Сад замкнёных гор
фантастычны раман
Мінскевіч Серж
часткі XXI - XXIV
ХХІ
Хуткі пад’ём. Над маёй галавою з бразгатам і шыпеньнем разьехаліся ў розныя бакі паловы жалезнага века...
Імгненьне я стаяў на краю прорвы, на дне якой плёскаўся чорны акіян бяздоньня. Далёка наперадзе, на супрацьлеглым краі, віднелася каменная стромая сьцяна. Такая ж сьцяна была за маёй сьпінай, якая на значнай вышыні пераходзіла ў велізарныя скляпеньні, нібыта хтосьці спрабаваў пабудаваць цырк для гігантаў. Упершыню я апынуўся ўсярэдзіне такога агромністага збудаваньня, і ніколі ня бачыў столькі адкрытай прасторы. Закружылася галава, я абапёрся на сьцяну.
Жалезны гаўбец, на якім я стаяў, здрыгануўся і нізкім тонам загудзеў. Мабыць унізе зноў запрацавала паветраная шахта. У яе прабраліся людзі Ўпляйка.
Я саскочыў на вузкі гзымс, што надвісаў уздоўж прорвы. Гэта быў адзіны шлях. Хутка пайшоў па ім. Гзымс няўхільна паднімаўся. Я стараўся не глядзець у бездань, бо нараджаўся страх вышыні і адкрытай прасторы.
Прыкладна праз трыста крокаў мне сустрэлася яшчэ адна такая ж паветраная шахта. Пасьля яшчэ і яшчэ. Адны зь іх былі напалову разбураныя, іншыя выглядалі так, быццам імі ніколі не карысталіся. Значыцца да гзымсу можна было “даехаць” з розных узроўняў. А гэта былі патаемныя хады нашых продкаў, пра якія людзі даўно забыліся, а я чуў пра іх толькі ў старажытных легендах. А гэты гзымс, сьцежка над пропадняй, і быў тым запаветным Шляхам?
Аднак я памыляўся, бо праз гадзіну хуткай хады я ўбачыў ШЛЯХ.
Гэта быў каменны мост які вёў на той край прорвы. Дакладней, мост утваралі асобныя пліты-прыступкі, што на рознай вышыні непадалёк адна ад адной выступалі зь бездані. Паміж некаторымі былі прагалы, якія можна было толькі пераскочыць.
Калі я стаў на першую прыступку, аднекуль зьнізу палыхнула аранжавае сьвятло, накшталт вартавых промняў, што меліся на брамах кожнага горада. З-пад наступнай прыступкі вырваўся струмень паветра, які спачатку парываўся мяне скінуць у прорву, а пасьля ўтварыў вакол мяне безупынны віхор. Кожная прыступка выпускала з пад сябе шалёны вецер, які налятаў на мяне, а пасьля, быццам адчуваючы, што я даволі моцны і мяне скінуць ня проста, пераўтвараўся ў новы віхор, толькі іншага колеру. Неўзабаве я быў ахутаны вясёлкавым ветраным коканам. У мяне сьлязіліся вочы, скроні сьціснуў боль. Адчуваў паколваньне па ўсёй скуры, па ёй пайшлі чырвоныя пухіры. Рознакаляровыя віхоры параджалі невялічкія маланкі, што непрыемна патрэсквалі і сьляпілі мяне. Успышкі мікрабліскавіц зрэдачас адбіваліся блікамі на гладкіх чалавечых костках і чарапах, што былі заціснуты ніжэй паміж прыступкамі ці ляжалі далекавата на доле. Мяне ахінуў жах. Але я адчуваў, што вяртацца нельга, там – сьмерць. Хаця і наперадзе нішто не казала пра збаўленьне. Ісьці было ўсё цяжэй і цяжэй. Каб адагнаць боязь, я лічыў прыступкі.
З-пад сорак шостай вырваўся такі моцны вецер, што зьбіў мяне з ног. Але я паляцеў не ў тартарары, а ў вышыню. Вецер з пад сорак шостай прыступкі (ён быў залатога колеру) падхапіў мяне і кінуў у велічэзную агністую браму, што зьнянацку ўзьнікла на траекторыі палёту. За ёй віравала агромністая сьпіралепадобная паветраная ўлонка.
Яна ўсмактала мяне.
Усе колеры сьвету перамяшаліся і ўспыхнулі зыркім белым сьвятлом...
***
Калі я адкрыў вочы, нада мною было нешта незвычайнае, я нават спалохаўся, ці не здарылася ў сьвеце неверагоднай катастрофы альбо вайны з выкарыстаньнем выбуховых рэчываў, што былі забароненыя шматлікімі канвэнцыямі і пагадненьнямі.
Каменныя сьцены, скалечаныя, перакручаныя нехлямяжа навісалі нада мною. Ва ўсёй пабудове незвычайнага калідора, дзе я ляжаў, не было ні лёгік, ні заканамернасьці. Я са зьдзіўленьнем і трымценьнем азіраў зломленыя, крывыя лініі сьценаў і цені, якія быццам прарасталі на іх, як неверагодныя водарасьці марскога возера.
Але аднекуль з глыбіняў падсьвядомасьці само па сабе ўсплыла малаўжывальнае намі слова: “Пры-ро-да!”
Нада мною былі натуральныя скалы, якія я калісьці мог бачыць на карцінках кніг ці на экранах фотасховішчаў.
Ці ня сон гэта?
Я прыўзьняўся, пальцамі правёў па няроўнай паверхні скалы. На дотык яна мне падалася шурпата-прыемнай.
