Кніга гадзін

Рыльке Райнэр Марыя

---

Другая кніга

***
Цябе не дзівіць ятра бур,
ні як яна шалее;
ні ўцёкі дрэў, ні як зь віхур
прастуюцца алеі.
Той, ад каго яны бягуць,
якраз і ёсьць твой кон,
яны лёт дум тваіх пяюць
з-пад гэтых вось акон.

Ціхмянасьць летніх дзён,
бруіцца ў дрэвах кроў;
яна сплыве ў таго, хто ўсё
стварае навакол.
Ты думаеш, што зьведаў спод
і моц, што ў плодзе ёсьць,

ды зноў загадкай стаўся плод,
а ты зноў толькі госьць.

І лета -- як твой дом, заводзь
у ім парадак свой;
у сэрца, як у сьвет, заходзь
на роўнядзь, у спакой.
Самотнасьці пачатак тут
і кожны дзень -- глухі,
і вымятае вецер-чмут
жыцьцё, як ліст сухі.

Праз сьплёты голыя гальля
відаць нябесны край;
хай будзе неба і зямля,
і песьня будзе хай.
Прыніжаны будзь да канца,
уведай верх і спод,--
каб Той, які паслаў ганца,
адчуў цябе, як плод.


***
Я зноў малюся табе, Веліч,
праз вецер чуеш мяне зноў,
бо глыбіня мая ёсьць безьліч
раней ня вымаўленых слоў.
Я быў растрэсены; на змусты
маё працьвіртавана Я.
О Божа, ўсё пайшло напуста,
усё стравіла п’янь мая.

На ўсіх дварах сябе я лечыў,
зьбіраў сябе з асколкаў шкла,
паўшэптам зваў цябе, мой Вечны,
Цар сіметрыі і сьвятла.
Як я ў нямой, бясчулай моўчы
слабыя рукі прасьцягаў,
каб зноў зыскаць празрэньне ў вочы,
цябе пабачыць я благаў.

Я быў, як дом пасьля пажару,
ў якім адно зладзюгі сьпяць,
перш чым кашмары сваёй кары
чарговы раз на край наслаць;
я быў, як горад у аблозе,
чумой ахоплены, бяз рук,
як кінуты на паўдарозе
на рукі дзеткам бацькаў труп.

Я быў чужы сабе, як -- онь,
той, пра каго я знаў, што ён
пакрыўдзіў маму, як насіла
пад сэрцам плод, як злы праклён,
і як балюча сэрца біла
мой жыцьцекволы эмбрыён.

І вось адроджаны я зноў
з руінаў ганьбы і гніеньня,
зноў мару, прагну срымірэньня
і толькі, толькі разуменьня,
што я ёсьць Я, а ты -- Любоў,
што мне твае патрэбны рукі --
(о, каб адчуць пяшчоту іх!).
Я ёсьць, мой Божа, і ў тваіх
руках мой лёс -- бяры на мукі.


***
Я той, паслужлівы твой послух,
хто ў модлах гасіць свой парыў,--
лявіт, стваральнік спраў узьнёслых,
хто сам сабой цябе стварыў.
Я -- голас ціхае каморы,
глухі да марнасьці людской,
ты -- хваля ўсьпененая ў моры
усеабдымнасьці. Я -- твой.

Няма ж нічога, Зрэдку ледзь
з вады ўздымаюцца атолы
ды, як маўчаньне, слабкі кволы
ўзьлёт скоыпак, немыя анёлы
і той, няўзрушлівы, як цьвердзь,
заступнік рэчы і жывёлы,
што ўсім дае жыцьцё і сьмерць.

Ці ж ты -- Усё, а я -- Часьціна,
што вечна скардзіцца павінна
і выстаўляць свой горкі плач?
Бадай што, я -- Усё, Прычына,
а ты -- Часьціна, мой Слухач.
Няўжо ўспрымаеш ты з-за мура
яшчэ чыесьці галасы?
Кіпеньне буры? Я ж ёсьць бура! --
табе шумяць мае лясы.

Ці голас песенькі самотны
мяне даслухаць не дае --
і песьня ж -- я, адзін, гаротны,
паслухай споведзь-жаль яе.

Я той, хто завідна ў адчаі
заве цябе -- адкрыцца мне,
а прыйдзе ноч і затачае
мяне ў маёй глухой турме,
дзе я, адкінуты нябога,
адзін у цемрыве нары,
дзе рэчы побыту людскога
стаяць, нібы манастыры,
што сталі мне замест астрога.
Тут мне якраз патрэбен ты,
двайнік пакут маіх сьвяты,
спагаднік болю і нядолі --
як хлеб, патрэбен мне тады.
Ня бачыш, Божа, ты ніколі,
што ўсе паслушнікі твае,
старцы, дзяўчаткі і малыя,
калі ім волі не стае,
ня сьпяць, бяспраўныя, нямыя,
як вязьні ў камеры апошняй,
то ходзяць тупа, то ляжаць,
іх рукі кволыя дрыжаць,
як ганчакі перад пагоняй.--
так сьмерць жывою сілай б’е.
А перад імі трупы, ямы,
былое явай паўстае,
ды знакі весьнік падае
у чорнай мантыі ля брамы,
хоць ноч яшчэ ўздыхае глуха,
яшчэ не чуе золку вуха,
яшчэ і певень не пяе.
Ноч -- дом вялікі. І дарма
той вязень б’ецца, як сьляпы:
за мурам зноў такі ж каморы,
і сутарэньні, і скляпы,
тупыя ходы, калідоры --
а брамы ў сьвет нідзе няма.

