, але ня мелі адвагі ўголас прызнацца. У каралеўстве фікцыі, куды прывезьлі нас сотні таварных цягнікоў, кожная зачэпка за ўласную фікцыю трохі бадзёрыла. Зрэшты, калі прыналежнасьць да тэрарыстычнай арганізацыі, якой ніколі не было, можа быць злачынствам, караным дзесяцігадовым зьняволеньнем, то чаму сьпілаваны цьвік ня мог быць стрэлкаю компасу, кавалак дошкі — лыжаю, а шматок паперы, пакрыты рыскамі й кропкамі, — мапаю? Памятаю нават прафэсійнага афіцэра кавалерыі зь Беластоку, які падчас шалёнага лягернага голаду знайшоў у сабе волю, каб штодзённа адразаць ад порцыі хлебу тонкую скібку і, высушыўшы яе над печкаю, адкладаць у мяшэчак, схаваны ў таемным месцы ў бараку. Калі праз шмат гадоў мы сустрэліся ў войску ў ірацкай пустэльні, згадваючы пры пляшцы ў намёце пра лягерныя часы, я прыязна пасьмяяўся зь ягонага „пляну” ўцёкаў. „Ня сьмейся, — адказаў ён сур’ёзна, — я перажыў лягер дзякуючы надзеі на ўцёкі, перажыў Трупярню дзякуючы схаваным сухарам. Чалавек ня можа жыць, ня ведаючы, нашто жыве”.
Аповесьць нашага фінскага сябра не была аж гэткая павучальная, калі гаварыць пра тэхнічныя падрабязнасьці, але мы слухалі яе, стаіўшы дыханьне, быццам чэрпаючы з гэтага адчайнага кроку сілы для далейшага трываньня. У куце бараку, дзе распавядаў Карынэн, сеўшы на верхніх нарах са зьвешанымі нагамі, панавала цішыня, якую вязьні перарывалі нецярплівымі пытаньнямі й воклічамі, што папярэджвалі далейшы аповед. Бо мы ведалі яго на памяць, а ўсё ж слухалі зь неаслабнаю ўвагаю. Карынэн гаварыў павольна, добрай расейшчынай зь ледзь заўважным іншаземным налётам, жыва жэстыкулюючы й штохвіліны перарываючыся, каб глынуць хвоі. Ягоныя маленькія запухлыя вочкі, здавалася, яшчэ ўглядаюцца ў кірунку самотнай вандроўкі праз засыпаную сьнегам архангельскую пушчу.
Ён вырашыў уцячы, калі расейска-фінская вайна зьмянілася з кароткай выправы ў працяглую пазыцыйную кампанію. Ня мог ён сказаць дакладна, што ім рухала: нейкі парэшткавы патрыятычны заклік або надзея, што ваенныя дзеяньні парушылі з расейскага боку пільна вартаваную мяжу. Бо ён ведаў памежныя мясцовасьці з таго часу, калі перапраўляўся на сваю названую Айчыну — таму, калі б ён здолеў прабрацца ўдзень лясамі, начуючы ля спатканых па дарозе вёсак, празь некалькі сотняў кілямэтраў паміж Белым Возерам і паўднёвым берагам возера Анега, ён бы дабраўся да паўночнага берагу возера Ладага, які амаль наўпрост вядзе да фінскай мяжы. У лясной брыгадзе, дзе ён тады працаваў, пра ягоны намер ведалі толькі чатыры вязьні зь ягонага зьвяна. Ён рушыў у шлях падчас перапынку на абед, нікім, апрача найбліжэйшых таварышаў, не заўважаны. Калі канваір зьверне ўвагу на ягоную адсутнасьць вечарам падчас праверкі брыгады перад маршам на зону, ён выйграе каля 5 км, а ад лягеру— каля 11 км. У гэты дзень ён цёпла апрануўся — пад ватны лягерны строй надзеў усю сваю бялізну й цывільную вопратку, у якой меркаваў паказвацца ў вёсках па дарозе. У мяшэчку пры сабе ён меў некалькі дзясяткаў чорных сухароў, кавалак саланіны, ахвяраваны яму таварышам, пляшку расьліннага тлушчу, набытага ў вольнага чыноўніка за пару ботаў, і некалькі цыбулінаў; у кішэні было каля двухсот рублёў, паходжаньня якіх ён ніколі перад намі не раскрываў, і тры пачкі запалак. За компас яму служыла глыбокае перакананьне, што „дастаткова ісьці ўвесь час у заходнім кірунку— раніцай плячыма, а пад вечар тварам да сонца”.