Доўга ляжаў, разглядаў, зачароўваўся ў любаваньні. Велічнае імгненьне, калі абстрактныя ўспрыманьні, падчэрпнутыя з урывачных навуковых зьвесткаў ці паўфантастычных народных паданьняў, альбо са сноў і мараў, – раптам паўстаюць на яве.
Прыродныя алягічныя нагрувашчваньні, здавалася, насычалі мяне моцай і спакоем.
Я пайшоў па ПЯЧОРЫ. Дзіўна, але я не адразу заўважыў, не адразу адчуў, што я быў цалкам голы, побач не было ні маёй тунікі, ні акраўка тканіны, увогуле нічога, чым я мог бы прыкрыцца. На нагах засталіся толькі вемасуцскія сандалі, якія я так і не захацеў памяняць на модны абутак гараджанаў. Спэцыяльна вырабленыя са скуры прыдольных пацукоў, яны дазвалялі бясшумна хадзіць па падземных тунэлях, а ў шырокіх рэмнях, што ахіналі пяткі былі патаемны кішэнькі, дзе я хаваў мэдальён, падораны Руатай, падарунак філёзафа са звалкі, а таксама ў кожным зь іх ляжала срэбная сьпіралька – кудмень-абярог народу вемасутаў. Магчыма гэта і не дало сандалям сарвацца з ног, ці наадварот, не дало мне зьляцець з прыступак Моста.
Я ішоў, мякка ступаючы па няроўным грунце, мая галыня падавалася цалкам натуральнай для Прыроды.
Сьмешная, зьвілістая рачулка ціха квохкала над прыдоннымі каменьчыкамі.
Пасьля “крывой брамы” я акунуўся ў сьвятло! І бясконцасьць!
У мяне было пачуцьцё, быццам у маёй галаве раскрываецца генэтычная памяць, я мог зрокава ўспрымаць раней ненапоўненыя вобразамі словы: “Неба”, “Аблокі”, “Далягляд”. Я прылёг на мяккую падлогу, захапляючыся краявідам. Далоні сьціснулі вільготную глебу. “Зямля!” Вось што гэта значыць!
З-за горнага схілу выглянула СОНЦА!
Антыдзюра ў столі-небе!
Сьвятло, якое яно спараджала, я ня мог успрымаць як звычайнае сьвятло, – проста антыцемра. Я безадрыву глядзеў на сонца, асьляпляючы вочы. Здавалася, што мой розум і сонца зьліваюцца, быццам аднародныя субстанцыі.
Я з гонарам адчуваў, што прайшоў па ШЛЯХУ.
І цяпер магу дасьледваць падсонечную частку сусьвету!
ХХІІ
На паляне розналісьцевага лесу, ля вогнішча сядзеў не стары яшчэ мужчына. Кійком варушыў вуглі. Там пякліся плады, падобныя да бульбы.
Я заўважыў яго з гушару яшчэ здалёк. Ён, здавалася не пачуў майго набліжэньня.
На ім былі кашуля з грубай тканіны, відавочна ручной работы, апярэзаныя шырокім блакітным паясом, штаны, пашытыя з-той жв тканіны, акуратна запраўленыя ў высокія боты (я параўнаў яго абутак са сваім, усьміхнуўся, параўнаньне было не на карысьць маіх сандаляў, якія не падыходзілі для падарожжа па лесе), над правай халявай яго бота выступала дзяржальна вялікага нажа. На лямцы, цераз плячо, вісела скураная, торба, аздобленая чорнай махрою.
Я адчуў сорам сваёй галыні, адышоў зноў у гушчар, каб зрабіць сабе лісьцёвую спадніцу.
Пасьля я вярнуўся.
– Добры дзень, – прамовіў я.
– Добры дзень.
Ён заўважыў мой “галодны” позірк, якім я глянуў на бульбу.
– Я толькі што зьнізу і, папраўдзе, за дзень нічога ня еў.
– Ну, трэба пачакаць трошкі.
Я хваляваўся, ці зразумее ён мяне, але са зьдзіўленьнем адзначыў, што яго вымова нагадвала вымову жыхароў Заходніх Тунэляў. Магчыма “заходнікі” раней адкрылі Шлях і хавалі гэта ў сакрэце.
Больш уважліва я азірнуў гэтага “лесавіка”.
Ад раскосых зялёных вачэй па скулах разьбягаліся промні неглыбокіх зморшчын – узьдзеяньне сонечнага сьвятла. У ягоным абліччы адчувалася некаторая суворасьць.
“Лесавік” рабіў усё нясьпешна, разважліва. Таксама нясьпешна вымаўляў словы.
– А хто жыве ў гэтым лесе?
– Гэта ня лес, гэта Сад.
– Такі вялікі?
– Не такі ён і вялікі. За пару тыдняў увесь абыйсьці можна. А жывуць у ім птушкі, дробныя грызуны і дробныя драпежнікі, што пільнуюць колькасьць грызуноў. Жывёлаў, небясьпечных для чалавека, тут няма. Спакой і радасьць, – ён сумнавата ўсьміхнуўся.
– А які народ насяляе гэты Сад?
– Мой.
– А як ваш народ завецца?
– Раншай... Раншайты.
– Не чуў пра такіх. Але па гаворцы, думаю, што вы выйшлі з Заходніх Тунэляў.
– Так, праўда гэта было так даўно, што пра нас ужо забыліся.
– А я прадстаўнік вемасутаў, з самага долу. Даляшорзах Ін-Йорм.
– Ого, – зьдзівіўся ён, – з тых шаманаў-далакопаў?