І кожная ж такая ноч:
жывуць у ёй, не зводзяць воч,
цябе шукаючы, мой Бог,-- іх процьма.
Старцоў ты чуеш тых, якія,
у цемры торкаючы кіем,
сыходзяць зь лесьвіц чорных залаў --
яны відушчыя і ўпоцьмах?..
Ці чуеш горыч іхніх псальмаў?
Павінен, мусіш чуць, як іх калені
таўкуць бясчулае каменьне,
бо плачуць жа, бо плачуць...

Цябе шукаю. Іх ня бачу. Міма
яны усе праходзяць за дзьвярыма.

Каго павінен клікаць я, таго,
хто цёмны і начней за ноч, яго,
Адзінага Чувальца, аднаго,
хто не баіцца безь сьвятла ў цямне,
яшчэ ня сьпешчанага ў бляску; мне
вядома, што спрадвек, зьнябыт-калі
ён разам з дрэвамі расьце зь зямлі,
таму што, ціха ўліўшыся у змрок,
духмянасьцю апушчаны ў мой зрок,
зь зямлі ўздымаецца,
зь зямлі.


***
Ты мне явіўся, Вечны, зь небылі.
Ты любы мне, як родны сын,
які калісь пакінуў бацькаў дом,
бо лёс яго пазваў на новы трон,
перад якім краіны ўсіх далін.
А я застаўся дома, дзед стары,
які не разумее сына ўжо,
ані ягоных новых рубяжоў,
якім насеньне даў і свой парыў.
Душой за твой глыбокі лёс дрыжу,
што на чужых чувае караблях,
і часта хочацца: назад раджу
у цемру, дзе пачаўся сынаў шлях,
Марнуючы свой час, баюся: ліст
сухі ты ўжо, цябе няма, а тым
жа часам напісаў эвангеліст,
што ты бясконцы, вечны ты.

Я бацька; сын ёсьць больш, сын больш за сьмерць;
ён той, чым бацька быў, і той, што ледзь
ня стаўся быў, ён там -- у ім;
яму ў вяртаньні будучыню мець,
ён -- акіян, зямное ўлоньне, цьвердзь...


***
Малітвай ня блюзьнеру я, Гасподзь,
як вычытаў я з кніг прадаўніх, бо
з табой зьяднаны я тысячакроць.

Любоў хачу аддаць. Маю любоў...

Ці любяць бацьку? Ці бяз жалю прэч,
як ты, ідуць ад немачных старэч,
бязь веры ў сілу рук яго і плеч?
І ці ж,
ці ж не кладцуь завялых слоў паміж
старонак даўніх прахлых кніг,
даўно ўжо ня чытаў ніхто якіх?
Ці ж ня сплываюць з сэрца, быццам воды,
пакуты, радасьці яго, нягоды?
Ці ж бацька нам ня тое, што было:
мінулае, счужненае ўсё,
старыя жэсты, спрахлае рызьзё,
бясьсіласьць рук, адцьвілае чало?
Героем часу быў свайго. Лісьцінай
ён ападзе, як прыйдзе час цьвісьці вам.


***
Ягоны клопат нам -- як жах нямы,
ягоны голас нам -- граніт, алмаз,
хацелі б выслухаць ягоны сказ,
але ня чуем слоў ягоных мы.
Між ім і намі драма і любоў
паразумецца людзям не даюць,
мы толькі бачым рух яго губоў,
з іх гукі падаюць і ў моўчы мруць.
Цяпер далей мы, чым раней былі;
хоць нас любоў вядзе у міражы,
а як прыходзіць сьмерць нам на зямлі,
мы бачым -- ён на гэтай зорцы жыў.
І гэта бацька нам. І я -- цябе за бацьку маю?
А гэта ж -- наш падзел тысячакротны.
Ты -- сын мой. І цябе заўсёды я пазнаю,
як пазнае адзіны любы сын, адзінародны,
хай нават як старым стае.


***
Згасі мне зрок: і я цябе знайду,
замкні мне слых: і я цябе пачую,
ня будзе ног, а да цябе дайду,
бяз вуснаў помысламі прысягну я.
Бяз рук цябе ўсё роўна абдыму я,
прыму на сэрца, мозг мой запульсуе,
калі ж запаліш ты ў мазгу агонь,
цябе ў крыві гарачай панясу я.


***
Мая душа -- перад табою тут.
Як Нээмііна нявестка Рут --
слухмяная руплівіца яна:
снапы на полі вяжа цэлы дзень,
як верная служанка, да цямна,
а ўвечары ідзе ў ставок, адна,
купаецца, і да твайго гумна,
дзе ты, аддадзены спакойным снам,
ляжыш, да ног тваіх спачыць ідзе.