Першыя пару гадзінаў ён ішоў хутка, не спыняючыся, нават каб папіць; толькі мімаходзь змахваў з пнёў сьнег і змочваў ім сасьмяглыя вусны. Пад вечар ён пачуў далёкае сьцішанае водгульле двух стрэлаў. Зразумеў, што гэта канваір падымае трывогу, але было непадобна, што яго пачуюць у лягеры. Такім чынам, у яго была цэлая ноч, бо пагоня не магла рушыць поцемкам. Аднак у цемры ён страціў пачуцьцё кірунку. Таму ён абраў месца ў вялікім воўчым логу, выкапаў у сьнезе яму памерам з чалавека, старанна накрыў яе гольлем і, стуліўшыся, прасядзеў усю ноч. На самым дне сваёй ямы, паміж нагамі, ён распаліў маленькае вогнішча й падтрымліваў яго, то дзьмухаючы з усяе моцы лёгкіх, то акрываючы зьверху скалелымі рукамі. Ён ня спаў, каб ня страціць пачуцьця явы. Зіма ў тым годзе была суворая й марозная; ён уцягваў у лёгкія паветра калючымі глыткамі, а тоўсты пласт сьнегу па бакох, дах з гольля, млявы агеньчык, падвойная вопратка й уласнае дыханьне давалі яму дастатковы для выжываньня мінімум цяпла. І хаця ён быў свабодны ўпершыню за пяць гадоў, ён не адчуваў смаку волі — стоены, напружаны, ён чуйна ўслухоўваўся ў таямнічы пошум лесу. Здавалася, што гэта ў сьне ён асьцярожна адрывае прымёрзлыя да сьнегу плечы. Упадаючы ў кароткую гарачкавую дрэмку, ён абуджаўся ад уласнага крыку, быццам пераварочваўся з боку на бок на мулкіх нарах. Некалькі разоў ён прыўзьнімаўся са свайго месца, каб распрастаць косьці й памахаць зьмерзлымі рукамі. Перад самым сьвітанкам яму раптам падалося, што ён чуе брэх сабак і нейкія галасы. Ён наструніўся для скоку, але ўсё сьціхла. Вакол была ноч— непранікальная, густая, сьцюдзёная й варожая — ноч бязь межаў і ратунку. З галінаў дрэў падалі пліты сьнегу, бухаючы аб зямлю, як тупат пагоні. Ён адчуваў сябе пранізьліва самотным і нейкі час думаў пра вяртаньне.
На сьвітанку ён выпаўз са сховішча, памыў твар сьнегам. Пачакаў, калі неба праясьнее нагэтулькі, каб можна было адчытаць усход сонца, і рушыў у адваротным кірунку. Цягнуўся паволі, косьці балелі, цела неахвотна разагравалася, ён адчуваў то гарачку, то голад. Толькі апоўдні ён выцягнуў зь мяшэчка сухар, паліў яго алеем і адрэзаў кавалак мяса — гэта была дзённая порцыя, якую Карынэн вызначыў сабе перад уцёкамі, разьлічыўшы ўвесь запас на трыццаць дзён. Дзень быў цудоўны, сонца, хоць бела-ружовае ад марозу, здавалася, абуджае прыроду да жыцьця. Ён ішоў цяпер спраўней, дыхаючы на поўныя грудзі, узіраючыся ў зелянкавы малюнак гольля пад тоўстым покрывам сьнегу. Ён мінаў паляны, на якіх вялізныя выдраныя з глебы паўночнай віхурай архангельскія елкі цягнулі ў неба растапыраныя карэньні, аблепленыя замерзлай зямлёю, быццам з найглыбейшых слаёў зямлі выцягваючы да неба мёртвыя рукі з аблезлым ад костак згнілым мясам. Ён доўгім кіем намацваў сабе дарогу, каб унікнуць вываратняў і ямаў, штогадзіны спыняўся, прыслухоўваўся, але пагоні было не чутно. Выглядала на тое, што ганчакі зьбіліся з тропу; пры лёгкай хадзе валёнкі не пакідалі па сабе ў сыпкім і мяккім сьнезе ніякіх сьлядоў.
Гэтым вечарам у ягоным сэрцы аджыла надзея, і, зноў выкапаўшы сховішча ў сьнезе, ён распаліў у ім большы, чым папярэдняй начы, агонь. І ля паўночы ён упершыню ўпаў у нэрвовы сон і прачнуўся толькі на сьвітанку. Ягоны плян прадугледжваў набліжэньне да людзкога жытла толькі пасьля тыднёвага маршу, у адлегласьці як найменш сто кілямэтраў ад лягеру. На чацьвёрты вечар, калі ён, як звычайна, капаў сваё сховішча й закідваў яго гольлем, на гарызонце ён раптам згледзеў сноп сьвятла, а потым бліскавічны штых пражэктару, што прабіў заслону неба й адразу ж зьнік. Ён здранцьвеў ад страху: гэта азначала, што недзе паблізу ёсьць лягер. Гэтай ноччу ён увогуле не распальваў агонь і амаль замёрз насьмерць, седзячы на сьнезе ў бушлаце, нацягнутым на галаву, з далонямі, схаванымі ў рукавы, і нагамі, упёртымі ў падкладзеныя галіны. Раніцай апошнім высілкам волі ён падняўся са свайго сьнежнага лежбішча, ледзь распрастаў косьці й пачаў павольна расьціраць сьнегам адмарожаныя часткі цела. У дарогу рушыў пазьней, чым звычайна, спадзеючыся, што ўночы бачыў адзін з апошніх лягпунктаў — можа, Няндаму? — у адлегласьці некалькіх дзясяткаў кілямэтраў ад Ерцава. Аднак ён ня мог пазбавіцца ад трывогі і, не зважаючы на свой сонечны компас, узяў кірунак убок, на паўночны захад ад месца, дзе бачыў уночы сьвятло рэфлектару. Цяпер ён ішоў павольней, спатыкаючыся й падаючы, зь цяжкасьцю праглынуў сваю дзённую порцыю, прыкладаў сьнег да распаленага цела. Ён быў блізкі да адчаю, і, хоць ня памятаў гэтага, яму здавалася, што з вачэй бесьперапынна цяклі сьлёзы, хаця ён і ня плакаў. Вакол панавала ціша, кожны крок быццам набухаў і аддаваўся бясконцым рэхам. Раптам ён так спалохаўся свае самоты, што пачаў размаўляць сам з сабою па-фінску, упершыню за шэсьць гадоў. Хутка яму забракавала для гэтага маналёгу тэмаў і словаў, таму ён толькі паўтараў яшчэ больш цьмяныя й забытыя словы вывучанай у дзяцінстве малітвы.