– Так, хаця мне не падабаецца, калі нас так называюць.
– І змог дабрацца сюды! – ён на імгненьне задумаўся... – Раншай Варат Першы, – цьвёрдым голасам прадставіўся “лесавік-садавік”.
“Руата таксама была першая,” – падумаў я.
– Цікава, што Вашае імя і назва народа супадае.
– Такі ў нас звычай. Дадаваць у імёны хлопцаў назву нашага гордага народу.
– Магчыма, у такіх варунках, народ квітнее. Паветра, вады і ежы хапае.
– Вядома.
– А колькі вас. Мабыць сотня, дзьве? Вунь якая тэрыторыя.
Ён усьміхнуўся шырэй. Відаць здагадаўся чаму я задаў гэтае пытаньне.
– Нас тут дастаткова. Але нават адзін новы чалавек будзе ўжо лішнім.
Нядобрыя ноткі прагучалі ў словах мужчыны.
– Але ж пакуль я спускаўся з гор, я ня ўбачыў ніводнага, апрача вас, чалавека, – прамовіў спакойна, – і нават жытла не відаць.
Ён моўчкі раскідаў кіем вуглі, дастаў бульбіны і паказаў поглядам, каб я частаваўся.
– А далей няма яшчэ аднаго саду ці лесу? – спытаў я, падкідваючы на далоні гарачы плод.
– Няма.
– А вы былі там за гарамі, – я паказаў у той бок, куды сядала сонца.
– Тут навокал горы.
– Але ж за імі павінна быць зямля.
– За імі жалеза-каменная пустэльна з дробным пылком.
– І так да смага далягляду?
– Так па ўсёй плянэце. Сад – аазіс на дне вялікага кратэра. Вакол непраходныя горы... Гэта Сад Замкнёных Гор...
– Чаму тут Сад ёсьць, а там нічога няма? – даймаў я “садавіка”.
– Табе не зразумець...
– Я шмат чаго ведаю пра Сусьвет! – ганарліва прамовіў я.
Мужчына паблажліва зірнуў на мяне:
– Даўно, у дагістарычную эпоху гіганцкае касьмічнае цела прабіла жалеза-каменную кару плянэт. Яго рэчыва перамяшалася з больш мяккімі ніжнімі слаямі, што і дазволіла нашым продкам пасадзіць тут Сад.
– А самі яны спусьціліся пад зямлю?
– Правільна.
– А адкуль вы гэта ведаеце?
– Нашыя старэйшыны апавядалі.
– А магу я зь імі пагаварыць.
– Можаш... Толькі заўтра. Сонца сядае. Будзе ноч.
Насамрэч наступала Ноч – а ня штучнае зацямненьне! – якім кіруе Аўтаматычная Станцыя Часу.
– А вашы старэйшыны не казалі адкуль прыйшлі нашыя продкі?
– Яны прыйшлі з зораў?
Хутка цямнела. На целе неба, паўсюль-паўсюль, высыпалі срэбныя радзімкі.
Я заварожана сачыў за ніколі небачаным чарадзействам.
На чорным тле нябеснага купала паступова праявіўся Белы Шлях. Цяпер я выразна разумеў, што той запаветны Шлях, па якім я павінен ісьці – гэта і ёсьць Зорны Белы Шлях. “Дзіўнае, няўрымсьлівае жыцьцё чалавека. За адным пройдзеным Шляхам заўсёды паўстае наступны,” – падумаў я.
Раншай заўважыў, як я гляджу на неба.
– Нашыя продкі называлі яго “Млечны Шлях”.
Мяне ўразіла і ўзрушыла такая паэтычная і трапная назва. Як мы п’ем малако сваёй маці, каб узмацнець, падняцца з падлогі, так і нашая душа мусіць піць малако зор, каб падняцца зь зямлі да іх.
Я прагна ўглядаўся ў зоры, я наталяў сваю адвечную смагу душы. І як мне было шкада свайго народа і ўвесь чалавечы род, якому наканавана жыць у цесных змрочных сутарэньнях.
– Калі нашыя продкі прыйшлі з зораў, значыцца там павінны быць іншыя сады ці землі, дзе можна тыя сады пасадзіць! – усклікнуў я. – Скажэце, а як нашыя продкі хадзілі па зорах?
– У іх былі спэцыяльныя вялікія караблі. Адзін такі карабель калісьці прыляцеў сюды.
– Значыць можа прыляцець яшчэ карабель!
– Нашыя старэйшыны кажуць, што можа.
– Мне трэба абавязкова паразмаўляць зь імі.
Раншай пагасіў вогнішча, дастаў з торбы покрыва, раскінуў на траве і лёг на яго.
– Тут лета і зіма амаль аднолькавыя. Так што можна спаць на зямлі – ня зьмерзьнеш.
Ён перад тым як заснуць распытаў пра жыцьцё ўнізе, пра мяне, хаця як, мне падалося, гэта ня вельмі цікавіла яго. Калі жывеш у такой прыгажосьці, хіба захочацца думаць пра падзямельле?
Неўзабаве Раншай мірна пасопваў.
А я ня мог доўга заснуць. Назіраў за зорамі. І нават зразумеў, што трэба яшчэ навучыцца добра выбіраць зоркі, каб знайсьці для майго народу самую трывалую, бо некаторыя зь іх не трымаліся на небе і падалі на зямлю.
ХХІІІ
Прачнуўся ад таго, што ў мяне зацяклі рукі і ногі – яны былі туга зьвязаныя моцнай вяроўкай.