Апоўначы пытаешся: Хто тут?
Пакорна кажа: я -- служанка Рут,
крылом акрый служанку Рут.
Ты -- спадчыньнік...

І сьпіць душа мая да сонца, ёй
ў нагах так цёпла ад крыві тваёй.
Яна -- як Рут. Уся перад табой.


***
Ты ўладца спадчыны.
Сыны ймуць спадкі
па сьмерці бацькі.
Растуць, цьвітуць сыны.
Ты ўладца спадчыны:

Ты спадкуеш вясны
прапалы бляск, блакіт і просінь
разваленых нябёсаў,
садоў апалых зелень,
і ў днях адышлых ласку золкіх росаў,
пяшчоту лета, сонца -- на спачын,
як скаргі зь пісьмаў маладых жанчын.
Успадкуй паэтычныя ўспаміны
пра восеньскія строі, барвы,
і, як асірацелыя краіны,
хай зімы зышчуць тваёй сьветлай праўды.
Табе Венецыя, Казань і Рым,
Фларэнцыя, Пізанскі храм -- бяры,
і Лаўру Троіцкую, манастыр
пад Кіевам пячорны у гары,
сьпляценьне ходаў, цёмных, як вантробы,--
табе Масквы прастольнае трушчобы,
успадкуй гул яе стракатамоўны,
і мову скрыпак, сурмаў і катрынак,
і песьняў багамольных і чароўных,
што, быццам жэмчуг, твой аздобяць рынак.
Дзеля цябе паэты, мастакі,
замкнёныя ў сябе, ў свае шуканьні,
сталеюць празь нямыя параўнаньні,
жывуць адны, -- ізгоі-бедакі...
Малююць мастакі карціны, каб
непрамінушчым ты прыродны скарб,
які мінушчым сам стварыў,-- адчуў.
Ўсё вечным будзе; -- бачна гледачу
мадонна Ліза сьпелай, як віно;
ніяк ня можа новым быць яно,
бо новае жанчын не дадае.
Тварцы, яны -- як ты, браты твае.
Ім вечнасьць дай. Ім камень: стой,
будзь вечны. Гэта значыцца: будзь твой!

Любіць цябе зьбіраюцца -- няхай!
Яны паэты часу, час ім любы,
цалуюць у зьнячуленыя губы
усьмешкаю, фармуюць іх наўмысна
пажадліва, прывыкнуць ім карысна
да болю, ўзгадаванага на ўцеху.
Нясуць яны пакуты ў сваім сьмеху
і жарсьці, што -- то сьпяць, а то чуваюць,
каб плакаць у чужых грудзях прыналюдзь.
Загадкавасьць грувасьцяць, паміраюць,
жывёльна мруць, зусім не разумеюць,
што, можа, ім яшчэ дадуцца ўнукі,
якія ў зелені жыцьця дасьпеюць;
празь іх ты ўспадкуеш любоў, якая
пакуль што ў сьне табе далася ў рукі.

Так плынь няспынных рэчаў працякае.
І нібы зьверху вадаём фантанам
сплывае ў шалі ніжнія, так станам
і валасы сплываюць цераз плечы,
калі праз край ліюцца думкі й рэчы.


***
Я толькі той з тваіх убога-сірых,
да рэчаў блізкі, счужаны людзей:
глядзіць на сьвет з-за мура вязень-клірык,
ня важыцца узважыць бег падзей.
Калі ж мяне ты клічаш, каб твой мніх
тваё аблічча сузіраў рахмана-гожа,
не залічы ў гардзею слоў маіх:
Ніхто жыцьцём сваім пражыць ня можа.
Ўс выпадак: і людзі, й галасы іх,
мастацтва, будні, страхі, шчасьця вывіх,
у масках дзетак, -- мятлік ці каўшак,
а ў жужаліцы твар -- нямы глушак.

Я часта думаю: патрэбен склад,
пад жыцьці гэтыя, пад пакаленьні,
пад панцыры, калыскі, пад адзеньні,
што не спатрэбяцца жывым, што ў тленьні
стаяць, вісяць ля сьцен у рад падрад
і туляцца у змрочлівым скляпеньні,
мінулае рэальнасьці парад.

І вось калі я ўвечары памалу
йду стомлены з садка свайго, туды,
я ведаю, куды усе вядуць сьляды,--
да нежыцьцёвых рэчаў арсеналу.
Там дрэў няма, зямля ў абдымках сну,
вакол турмы павесілі сьцяну
бяз вокнаў, як суцэльную завалу.
Жалезныя замкі, і мур, і брама
там асланяюць мучанікаў храма,
а краты ў храме -- з чалавечых рук.


***
І ўсё-такі, хоць кожны мкнецца сам зь сябе,
нібы з турмы, якая мне і гне,--
якое гэта дзіва, што здаецца мне:
жыцьцё жывецца, ўсё ў жыцьці жыве.

