Узлёт Артура Уі, які можна было спыніць
Брэхт Бэртальт
Сцэна 6
Гатэль "Мамот". Нумар А р т у р а У i. Два а х о ў н i к iпадводзяць да яго абадранага а к т о р а.
На заднiм плане -- Д ж ы в о л а.
П е р ш ы а х о ў н i к: Шэф, гэта актор. Без зброi.
Д р у г i а х о ў н i к: Нi цэнта за душою -- на хлеб няма, не тое каб на браўнiнг. А насмактаўся ён вось чаму: у шалмане, як набяруцца, дык гарлаюць: "Чытай!" Кажуць, актор добры. Класiканскi.
У i: Дык вось: сёй-той навёў мяне на думку, што маё вымаўленне, дыкцыя, не тое, каб на вышынi. Што зробiш, давядзяцца гаварыць прамовы,-- асаблiва калi сунуцца ў палiтыку. Я хачу ўзяць некалькi ўрокаў. Дэкламацыя i рух.
А к т о р: Так-так.
У i: Падайце люстра.
Адзiн ахоўнiк выносiць на авансцэну вялiкае трумо.
Найперш -- паходка. Як вы ходзiце ў драме цi ў гэтай вашай оперы?
А к т о р: Разумею вас. Вы маеце на ўвазе высокi стыль. Юлiй Цэзар, Гамлет, Рамэа, п'есы Шэкспiра. Спадар Уi, перад вамi чалавек, якi вам у самы акурат. Стары Мэханi за дзесяць хвiлiн навучыць вас, як выступаць на класiчнай сцэне. Спадарства, перад вамi трагiчны выпадак. Я скруцiўся на Шэкспiры. Англiйскi пiсьменнiк. Не будзь у нас Шэкспiра, я мог бы сёння iграць на Брадвэi. Трагедыя характару. "Мэханi, калi вы граеце Iбсэна, не трэба iграць Шэкспiра! Зiрнiце на каляндар,-- у нас на дварэ адна тысяча дзевяцьсот дванаццаты год, спадару!" "Спадару,-- адказваю,-- мастацтва не ведае календароў, а я чалавек ад мастацтва". Вось вам.
Д ж ы в о л а: Шэф, ты, здаецца, не на таго надыбаў. Ён -- учарашнi дзень.
У i: Там пабачым. Прайдзiцеся такой паходкай, як гэта след у вашага Шэкспiра.
Актор праходзiцца па сцэне.
Добра!
Д ж ы в о л а: Ну, нельга ж так хадзiць перад зеляншчыкамi. Гэта ненатуральна!
У i: Што значыць -- ненатуральна? За нашым часам нiчога натуральнага не бывае. Калi я iду, хай людзi бачаць, што я iду. (Пераймае паходку актора.)
А к т о р: Галаву назад.
Уi адкiдвае галаву назад.
Нагу трэба ставiць так, каб спярша наступаць на насочак.
Уi ставiць нагу на насочак.
Добра. Класна. Вам ад прыроды дадзена. Вось толькi што рабiць з рукамi, куды iх падзець. Яны ў вас не гнуцца. Стойце, стойце. Сама лепш, а складзiце вы iх перад дзетаробным чэлесам.
Уi, ходзячы, складвае рукi перад дзетаробным чэлесам.
Во! Во! Такi няблага. Нязмушана i разам з тым неяк строга. Але галаву трэба назад. Правiльна, во, во так. Думаю, спадар Уi, для вашых патрэбаў паходка як мае быць. Што вам яшчэ?
У i: Стаянне. Стаянне перад людзьмi.
Д ж ы в о л а: Хай у цябе за плячыма стануць два добрыя дзецюкi, i --поўны парадак, лепшага i не трэба.
У i: Глупства. Калi я стаю, я хачу, каб людзi глядзелi не на двух вурдалакаў за плячыма, а на мяне. Пастаўце мне стаянне! (Становiцца ў паставу, склаўшы рукi на грудзях.)
А к т о р: Так можна. Але вельмi неяк звычайна. Спадар Уi, вам жа не хочацца, каб вас прымалi за цырульнiка. Складзiце рукi вось так! (Складвае рукi так, што вiдны абедзьве пясцi, яны ахоплiваюць рукi вышэй локцяў.) Малюпасенькая перамена, а якая рознiца. Падзiвiцеся ў люстра, спадар Уi!
Уi (па-новаму складвае рукi перад люстрам):
Выдатна!
Д ж ы в о л а
Навошта гэта ўсё табе здалося?
Пазадавацца перад панствам з трэста?
У i
Вядома, не,-- паказвацца на чэрнi.
А для каго так iмпазантна Кларк
Фiгуры ладзiць? Для такiх, як сам?
Не, ў iх шануюць чэкавую кнiжку,
Iм напляваць на Кларка на самога.
Вось так i гэтыя малойцы мне
Памогуць выбiцца ў павагу ў свеце.
Кларк iмпазантны толькi перад простым
Народам, мелюзгою. Я таксама.
Д ж ы в о л а
Баюся, чуткi пусцяць: "Гэта не
Прырода, Уi -- напускае".
У i
Хай!
Хай кажа той ваш нейкi доцант-процант!
Мне напляваць на думку прафесуры!
Мне важна знаць, што думае народ!
Як люд глядзiць на "бацьку". Вось i ўсё!
Д ж ы в о л а
Нашто табе iграць гаспадара?
Будзь лепей спадарок-папаша добры
Ў халаце хатнiм, у пантофлях...