– Добрай раніцы, далакопе, – усьміхнуўся Раншай усё той жа сумнаватай усьмешкаю, – ты хацеў паразмаўляць з маімі старэйшынамі. Што ж, я табе даю трошкі часу на гэта.
Я прыпадняўся, наколькі дазвалялі путы, але нікога каля “лесавіка-садавіка” не заўважыў.
– Дзе ж яны? – спытаў я.
– Тут, – адказаў Раншай і паказаў вялікім пальцам на сябе. – Я і ёсьць увесь мой народ. Значыць і старэйшыны мае ўва мне, – ён засьмяўся. – Ты хацеў вывесьці сюды сваіх плюгавых далакопаў, каб яны перакапалі тут усю глебу. Дык ім было б нецікава, глеба тут мяккая, як пух. Бачыш якая трава расьце сакавітая, якія дрэвы сытыя, плодныя. Патрасеш – вось табе і сьняданак, і абед, і вячэра. Твае людзі такога ня бачылі... І, як ні шкада, ніколі ня ўбачаць. Далакопы павінны капаць сабе долы, – ён зайшоўся такім гучным сьмехам, што распалохаў райскіх птушак, якія ціўкалі ў лістоце дрэваў.
– Што тут сьмешнага, – злосна сказаў я, – калі я змог сюды прыйсьці, то і яны могуць зрабіць тое самае. Я пакажу ім куды ісьці.
Ад сьмеху ў Раншая на вачах выступілі сьлёзы.
– Ты ня зможаш ім нічога паказаць, бо ты ўжо сёньня ня будзеш жыць на нашай плянэце.
– Я і мой народ можам жыць на іншых плянэтах, як нашыя продкі.
– Продкі? Што ты ведаеш пра продкаў, хлопча? Хаця, даведацца ўжо не пасьпееш. Ты сёньня проста ня будзеш жыць. Ты станеш мёртвы.
– За мной ідуць мае людзі, – напаўсхлусіў я, і сам падумаў, што калі сінявокая дзяўчынка дабралася да краіны вемасутаў, то мой народ абавязкова пашле за мной кагосьці.
Але мае словы зноў расьсьмяшылі Раншая.
Калі новы прыступ сьмеху прайшоў, ён дастаў з халявы бота вялікі нож і наблізіўся да мяне.
– Ведаеш, я магу моўчкі ўсадзіць гэты цясак табе ў сэрца, нічога не тлумачычы, але тады ты памрэш з надзеяй, што за цябе адпомсьцяць, што знойдуць твае сьляды. Ты будзеш адчуваць сябе героем. А героем паміраць ня так пакутна. Але мне ня хочацца цябе шкадаваць.
Ён уважліва агледзеў лязо нажа, моцна сьціснуў дзяржальна ў руцэ і рэзка ўстраміў у зямлю побач з маімі путамі.
– Ніхто сюды ня прыйдзе, не адпомсьціць, не даведаецца, дзе ты зьнік. Ніхто сюды ня дойдзе. Я спадзяюся, ты добра помніш вогненую Браму, празь якую ты праляцеў? Я сам калісьці, трэсучыся ад страху, падхоплены залатым ветрам нырнуў у яе. Дык вось, тысячы гадоў таму яе стварылі нашыя мудрыя продкі. А створана яна такім чынам, што пакуль у Садзе знаходзяцца два чалавекі, яна нікога не прапусьціць. Для трэцяга яна закрыта!
– Калі ж ты мяне заб’еш, то ў Садзе зноў будзеш ты адзін, і Брама зможа прапусьціць больш моцнага за цябе, які і адпомсьціць за маю сьмерць!
– Мяркуючы па тваіх аповедах, – ён зноў усміхнуўся сваёй усмешкаю, – за табой можа прыйсці толькі дзяўчына.
– Дзяўчына таксама моцны спаборнік.
Я ўспомніў, як Руата раскідвала бамбізаў падчас боек у карчмах.
– Ведаю, але за тыя доўгія-доўгія гады, што я тут жыву, я забіў столькі мужчын і жанчын, якія здолелі прабрацца сюды, што, дай мне веры, вопыт сваё возьме. Тым больш ніхто ня ведае, што я іх буду забіваць. Аднаго чалавека, які нічога не падазрае, няцяжка падмануць. Пасьля таго як я забіў папярэдняга гаспадара Саду, шчырага старыкана Маянтоха з апраханцаў, і сам зрабіўся гаспадаром гэтага райскага кутка, я на працягу года, кожны дзень падыходзіў да выйсьця зь пячоры, каб пераканацца, ці не зьявіліся сьляды новага госьця. Але прайшло амаль дзесяць гадоў, калі зьявіўся “сталічнік” Лесма. Я даведаўся пра гэта па зьменах у Садзе. Птушкі сьпяваюць ня так, дрэвы шумяць ня так, калі ў Садзе чужынец. Ды й сам ён ва ўсё горла крычаў пра сябе. Я высачыў і ціхутка падкраўшыся, зарэзаў яго, калі Лесма заснуў...
– Навошта табе забіваць госьця? Сад – вялікі, хопіць месца для дваіх.
– Ты думаеш мне шкада дзяліцца Садам? Ці ты думаеш, я маньяк, якому цікава забіваць? Калісьці я шчыра пераконваў сябе, што мне цікава забіваць людзей, нават першую сотню гадоў, што я жыву тут, я так сабе ўнушаў, нават прыдумваў розныя пакараньні, каб прымусіць адчуваць радасьць ад сьмерці іншага. Не, гэта ня так. Я вымушаны забіваць кожнага, хто прыйдзе сюды.