А хто жыве? Прадмет ці рэч з прыроды,
што быццам рад нясыграных мелодый
на струнах арфы стынуць нанач, мруць?
Ці гэта вецер, што з-пад водаў вее,
ці гэта вецьце ў рух-няруху кволым,
ці гэта ўзімку голыя алеі,
ці гэта кветкі, калі водар ткуць?
Ці гэта ў бегу цёплыя жывёлы,
ці гэта ў лёце птушкі так жывуць?

А можа, ты адзін жывеш, мой сьветлы Божа?


***
Ты ўжо стары, ў сабе замкнёны,
і валасы твае, як дым.
Ты той вялікі Невядомы
сівы каваль, свае гады
куеш адвечна, ты нястомны,
самотнік ля кавадла ты.

І сьвятаў у цябе няма,
бо час твой забірае праца --
мячы куеш, загартавацца
бяз рук ня можа сталь сама.
Калі стаяць піла і жорны,
і дрэмле люд запойна чорны,
твае званы гудуць і горны,
і кліча нас твая сурма.

Ты саматужнік наш нястомны,
і не вучыўся ты нідзе;
заезны майстар невядомы,
пра кога нішкам і ў стазвонны
набат паўсюдна слава йдзе.


***
Цябе ў пагудках панявераць,
а паняверкамі сьціраюць.
Ляніўцы, фантазёры мераць
усё на свой капыл і заедзь:
ім дай -- хай горы зацьвітаюць,
інакш яны ў цябе ня вераць.

А ты схіляеш твар на люд і нелюдзь.

Ты можаш гарам перацяць усе жылы
азнакаю на вялікі суд;
бо навошта суд і цуд --
на закутак зьняжылы.

Спрачацца ня хочаш ты з апантаным,
ня шукаеш любові ў сьвятла;
бо што табе да цяпла
хрысьціянаў.

Бо што табе той нявернікам цуд.
Лагодны суд
ты прадугледзеў ім.


***
Усе, хто шукае цябе, спакушае цябе.
І ўсе, хто акажа цябе, прывяжа цябе
да вобразаў, рухаў.

Я ж бо хачу ўразуменьня,
як разумее зямля;
з зямленьнем
спакваля
сталее ўлада твая.

Мне ня трэба дарованай славы,
ў славе хадзі лепш ты.
Ведаю, розныя назвы
маюць эпохі
і ты.

Цудаў мне не твары.
Зьісьці законы твае,
што спазнае
твор тваіх рук.


***
З акна ўпадзе прадмет калі
(хай нават самы лёгкі квецік),
а ён закон цяжару ў сьвеце
абрушвае, як з мора вецер,
на мяч, на ягадзінку, вецьце,
і памыкае ў цэнтр зямлі.

Абараніць усё што хоч
дабро заўсёды мае ласку:
каменьчык, мячык, ляльку, краску,
дзіця спалоханае, ноч.

І толькі мы з пустой нязгоды
скідаем повязі прыроды
ў пустую тхлань ілжэсвабоды,
замест: каб мудрым сілам здацца,
і ўгору дрэвам гонка ўзьняцца,
замест: каб з каляін ня збочыць,
спакойна, ў радасьці расьці,
ублытваемся, хто ў што хоча,--
а хто не пазычае вочы,
той мусіць адзінока йсьці.

Вучыцца ў рэчаў мусіць многа,
пачаць нанова, як дзіця,
яны ж бо, што на сэрцы ў Бога,
яго ня скрэсьлілі з жыцьця.
Яму ўмець падаць трэба ўмела,
цяжар сябе пранесьці ўмець
і, разьлічыўшы сілу цела,
у лёце птушку абляцець.

(Бо ўжо й анёлы больш ня ў лёце.
Як птушкі ў стоме -- серафімы,
сядзяць вакол Яго, і мысьлі зь імі...
а горы птушак -- як пінгвіны,
бядой засьпетыя на лёдзе...)


***
Пакоры зычыш ты. І ўсе абліччы
каб скруха разуменьня крыла зычыш.
Паэты-пачаткоўцы гэтак носяць думу
прысадамі, далёкімі ад шуму.
Сяляне так стаяць вакол труны
зь дзіцём, якое сьмерць ня ў час забрала,
і велічы хвіліны ім замала,
вялікай тайнасьці няймуць яны.

Таму, хто першы раз цябе ўспрыняў,--
завадаю гадзіньнік і сусед,
ідзе панура, твой трымае сьлед,
пад ношай цяжкаю гадоў і зьяў.
Яму так цяжка зьблізіцца з прыродай,
ён адчувае далеч і вятры,
твой шэпт з улоньняў чуе, як заўсёды,
цябе ён бачыць, як пяеш згары,
з далёкіх зорак велічныя оды,--
а як адчуць ня зьнешне, а знутры?

Ты ў добрасьці ягонай і ў руцэ,
табе цудоўна зь ім, бы ў падарожжы
на ціхім караблі пад знакам Божым
на паўнаводнай велічнай рацэ.
Зямля шырокая, ў вятрах, раўніна,
нябеснай неабсяжнасьці даніна
спрадвек падданая старым барам.
І вёсачкі абапал тут і там
сплываюць міма, быццам параходы,
як Сёньня, як Учора, як народы,
і як усё, што толькі сьніцца нам.
А ўзжоўж патока гэтага сады
нанова паўстаюць і гарады,
і праплываюць урачыстым плывам
на ветразях анёлаў лёгкакрыла.