У i
Ролю
Такую Догсбара ў мяне сыграе.
Д ж ы в о л а
Яго ны ўплыў, здаецца, ўжо аслаб.
Яшчэ ён значыцца ў графе "крэдыт",
Ды гэтую руiну ўсё радзей
Стараюцца паказваць людзям простым.
З сямейнай Бiблiяй бывае так:
Мы багавейна, склiкаўшы сяброў,
Гартаем пажаўцелыя старонкi
I раптам -- божухны! засохлы клоп!..
I з той хвiлiны кнiга ў хламе прахне.
А зрэшты, Догсбара -- не муж святы,
"Цвятной капусце" ён яшчэ прыдасца.
У i
Хто рэспектабельны -- рашаю я.
Д ж ы в о л а
Вядома, шэф. Супроць яго не маю
Нiчога! Я ж сказаў -- яшчэ прыдасца.
Бо нават наш мунiцыпалiтэт,
Скандалу пазбягае, церпiць старца.
У i: Сядзенне.
А к т о р: Сядзенне, седня, значыцца. Седня, спадар Уi, бадай што, самае складанае мастацтва i майстэрства. Ёсць людзi, якiя ўмеюць хадзiць; ёсць iншыя -- яны ўмеюць стаяць; але дзе вы бачылi людзей, якiя ўмеюць сядзець? Спадар Уi, вазьмiце крэсла з бiлцам. Цяпер сядзьце i не прыхiляйцеся. Рукi на сцёгны, паралельна жывату, локцi адставiць убакi. Колькi вы можаце так праседзець, Спадар Уi?
У i: Ды колькi заўгодна.
А к т о р: Ну, тады добра, спадар Уi.
Д ж ы в о л а
Шэф, я мяркую так сабе,-- пакiнь
Лепш спадчыну Дагсборавую -- Гiры,
Бо ён народны нават без народу.
З сябе ён строiць блазна i умее
Так рагатаць, што ападае тынк.
А, зрэшты, ён рагоча недарэчы.
Напрыклад, вось, калi ты выступаеш
Як сын кварталаў Бронкса, кажаш людзям
Пра хлопцаў семярых...
У i
А ён рагоча?
Д ж ы в о л а
Аж тынк адвальваецца. Толькi ты
Нiчога не кажы яму, бо скажа,
Што зноў я нагаворваю за вочы.
Артура, адвучы яго збiраць
Капелюшы.
У i
Капелюшы?
Д ж ы в о л а
Ну, так,
З людзей, якiх забiў сваёй рукою.
Капелюшы ён любiць забiраць
I ў iх фарсiць прылюдна ўсюды,
А гэта ж брыдка!
У i
Я гляджу праз пальцы.
Я не люблю ў спадзвiжнiках маiх
Вынюхваць слабасцi.
(Актору.)
А зараз мы
Давай спрабуем дэкламацыю!
Што-небудзь прачытайце!
А к т о р: Шэкспiр. Толькi Шэкспiр. Цэзар. Антычны герой. (Дастае з кiшэнi кнiжку.) Што вы скажаце на прамову Антонiя? Над труною Цэзара. Супроць Брута. Завадатара падступных забойцаў. Узор публiчнай прамовы, самы славуты ўзор. Калi я быў у зенiце славы, я iграў Антонiя, у тысяча дзевяцьсот восьмым годзе. Спадар Уi, гэта рыхтык тое, што вам i трэба. (Становiцца ў паставу i радок за радком дэкламуе прамову Антонiя.)
Увагi дайце,
Сябры, браты i грамадзяне Рыма!
Уi паўтарае следам за iм, гледзячы ў кнiжку,-- актор папраўляе
яго, але ўсё ж у асноўным прамова Уi захоўвае ўласцiвую ёй
парыўчасць i грубасць.
Не славiць Цэзара прыходжу я,
Але хаваць. Людзей перажываюць
Грахi i зло, спрычыненыя iмi;
Заслугi ж iх сыходзяць у магiлу.
Хай будзе так i з Цэзарам. Падаў
Яго тыранам нам дастойны Брут;
Калi ўсё так, дык гэта цяжкi грэх,
I цяжкай караю спагнаны Цэзар.
У i (працягвае адзiн)
А я, з дазволу Брута i другiх,--
Бо Брут -- пачцiвы досыць чалавек,
I ўсе яны, пачцiвыя усе --
Жалобным словам Цэзара ўпачцiўлю.
Ён быў мне сябрам, верным, справядлiвым,
Ды Брут яго тыранам лютым мае.
А Брут -- дастойны досыць чалавек.
З сабой прывёў палонных многа Цэзар,
I скарбнiцў ён iмi ўзбагацiў --
Уладалюбнасць цi ж явiў не гэтым?
Калi бядняк стагнаў, дык Цэзар плакаў,--
Любоў да ўлады мяккасцi ж не церпiць,
А Брут яго тыранам лютым лiчыць,
А Брут -- дастойны досыць чалавек
Мы ж бачылi: на свята Луперкалiй
Я тройчы падаваў яму вянок;
Ён тройчы не прыняў -- з любвi да ўлады?
Ды Брут яго тыранам лютым лiчыць,
А Брут -- дастойны досыць чалавек.
Я гавару не каб спрачацца з Брутам;
Што ведаю, я толькi i кажу.
Любiлi вы яго не без прычыны:
Дык дзе ж прычына, каб па ёй не плакаць?
Падчас апошнiх слоў павольна апускаецца заслона
З'яўляецца надпiс.