– Ты ахоўнік Саду, продкі табе далі наказ нікога сюды не пускаць?
– Глупства... Гэты Сад, пасаджаны нашымі продкамі, адзінае, што абагачае і ачышчае атмасфэру плянэты. Толькі ён паступова стварае тут паветра, якім вы там, унізе дыхаеце. Вам па трубах паступае самае неабходнае для жыцьця рэчыва – паветра ўзбагачанае кіслародам. І калі раптам тут паселіцца нейкае племя, што будзе ў такіх цяплічных умовах неабмежавана размнажацца, а яно так і станецца, пачнецца дзікая, дзічэйшае вынішчэньне Саду. Сад зачаўрэе, а разам з гэтым паступова на нашай плянэце зьнікне чалавецтва! І мы не дачакаемся, калі зноў да нас прылятуць нашыя продкі!
– Дык проста трэба было растлумачыць гасьцям, што тут нельга жыць, і адпусьціць іх назад, уніз.
Раншай паглядзеў на мяне са шкадаваньнем, маўляў, наіўны, неразумны.
– Не кожны пасьля ўбачанага тут захоча, вяртацца ўніз. Як ты думаеш, колькі людзей, з тых хто наведаў Сад, зададуць сабе пытаньне, а чаму той можа тут жыць, а я не? Ледзь ня кожны. Пасьля прыцягнуць сюды жонак, цешчаў, бабуль, дзядуль... Нашыя продкі мудрыя. Яны зрабілі Мост і Браму, празь якія ты прайшоў. Гэта своеасаблівы фільтар, які прапускае самых вартых.
– Дык самыя вартыя могуць зразумець усё і пайсьці назад! – узрушана ўсклікнуў я. – Калі ты мяне разьвяжаш, я пайду назад, да свайго народа і скажу, што Шляху няма, што гэта толькі легенда.
– Рэч у тым, мой малады сябру, дарогі назад няма! Продкі разумелі, што легенда будзе жыць вечна, і што нават сярод вартых будуць тыя, хто захоча вывесьці сваіх хворых радакоў “падлячыцца” сюды, у рай пад небам. Брама назад не пускае! Апрача таго, я павінен табе сказаць: калі ты праходзіў праз Мост, твой генатып падвяргаўся зьменам. На тваёй мове гэта азначае, што на Мосьце ляжыць закляцьце. Памятаеш, разнакаляровыя вятры – яны зьбіваюць біялягічны гадзіньнік твайго цела, і настройваюць яго на біярытм Саду. Мудрыя продкі, рыхтавалі ідэальнага садаўнічага, які будзе жыць, пакуль будзе жыць Сад. А гэта амаль вечнасьць.
– Дык навошта тады прапускаць у Сад новага чалавека. Дастаткова пакінуць аднаго вечнага садаўнічага?
Ён зноў усьміхнуўся сваёй сумнай усьмешкай.
– Ты ня ведаеш поўнай самоты. Бясконцай, цягуткай самоты. Вечнасьць і самота – рэчы несумяшчальныя. Стары Маянтох сам папрасіў мяне забіць яго. Я ня ведаю шляхетнейшага за яго чалавека.
– Пад зямлёю таксама існуе самота!
Раншай не зьвярнуў увагу на маю рэпліку.
– Наймудрэйшыя продкі і гэта прадбачылі. Чалавек схільны да самазабойства, калі ён самотны, калі яму няма з кім спаборнічаць. Вось яны і прыдумалі прапускаць у Сад канкурэнтаў, – на гэтых словах садаўнчы зрабіў акцэнт, – якія перайначаць тое, што ты тут зрабіў, увядуць іншыя парадкі, разьвядуць іншыя расьліны. Але ты ня ведаеш самага галоўнага, – ён паглядзеў мне проста ў вочы, – прайшоўшы праз закляты Мост, ты сам становісься носьбітам страшэннага закляцьця! Тваё біяполе робіцца шкодным для людзей, што знаходзяцца побач з табою. Па-твойму – цяпер ты маеш небясьпечныя для кожнага чалавека сурокі, і дзе б ты ня быў – у гэтым Садзе, ці на іншай плянэце, тыя, хто апынецца каля цябе, пачнуць сьмяротна хварэць, аддаючы табе сваю жыцьцёвую энэргію. А калі паблізу жывуць два такіх “заклятыя”, выжыве той, чыё біяполе мацнейшае! Асабліва хутка людзі паміраюць у гэтым Садзе, ён узмацняе біяполе таго, хто яму “спадабаўся”. Раней “дазорцы” – ахоўнікі Саду – ня ведалі гэтага. Жылі ўдвух, пакуль хтосьці адзін зь іх за кароткі час не згасаў. Цяжка, калі на тваіх руках памірае чалавек, да якога ты пасьпеў прывязацца. Стары Маянтох адчуў, што яго біяполе мацнейшае, я чэзнуў на вачах. А ён стаміўся жыць... Паміраючы, ён расказаў мне пра закляцьце продкаў.
– Ты хочаш сказаць, што цяпер я не магу жыць побач зь іншымі людзьмі?
– Так, цяпер ты “закляты”, мутант, вырадак, сурочнік, створаны толькі для таго, каб быць мне канкурэнтам, каб я мацней рупіўся пра Сад, чым ты ў будучым можаш гэта зрабіць! І Сад сам абярэ і дапаможа таму, хто з нас больш варты. Але я не хачу даваць ні Саду, ні сваім, ні тваім сурокам гэта вырашаць! Я выбіраю самоту, а ня сьмерць.