І часам карабель той вабяць далі,
дзе на самоце праз гады ў рады,
чакалі іх, тулягаў вечнай хвалі,
малой радзімы гойныя сады...
А там ужо напагатове воз,
і конь чакае;
і вось ужо туды павёз,
дзе ў вечнай цемрадзі зьнікае
дарога доўгая і лёс...


***
Апошні дом ускрай сяла, наўзбоч,
самотны, як нямала што зямное.

Ідзе дарога праз сяльцо малое
і паглыбляецца паволі ў ноч.

Сяльцо малое -- толькі пераход
між сьветамі, цераспалосьсе,
сьцяжына міма хатак, а не шлях.

І многія, што йдуць за далягляд,
магчма, паўміраюць у дарозе.


***
Часамі нехта ўвечары ўстае,
выходзіць вонкі, йдзе, ідзе, ідзе, --
а там царква стаіць на ўсходзе, дзe
яму сям’я хаўтурную пяе.

І нехта ў хаце у яго зьнябыў,
і застаецца жыць у крэсьле, шкле,
а дзеці йдуць, калі іх Бог пашле
да той царквы, якую ён забыў.


***
Начны ахоўца ёсьць “вар’яцтва”,
бо не сьпіць.
Яму гадзіна -- сьмех, яму сьмяяцца
з начных гадзін не забаліць --
ці то ідзе гадзіньнік ці стаіць,
ці б’е тры ночы, а ці дваццаць...

Ён носіць на руцэ даліну Марса,
і як дрыжыць, па ўскрайку рога б’е,
бо затрубіць ня можа, бо ня ўдасца
і песьні высьпяваць свае,
якія ён ва ўсіх дамах пяе.

Дзіцятка кожнае дабранач мае
і сьніць, што ён, вар’ят, над ім чувае.
Сабакі ж рвуцца, рвуцца з ланцугоў,
заходзяць у дамы, у кожны спрат,
дрыжаць і шчэрацца, каб той вар’ят,
крый Божа, не вярнуўся зноў


***
Ці ведаеш пра тых сьвятых, мой Божа?
Яны ж і ў норах, у манастырах
сьмяяцца не зракаліся зь цяжкай ношай,
яны ў зямны атуленыя прах.

І кожны выдыхаў сваім сьвятлом
паветра каліўца з нары, дзе ён
забыў свой век і твар, акрыты тлом,
і жыў нібыта ў доме без акон,
нябожчык, пахаваны ў ім жыўцом.

Яны чыталі рэдка; ў кожны том
нібы мароз запоўз траскуча-шорсткі
і расаю уросься ім у косткі,
і сэнс зьвісаў са слоў і моўк.
І не спрачаліся падчас бясед
на трапезах ці ў анфіладах чорных,
пазапускалі валасы у поўным
перакананьні, што яго сусед
стаіць памерлы.
У ратондзе тут,
дзе срэбныя лампады п’ць бальзамы,
дзе спадарожнікі зьбіраліся часамі
пад Брамай Залатой у цесны гурт,
як перад залацістымі садамі,
і недаверліва ў свой сон глядзелі,
аж сівыя бароды ў іх трымцелі.

Жыцьцё -- як тысяча гадоў было,
з часоў, як больш на ноч і на сьвятло
не падзялялася; быт быў улонны.
Сядзелі, як ва ўлоньні эмбрыёны
зь вялікімі галовамі, з рукамі
маленькімі, ня елі, быццам ежу
давала ім зямля з свайго бязьмежу,
што сьпеліў плод бясконцымі вякамі.

Цяпер паломнікі іх там глядзяць,
якіх навала на любыя хошчы
у манастыр імкнуцца, дзе ляжаць
гадоў за трыста ў саванах іх мошчы,
і ўжо ня тлее там сьвяты нябожчык.
А цемра, як закуранасьць сьвятла,
на ложах доўгіх целы атуліла,
якія ў тайнасьці аберагла
сама зямная іхняя магіла,--
і рукі ў іх грудочкам на грудзях
дабраслаўляюць мілатой іх прах.

Вялікі правадыр на неба ўзятых:
чаму забыў ты гэтых небажатых
паслаць у сьмерць, каб іх зямля ўзяла,
каб ім прытул дала і спажыла?
Няўжо ты іх на тое толькі сцьвердзіў,
каб даказаць непрамінучасьць іх?
І гэта ёсьць жыцьцё у пазасьмерці?
І ў гэтым падабенства да жывых?
І гэтыя замумленыя трупы,
ператрываюць час у час загубы?

Яны ўцялесьняць план вялікі зноў?
І ты трымаееш іх тут, як сасуды,
куды у пэўны час велікасудны
сваю нятленную пералівацьмеш кроў?


***
Ты будучыня, ты зара; расьці
па-над раўнінай вечнасьці;
пасьля начы ты ў часе -- певень сьпеваў,
раса і ютрань ранішняя, дзева,
чужынец, маці, сьмерць у радасьці.