Упэўніўшыся, што вечарам на гарызонце не відно ніякага рэфлектару, ён зноў распаліў большае вогнішча й праспаў усю ноч, прачынаючыся, калі агеньчык згасаў. Устаў з пачуцьцём дзіўнага раздваеньня: ён быў і ня быў сабою, памятаў, што ўцёк, і здавалася яму, што ідзе на працу, адчуваў гарачку й здранцьвеньне ўсяго цела й адначасна ішоў, як чалавек, пагружаны ў самнамбулічны сон. Адно пэўна: ён у той дзень цалкам забыўся пра кірунак, проста ішоў наперад. Апоўдні сеў пад дрэвам і адразу ж заснуў. Прачнуўся ўночы, ахоплены пранізьлівым страхам; гучна крыкнуў — яму здавалася, што чуе адказ. Ён сарваўся зь месцу й пачаў бегчы, але праз пару крокаў спаткнуўся, зваліўся ў сьнег і так праляжаў хвіліну. Потым павольна падняўся й спрабаваў спарадкаваць думкі — толькі адна зь іх навязьліва вярталася: што ён мусіць любым коштам распаліць агонь. Гэта была шостая ноч ягоных уцёкаў. Пры агеньчыку ён трохі адтаў і вырашыў, што, ледзь разьвіднее, павінен пашукаць якога людзкога жытла, каб адпачыць і пераляжаць хваробу. Назаўтра раніцай ён зьеў сухар і кавалак мясу й падаўся зноў у дарогу, зусім не зьвяртаючы ўвагі на кірунак. Позьнім днём ён убачыў над лесам пару султанаў дыму. Ішоў усё хутчэй, але толькі пад вечар на ўскрайку паляны запалілася некалькі агеньчыкаў. Не здымаючы лягернай вопраткі, ён зайшоў у першую ж хату. І тут, на лаве ля печы, страціў прытомнасьць.
Вёска, у якую пасьля тыднёвага блуканьня зайшоў Карынэн, ляжала ў пятнаццаці кілямэтрах ад ерцаўскага лягеру. Сяляне адвезьлі яго ў Ерцава, а адтуль стражнікі забралі яго ў ізалятар, дзе непрытомнага зьбілі так, што тры месяцы ён быў паміж жыцьцём і сьмерцю, а потым яшчэ два месяцы ляжаў у шпіталі. Казалі, што Самсонаў увогуле не высылаў пагоні, ведаючы, што Карынэн або зваліцца ў лесе, або вернецца ў лягер. І сапраўды — вярнуўся. „Зь лягеру немагчыма ўцячы, сябры мае, — заўжды заканчваў сваю аповесьць Карынэн, — свабода не для нас. Мы прыкутыя да лягеру на ўсё жыцьцё, хаця й ня носім ланцугоў. Можам спрабаваць, блукаць, але пад канец вяртаемся. Такі лёс. Пракляты лёс”. „Не бядуй, Руста Пятровіч, — суцяшалі яго ўсхваляваныя вязьні, — урэшце гэта сябе апраўдала. Тыдзень волі й пяць месяцаў шпіталю— гэта заўжды нешта ды значыць”. „Гэта праўда, — адказваў ён са смуткам, — але ўцячы немагчыма. Тут нашае жыцьцё, браткі, тут нашая пагібель. Нават сама воля нас не прымае, дык як жа нам уцячы?”
— Хадзем спаць, — казалі вязьні, гледзячы адзін на аднаго зьмярцьвелым позіркам,— выходной день кончается. Завтра опять на работу.
І праз хвіліну на нарах з вуснаў да вуснаў ішоў шэпт, як народны лягерны дэвіз,— гэтыя пранізьлівыя словы, жаху якіх не зразумее той, хто ня быў у савецкім лягеры: ЗАВТРА ОПЯТЬ НА РАБОТУ.