Ён змоўк.
– Значыць ты хочаш сказаць, што я адрэзаны закляцьцем ад свайго народу і каханай, ад сваіх продкаў? – спытаў я. – І цяпер на сьвеце для мяне існуюць толькі ты і я, ды гэты Сад?
– Так! – ледзь ня выкрыкнуў Раншай, – Зразумей, што гэта хітрая, спэцыяльна зробленая табе ці мне пастка, каб прымусіць цябе ці мяне, хто здольны, з усёй моцы рупіцца пра гэты Сад, пра гэты цудоўны, райскі куток на закінутай Богам плянэце. Але ж яшчэ зразумей, што ты госьць, чужынец. А я жыву тут амаль трыста гадоў. Гэта мая краіна, маё племя і мой род. Вось бачыш гэтую пальму? Яна мая сястра. А вунь мой брат – чырвоны хвалісты папугай. А ты для іх ніхто. Ты вораг!
– Што ты прапануеш? Чаго ты хочаш?
– Што я хачу... – прамовіў ён халодным тонам, – я хачу, каб ты дабравольна згадзіўся пакінуць мне мой Сад.
– Каб я пагадзіўся на сьмерць?
– Так.
– Каб я сам сябе забіў?
– Так.
– А ты ўпэўнены, што ўсё, што ты мне цяпер апавёў – праўда?
– Так.
“Мой Шлях, гэта шлях да сьмерці. – падумаў я, – усюды мяне хацелі забіць, усюды я быў лішні, я быў для кагосьці канкурэнтам. І якія б не былі высакародныя матывы маёй мэты, кон вёў мяне да скону.”
– Дай мне падумаць. Я клянуся ўсім сваім родам, што наўмысна не зраблю табе нічога кепскага.
– Добра, думай да вечара. Як толькі сьцямнее, буду чакаць цябе на гэтай паляне, ля вогнішча.
Ён схіліўся і разрэзаў нажом путы.
Я ўстаў, разьмяў здранцвелыя рукі і ногі, моўчкі накіраваўся ў гушчар. Хацеў да вечара ўвабраць у сябе ўсе дзівы якія шчодра раздаваў Сад.
XXІV
Я назіраў за птушкамі, каштаваў плады, якія яны елі, піў смачную ваду з крыніц, сачыў куды бягуць ручаі, дзівіўся прыгажосьці натуральнага возера. Думка, што заўтра гэтага нічога для мяне ня будзе прыгнятала і скоўвала волю. Мне было сябе шкада! Самае непрыемнае, што пазбавіць сябе радасьці адкрытага новага жыцьця павінен я сам. А я так імкнуўся да сваёй мэты, я знайшоў Шлях, здолеў прайсьці па ім, а, насамрэч – усе выпрабаваньні вялі да таго, каб я сам асабіста адмовіўся ад сябе!
Хіба нельга вярнуцца назад? Не можа быць, каб не было дарогі ў падзямельле. Зноў пачну жыць разам са сваім народам, буду разам зь ім пераносіць усе цяжкасьці жыцьця ў сутарэньнях...
Але мае развагі спыніла згадка пра жахлівыя словы Раншая, я ўспомніў пра мае сурокі. Цяпер я не чалавек, цяпер я ўпыр, моцасмок. Але ж я магу жыць спаміж ворагаў майго народу!
Пабег да пячоры з якой спусьціўся ў Сад. Пайшоў па сваіх сьлядах, што пакінуў дзень таму. Сьляды прывялі мяне да глухой скальнае сьцяны. На жоўтым пяску застаўся адбітак майго цела, было відаць, што я ўпаў на пясок зь невялікай вышыні, як быццам перад тым узьнік у паветры. Само паветра над гэтым месцам было нібыта “жывое”, прыкладна, такім, як бывае над гарачай лямпай. Але паветра не было гарачым. Ледзьве заўважнае празрыстае трымценьне вымалёўвала “Нябесную Браму”, але самой Брамы там быццам і не было.
Я кінуў у трымтлівы малюнак камень, але ён упаў на зямлю. Відавочна, Брама сама перакідвае “госьця” у пячору, і я ня ведаю і наўрад ці даведаюся, як яна адкрываецца.
“Ды пайшло ўсё да д’ябла, – сказаў я сам сябе, – калі продкі прыдумалі такую канкурэнцыю, то значыць ім гэта было трэба. Навошта я буду ісьці супраць продкаў? Хай будзе як будзе, чые сурокі мацнейшыя, той і застанецца тут жыць. Я сябе забіваць не хачу!”
З такім цьвёрдым перакананьнем я пайшоў да паляны, дзе мяне ўжо чакаў мой сьмяротны канкурэнт.
Сонца, як і ўчора, сядала за пік высокай гары. Цямнела хутка.
Раншай падклаў дроў у вогнішча, і па паляне пабеглі жвавыя водбліскі. Агонь быў паміж мной і “садаўнічым”. Дрэвы, асьветленыя полымем, быццам выступілі зь цемры за сьпінай кожнага, як фантасмагарычная каманда падтрымкі. Мы стараліся не глядзець адзін аднаму ў вочы. Маўчалі, назіралі, як чырвоныя гарачыя языкі падземных галодных псоў выскокваюць на паверхню і пажыраюць драўляныя косткі... Іскры, нібыта пырскі пунсовай сьліны, давяршалі акудную карціну вечара на паляне.
Над Садам павіс тонкі месяц.