Ты вобрз вечна новы, праз і спрэс,
самотна ўзьнёслы зь лесу ўвысь маяк,
няўслаўлены і неаплаканы ніяк,
і неапісаны, як дзікі лес.

Ты сэнс глыбокі рэчаў, ты скудзель
істотнасьці сваёй, апошні сэнс,
ілюзія, ашука, новы стрэс,
рыф караблю і рыфу -- карабель.


***
Ты манастыр як шнар з прадаўніх пораў:
дзесяткі храмаў, цэркваў і сабораў,
капліц, бажніц; і кожная з апалаў,
з кавалачкаў бурштыну змуравана.
На кожнай рэчы з манастырскіх залаў
ляжаць з тваіх сугуччаў строфы псальмаў,
і адчыняецца ў магутнасьць брама.

Манашкі ў кельлях-сотах сьвяты й будні
жывуць і моляцца, чарніцы-сёстры.
Падыдзе часам зь ведзярцом да студні,
другая -- нерухомы сімвал хросны,
а тая -- ў вечаровым сонцы шклее,
йдучы маўкліва-статна па алеі.

А большасьці не ўбачыце часьцей:
яны ў маўклівасьці каменнай скрынкі,
нібы ў грудзях у захварэлай скрыпкі
мелодыя, якая найчысьцей...

Наўкола ж цэркваў, быццам цені мніхаў,
жасьміну дрэўцы жухляць кволы цьвет,
пад імі мары сьмерці: ціха-ціха,
як камяні, прашэптваюць пра сьвет,
Пра сьвет, якога больш няма, пра сьвет,
хоць ён гарыць вакол агнём пажарным,
апрануты ў нікчэмнасьць і ў дзень марны,
пацешна-хітры прывідны тандэт.

Ён прамінуў: бо ты ёсьць гэты сьвет.

Цячэ ён, як гульня сьвятла і ценяў,
над безудзельным часам год у год;
табе ж, паэту, вечару і сьненьням
яны адкрытыя, іх цёмны спод
ёсьць сутнасьці жывое плод.


***
Старэюць каралі зямлі
і спадчыны не пакідаюць.
Сыны падлеткамі ўміраюць,
а зь іх дачок сілком зьдзіраюць
кароны цноты круцялі.

Каронам тым ліхая сьмерць,
бо іх зьвядзе на грошы сьмердзь,
укіне ў полымя плавільні,
бо волі іх служыць павінны,
але ня ўшчасьцяцца іх чыны.

Металу нудна у манеце
хадзіць разьменаю па сьвеце,
жыцьцём марнуючыся будным.
Ён прагне з фабрык, з кас туды --
вярнуцца у запасьнік рудны
і ў ім замкнуцца назаўжды.


***
Усё зноў будзе велічным, былінным,
і рэкі хвалістыя, і раўніны,
багаты сад, а плот залішнім стане,
і пацякуць у вольныя даліны
на шчодры хлеб рупліўцы-пасяляне.

Ня будзе цэркваў, дзе трымаюць Бога,
як вязьня ў ланцугах астрога,
расчулена аплакваюць, блюзьнераць
нібы з параненага ў клетцы зьвера;
гасьціннасьць стрэне прыхадняў і вера
у чысьціню ахвярнасьцяў людскіх
ва ўчынках нашых, у тваіх, маіх.

Ні з тагасьвецьцем марнае гульні,
а толькі палкае спазнаньне сьмерці;
служыць зямному вучымся мы ў сьвеце,
каб потым годна разьвітацца зь ім.


***
І ты вялікі будзеш. Нават большы,
чым той, што мусіць жыць і гаварыць
з табой. Больш незвычайны і харошы,
старэйшы патрыярх, старым-стары.

Цябе адчуюць: бо плыве духмянасьць
з тваіх прысутна збліжаных садоў;
як хвораму з прадметаў мілых радасьць,
так людзям зь любасьці плыве любоў.

Зьбіраюць бо людзей у гурт ня модлы.
Цябе ня будзе ў лучнасьці; бо хто
праз радасьць да цябе прыйшоў, той годны,
таму ня трэба кліканы натоўп:
ён і ў самоце будзе ўсюдыісны,
сабраны і адкінуты, ў тузе
і ў радасьці, маленькі і вялізны,
як хата і дзяржава, як усе.


***
Ня можа быць спакою, міру ў хаце,
калі ўсім блізкі чалавек памрэ,
ані калі у пілігрымскай шаце,
пакліканы дарожны кій бярэ
і на чужыну йдзе замольваць грэх,
з табой на людзях і у спраце.

Не запусьцее шлях яго ад тых,
што да цябе імкнуцца, як да ружы,
што раз на тысячу гадоў цьвіце.
Шмат люду цёмнага і недалужных
стамляецца, пакуль туды ж ідзе.

Але я бачыў іхні доўгі цуг
і веру з тых часоў у ветраў дзьмух
з хітонаў пілігрымскіх на раўніне,
і мёртвых, як што з плеч дарожнік скіне --
тaкі ў дрозе велічны іх рух.