– Пара, – прамовіў Раншай і дастаў з-за халявы нож, што дзіўным чынам нагадваў той жа маладзік, устраміў у зямлю і адышоў на пару крокаў. – Час працуе супраць некага з нас.
Я ўзяў нож. Гэта быў цяжкі, груба выплаўлены цясак, хутчэй зроблены для сячэньня, чым для рэзкі. “Цяжкавата такім сябе абяздушыць”, – падумаў я і рэзка кінуў яго ў глыб Саду.
– Ня буду сябе забіваць. Раз мы апынуліся ў такой сытуацыі, няхай усё вырашаецца само па сабе.
Твар Раншая пазмрачнеў.
– Увогуле ты маеш стопрацэнтную перавагу, – сказаў я, – у мяне няма аніякіх шанцаў. Я ніколі не займаўся садаўніцтвам. Нават маю алергію на некаторую садавіну. З твайго боку, было б высакародна даць мне пражыць апошнія дні ў прыгажосьці Саду. Я дапамог бы апрацоўваць яго.
– Кожны павінен апрацоўваць свой Сад! Але на жаль мы ня ведаем, ці ня хочам ведаць дзе заканчваецца свой Сад і дзе пачынаецца Сад іншага, – прамовіў Раншай праз сваю сумную ўсьмешку.
– Аднак я дайшоў, я стаў варты, каб патрапіць сюды, каб наталіцца райскаю кунегаю, што ёсьць тут. Я варты!
– Ты чужынец і даваў мне слова...
– Я прасіў час каб падумаць. І я падумаў...
– Я ведаў, што ты не захочаш сябе забіваць. – сказаў Раншай пасьля доўгай паўзы. – Не было ніводнага героя, які б згадзіўся сябе проста так забіць. Героі ня здатныя на гэта. Ты разьлічваеш на двубой.
– Навошта двубой, мы можам жыць у розных частках Саду. Пераможца пахавае слабейшага.
– Гэта таксама двубой. Але я ня згодны на яго. Я не зьбіраюся ні ў чым саступаць чужынцу! Я тут гаспадар! – апошнія словы Раншчый пракрычаў.
Тут жа з-за дрэваў, што цямнелі за маёй сьпінай выступілі тры страшыдлы. Двое зь іх яўна былі мужчыны, вельмі ваярскага выгляду з шырокімі плячыма і моцнымі жылістымі рукамі і адна жанчына. Я адразу пазнаў Адэльжу, сьветлавалосую жардзяйку, якая калісьці білася з Руатай за права мяне павесіць. Я ведаў, што пасьля яе паразы ад Руаты, Вялікі Бургамістар, які згубіў тады палову свайго нажытку, ня проста выгнаў яе з гораду, але паўсюдна рабіў ёй перасьлед. Помсьлівасьць бургамістра, відаць і прывяла яе ў пастку да Раншая.
Дзіўна, што рухі мужчын і жанчыны былі сынхроныя, быццам імі, як марыянэткамі, адначасова кіравалі празь нябачныя ніткі. Вочы іх былі недарэчна скошаныя, нібыта яны мяне ня бачылі! Галовы ў іх ненатуральна трэсьліся, пасмы даўно нячэсаных валасоў зьвісалі бруднымі лахманамі. Калі яны падышлі бліжэй, я заўважыў на іх скуры чорныя плямы прагніласьці, рэзкі непрыемны пах ударыў у ноздры.
– Я ненавіджу самоту. Для каго я садаўнічы? Для людзей? Для сябе? Я стаміўся ад самоты. Калі не магу быць з людзьмі, то я магу зрабіць сурагат людзей! Аднойчы сюды трапіў госьць родам з Чырвоных тунэляў. Ён расказаў мне, што яго старэйшыны могуць паднімаць мёртвых. Я пачаў экспэрымэнтаваць. Ты можаш бачыць вынікі маіх практыкаваньняў, – ён сумна ўсьміхнуўся.
Падабенства гэтай усьмешкі зьявілася на тварах зомбі. Выцягнуўшы наперад свае “скурчаныя” сукаватыя рукі, яны ішлі проста на мяне. Я рвануўся ў цемру. Вылюдкі адначасова кінуліся, як быццам іх хтосьці ззаду штурхануў. Іх рух быў настолькі стрымгалоўны, што адзін зомбі пасьпеў схапіць мяне за пятку правай нагі. Пасьля яны перакулілі мяне і ўселіся на маіх грудзях. Я задыхаўся ад цяжару і смуроду іх целаў. Як мог, я вырываўся, але сілы былі няроўныя.
– Задушэце яго, – загадаў Раншай.
Адначасова шэсьць рук пацягнуліся да маёй шыі.
– Толькі акуратна, мне ён спатрэбіцца.
Што ж, гэта мы праходзілі. Я зноў пачуў словы Сьпіральнае Замовы, якую прамаўляў у кутку маёй сьвядомасьці наш стары вяшчун. Збоку я ўбачыў сваё распластанае цела, на якім сядзелі тры пачвары. Я кружыў над верхавінамі дрэваў, як начная птушка, ці, магчыма, наадварот, сваімі думкамі я раскручваў паляну. Вось у віраж паляцела вогнішча, за ім Раншай са сваёй усьмешкай, якую можна было разгледзець асобна, вось шчэрацца падгнілыя зомбі, лятуць чарадою дрэвы.
Гульня ў вобразы-круцёлкі забаўляла мяне.
“Тваё цела здранцвела і чакае цябе, – прамовіў стары вяшчун, – не захапляйся свабодаю безважакасьці, ты мусіш вярнуцца...”
***
Я раскрыў вочы, убачыў над сабой заклапочаны твар Раншая, ён нешта мармытаў, відаць старажытную замову, бесталкова мяў мне плечы, пляскаў далоньмі па шчаках. Я ледзьве стрымліваўся, каб ня даць яму ў адказ. Хаця, па “вяртаньні” у сваё цела, я адчуваў вялікую слабасьць у руках і нагах.
Непадалёк, як застылыя статуі, стаялі зомбі.
Раншай распрануў мяне, дастаў з торбы слоік з падобнай да мёду цягучай вадкасьцю, і доўга, рупліва шмараваў ёю мае цела. Я выцярпеў усю пакутліваю працэдуру бальзамаваньня. Добра, што мае ўнутранасьці ён намерваўся выразаць толькі ў сьвяшчэнны дзень поўні.
Раншай зноў мяне апрануў, прамармытаў незразумелыя мне замовы, пры гэтыя торгаў за ногі, рукі, галяву.
– Паднімайся і ідзі да сваіх сваякоў, – нарэшце сьвяточна прагнусавіў ён.
Я сьцяміў, што мне пара ўставаць, – затарможанымі рухамі падняўся і стаў побач з трымя мерцвякамі.
– Нядрэнны экзэмпляр, – пахваліў мяне Раншай.
Зомбі патрэбныя Раншаю, каб выконваць самую цяжкую працу, якая была ў Садзе. Мы акопвалі пладовыя дрэвы (гэта мяне выратавала ад голаду – я здолеў непрыкметна з’есьці пару булак хлебнага дрэва), цягалі сухое вецьце, што ападалі ад дрэваў, сьсякалі і адносілі на сьметніцу старыя высохлыя галіны, палівалі, саджалі, палолі.
Галоўнае, калі Раншай правяраў працу, мне трэба было рабіць усё сынхронна зь іншымі зомбі, каб ня выклікаць падазрэньне. Ноччу я плянаваў уцекчы, папярэдне перарэзаўшы хадзячым мерцвякам жылы.
Але ж пад вечар, (ужо ў гэты вечар!) я заўважыў, што ў Раншая пасівелі скроні, падалося, што ў яго на твары паглыбіліся зморшчыны, ён увесь, раптам, пастарэў, згорбіўся. Мае сурокі відавочна перамагалі.
Гэта адчуў і Раншай, бо ня мог не заўважыць перамены, што адбыліся ў яго. Калі спачатку ён апраўдваў свае няважнае адчуваньне бясоннай ноччу, барацьбой са мной і стварэньнем зь мяне “зомбі”, то цяпер ён западозрыў нядобрае.
– Ах, праклятыя шаманы-далакопы! – выкрыкнуў Раншай. – Забеце яго, – загадаў ён маім “сваякам”.
Аднак я быў гатовы да бойкі. У маёй руцэ я сьціскаў месяцападобны цясак, якім удзень сёк сухастой. Хаця зомбі таксама былі ўзброеныя такімі ж нажамі, але іх рухі падаліся нязграбнымі. Я пабег, і калі цяжка тупаючы за мною, мерцвякі набягу выцягнуліся адно з адным у ланцужок, я зь імклівага развароту абязгаловіў спачатку аднаго, пасьля другога зомбі-мужчын. Шэйныя пазванкі, відавочна, былі збуцвелыя, бо шыі агідна хлюпалі і пырскалі чорным брудам, калі ў іх уваходзіла лязо нажа.
Давялося паваждацца з “жардзяйкай”, яе трэнераваныя цягліцы памяталі двубоі, што калісьці яна праводзіла ў падзямельлі. Я злавіў яе на падманным выпадзе і адсёк кісьць правай рукі, у якой яна трымала зброю. З чорнай кульці не палілася крыві, толькі набухла бурая вялікая кропля, “жардзяйка” нават не пачула страты, упарта наступала. Раз за разам я пагружаў лязо цясака ў яе рыхлае цела. Яна ўпарта спрабавала наваліцца на мяне, здушыць. Усё было скончана, калі і яе галава пакацілася ў кустоўе. Безгаловае, у чорных шнарах цела, пахіснуўшыся, сьпінай упала на траву.
Я паглядзеў на Раншая, у яго на абліччы я ўбачыў страх сьмерці.
– Я праклінаю цябе! – хрыпеў ён.
Раншай пражыў яшчэ тры дні. Ён ляжаў на паляне, ня могучы ўзьняцца. Я спрабаваў яго карміць, але стары адмаўляўся браць ежу з маіх рук. Ён безупынку шапатаў закляцьці і малітвы да Саду – раптам той “перадумае” і пераабярэ зноў яго.
Калі я падыходзіў да Раншая, ён траціў свае апошнія сілы, на тое, каб сквапна агледзець мяне – ці не зьявілася ў мяне прыкметаў хворасьці. Аднойчы ўсьміхнуўся, калі пачуў, як я кашлянуў...
Раншай кавэнчыўся ўсю ноч. Яго то скурчвала, то рэзка распроствала. Ён гучна стагнаў. Рэха падаўжала яго стогны, пераўтвараючы іх у бясконцае скавытаньне. Мне было страшна і агідна. Нічым дапамагчы яму ня мог, акрамя як паскорыць яго скон, але я ня мог прымусіць сябе забіць чалавека. Ці было ў мяне на тое маральнае права?
Твар Раншая прасьвятлеў, ён убачыў сонца, што ўзышло з-за скалаў, усьміхнуўся сваёй сумнай усьмешкай, закрыў вочы і заціх.
Я пахаваў яго.
І стаў гаспадаром Саду.