***
І я шукаў бы: у чужым парозе
жабруючы на хлеб, што сыціць блага.
І самы найстарэйшы бедалага
мне быў бы за таварыша ў дарозе.
Я стаў бы ў цуг старцоў і ўжо ў зьнямозе
глядзеў бы, нібы ў сьне, як зь іх бародаў,
як выспы зь бездані на хвалях водаў,
калені падпірюць падбародзьдзе.

Мы апярэдзілі старцоў, якія
глядзяць на сьвет павадыроў вачыма,
і стомленых жанчын неадпачылых,
цяжарных, шчасных спаслужэньніц кія.

І ўсіх сардэчна я прывеціць мог:
знайшлі ўва мне мужчыны сваяка,
жанчыны распазналі сябрука,
сабакі нават клаліся да ног.


***
Ты Бог, хачу паломнікамі быць,
каб доўгім цугам да цябе ісьці,
каб каліўцам цябе на сьвеце быць:
ты сад з прысадамі -- мне ў ім цьвісьці.
Калі іду, як я іду, адзін, --
заўважыць хто? што йду я да цябе?
Хто ўзрушыцца? Каго мой сьціплы чын
наверне да цябе?
І што ж цяпер?
-- сьмяюцца ўсе. І рады я, што йду,
як я іду, адным-адзін;
у тых пакепнікаў не на віду.


***
Удзень ты цалкам -- слухамоўнасьць,
што з шэптам абцякае нас,
і цішыня, пасьля раптоўнасьць,
якая замыкае час.

Чым больш дзень хіліцца да ночы
аслаблым рухам... і патух,--
тым большы ты -- Бог. Над царствам моўчы,
як дым над комінам, ты -- дух.


***
Разьвіднела. Зь цьвярдзючых ложкаў, дзе
нібы атрутай зваленыя, спалі,
паломнікі пад першы звон усталі
чыніць малітву раньнюю на дзень,--
і сонца шле ім першы свой прамень.

Сівыя аксакалы ў доўгіх шатах,
прачнуліся з-пад коўдраў дзеці, ўсталі
маўклівыя жанчыны у халатах;
з Тыфліса і Ташкента хрысьціян
з манерамі і духам мусульман
калодзеж кліча; прыгаршчы, як шалі,
працягваюць пад жыўнасны струмень,
што, як душа, ўліваецца ў іх грудзі.

Схіліўшы твар да жмені, п’юць і студзяць,
расхрыстаўшы рукою левай сэрца,
і туляць, гладзяць жменяй, аж здаецца,
што гэта твар халодны плача і
свой боль перадае у ручаі.

І гэты боль знатоўпіўся каля,
з вачыма вялымі, і спакваля
не рзьбярэш ні ў чыне іх, ні ў стане:
манахі разамлелыя, купцы,
ў дастатку абазнаныя, сьляпцы,
дзяўчаткі ў клопаце альбо ж сяляне,
ці спрытнавокіх злодзеяў гурма,
ці ў нетрах шалу блудныя вар’яты,
усе ўжалобленыя тут -- княжаты,
ад лішкаў вольныя, другіх няма.
Як мудрацы, што многае спасьціглі,
выбранцы-вандраванцы па пустыні,
дзе Бог карміў іх зьверыной чужой;
самотнікі зь юдольнае раўніны,
абветраныя скварнаю смугой,--
адна ў іх жарсьць і страх адзін над імі
цудоўна іх над буднасьцю падыме.
Па-за будзённасьцю ўсіх іх чакала,
і ўкленчаных і ўзьнесеных зь зямлі,
завоблачнасьць аргана і харала;
пратэсы, што ў нябыце зьнемаглі,
бо доўга тайнасьць іх запабягала.

Цяпер яны лунаюць на дамах.

І многія ўстаюць, глядзяць на дах,
які паломнікам дае прытулак;
бо вось якраз адтуль прыйшоў манах,--
сутана мятая, жытлом прапах,
патлаты, бледны, на абліччы прах,
ахвяра дэманаў усіх агулам.

Паклон аддаў, як напал паламаўся,
і напалам асеў у польны пыл,
які на вуснах у яго застыў,
цяпер, бы крык, які на выгляд здаўся,
як жэст ягоных рук, -- такі ён быў.

Упаў -- і ўстаў, і выпадак забыў.

Ён узьляцеў, нібы на лёгкіх крылах,
і аж адчуў, як доля адарыла
вялікім шчасьцем птушкай стацца.
І на худых сваіх руках павіс,
нібы марыянетка, касабока,
паверыўшы, што на імгненьне вока
сапраўды здолеў птушкаю падняцца
і зьведаць верх, і зьведаць дольны ніз,
які пад ім раскінуўся далёка.
І зь лёгкім подзівам раптоўна ўгледзеў
сябе на неўласьцівым месцы, недзе
на дне марскім, на глыбіні пакут.
І плаваў бы, як рыбка, там і тут
праз тоўшчы водаў, серабрыстай рыбай,
праз водарасьці, між каралаў, рыфаў,
дзе струмяні марскія блёстка, гладка
расчэсвае, як грабянцом, русалка.
На сушу выйшаў, быў у жаніхах
у мёртвае, каб ня трывожыў страх,
што незаручанаю маладая
адыдзе на палі сьвятыя рая.

І ён пайшоў за ёю мерным крокам,
танцуючы вакол яе шырока,
а рукі цела абымалі вокал.
Прыслухаўся: нібыта нехта трэці
гульню прыняў ціхутка; зьмеціў,
што ў гэты танец нібыта знарок...
Тады пазнаў: маліўся сам да скону,
бо гэта той, які забраў карону,
якую да яго насіў прарок.
Ён наш, каго штодня усе благалі,
мы жнём, каго пасеялі у жалі,
і вось вяртаемся дамоў зь сярпамі,
нібы мелодыя у наш танок.
І ён схіліўся нізка-нізка ўніз.
Але стары, здалося, быў засьнёны,
здавалася, на вейках сон павіс.

І ён схіліўся ў глыбіню, альсьнёны,
аж затрымцеў наскрозь, увесь сагнёны.
Але стары нічога не спсьціг.

За валасы тады схапіўся мніх,
біў аб зямлю сябе, біў батагом.
Стары стаяў, не бачачы яго.

У рукі ўзяў сябе стары паломнік,
як тое ў рукі меч бяруць, і сек,
і сек сябе, як кат-галавасек,
і ў прорву ўбіў сябе -- не помніў,
Але стары не падымаў павек.

Садраў манах адзежу, як кару,
і ўкленчыўшы, падаў яе старому.

І вось: прыйшоў. І, як дзіцю малому,
пяшчотна кажа: верыш ты дабру?
Ці ведаеш мяне? Той ведаў. Як хлапчо,
як скрыпка, лёг старому на плячо.


***
Чырвоны барбарыс дасьпеў, ірдзее,
на летасхіле астраў жухне пах,
і хто цяпер багацьця не дасяг,
хваробу той ужо разбагацее.

Ня бачыць з-пад апушчаных павек,
якія звонку вобразы, карціны,
і ён, чакаючы начной гадзіны,
каб поначы узвысіцца над імі:--
прапашчы ён, лядашчы чалавек.

Наперадзе нічога, дзень пусты,
усё ілжэ яму, чаго так прагне,
і нават ты, Гасподзь. Бы камень, ты,
які штодня яго ў прадоньне цягне.


***
Ня бойся, Божа. Кажуць хай: маё
пра ўсё, што толькі ёсьць на белым сьвеце.
Яны -- як вецер, гойдае на дрэвах вецьце
і думае: маё яно.

Ім нават не відно,
што ўсё згарае, да чаго даткнуцца, --
хай за шлячок апошні свой бяруцца,
а разам зь ім гараць усё адно.

Так часта кажа ў гутарцы з халопам
сёй-той: мой князь, калі той князь далёка,
Маё!-- так кажуць нават пра муры,
ня знаючы, хто ж іх гаспадары;
маё -- збліжае з тым, хто ўзьнесены высока.
Маё -- імя той рэчы, ёй ёсьць пан,
і ёсьць канец, і ёсьць свая граніца;
так часам безгустоўны шарлатан
пра сонца кажа і пра бліскавіцы.
У іх: маё жыцьцё, маё дзіця,
мая кабета, пудлік мой,-- хаця,
выдатна ведаюць: дзіця, кабета
і пудлік той не просяцца на гэта,
ня лічыць ім трыножыцца тым путам.
Вядома ж, пэўнасьць толькі тым магутам,
якім патрэбна аўра славы. Зьзяньня
ня хочуць іншыя, іх вандраваньне
ад рэчаў навакольных не залежыць,
маёмасьцю іх сутнасьць не абмежыць
і ім належыць іхняя “кабетка”
ня больш, ня менш, чым у гародзе кветка,
якая ўсім жывым чужая ёсьць.

З тваёй ня выпадзь, Божа, раўнавагі.
І той тваю шануе прыгажосьць,
хто ў цемры пазнае тваё аблічча,
і ў подыху тваім лунае,-- прагі
табой валодаць ён не спаганяе.
Калі ж каторы ўчэпіцца, -- ўваходзь
у малітоўнасьць, адцурайся рэчаў:
Ты толькі госьць,
ідзі сваёй дарогай, чалавеча.

І хто цябе стрымае? Ты ж бо -- твой;
вось так і недасьпелае віно:
салодзіць час яго, яно
само ў сабе напой,
само валодае сабой.


***
Я выкапаў цябе, мой скарб, зь цямна.
Багацьці ўсе, якія бачыў я, --
галеча, жалю вартая мана,
краса падмененая, нічыя.

Але далёкі шлях туды вядзе,
па ім ужо даўно ніхто ня йдзе.
О, ты самотнік мой, адным-адзін,
ты сэрца, клічаш на няскоры чын.

І акрываўленыя ад тых скарбаў
узношу рукі ўгору я цяпер,
як дрэва, галінуюся да сфер,
сугучных ранам, і з прасторы, з фарбаў,
жыцьцёвасьць п’ю рукамі, быццам ты
распаўся ў нецярплівасьці і ў руху
і ўпаў з далёкіх зорак, зь цемнаты,
як дождж вясновы, на зямную скруху.

1901