Санеты Арфею
Рыльке Райнэр Марыя
Першая частка
ІУ росце дрэва: чыстае ўзрастанне!
О спеў Арфея! О спяванне дрэў!
Замоўкла ўсё. І нанава з маўчання
пачаўся рух, пачаўся рост і спеў.
Ішлі звяры -- з таемнае бярлогі,
з гушчарных лежняў і глыбокіх нор --
не іх драпежны нораў вёў праз бор,
Не страх прыцішыў іх да асцярогі, --
вяло пачутае. Крык страшных драм
аціх у сэрцы іх. І там, дзе ў слыху
прытулак быў для сочкі і для ўлову,
дзе ў слыху быў апошні ключ да схову,
дзе гніў тады аплот жыцця паціху, --
цяпер Арфей паставіў песні храм.
ІІ
Нібы дзяўчынка выбегла з мяне,
калі яе пазвала ліры песня.
Дзіця гармоніі, дзіця прадвесня,
мой слых запаланіўшы, ў лёткім сне
забыдася. І высніла яна
чужую даль і хвалі роднай нівы,
дзе я знаходзіў дзіва міг шчаслівы
і ўсё, чым жыў уражліва здаўна.
Свет спаў у ёй! О, чым, Арфей-пяюн,
зачараваў яе, каб не жадала
яна прачнуцца? Сонную стварыў!
Дзе смерць яе? Ці знойдзеш ты матыў
для іншай песні -- каб не памірала?..
Дзяўчо знікае... ў заміранні струн...
ІІІ
Бог гэта змог. А як жа -- чалавек?
Праз вузкасць ліры ён не прадзярэцца.
Дваісты ён. На скрыжаванні сэрцаў
не мецьме храма Апалон вавек.
Твой спеў -- урок. А нам патрэбен звон,
нас парывае толькі перамога.
Спеў ёсць жыццё, Салодкае -- у бога,
А як жа мы? Калі ж паверне Ён
да нас арбіты зор? Не будзе, хлопча,
табе ў любві патолі заўтра,
калі прарвацца з сэрца песня хоча.
Мінецца ўсё. Забудзь, што ты пясняр:
па-іншаму гучаць павінна праўда.
Яна -- парыў. І вецер. Божы дар.
IV
І пяшчотныя! Хоць вас не кліча
мяккі подых кахання, смялей
уваходзьце ў яго, хай абдічча
вам аблашчыць яго любавей.
О шчаслівыя! Коранем зрухаў
сталі вы і пачаткам уцех,
мэтай стрэлаў і стрэламі лукаў --
хай звініць ваш заплаканы смех.
І не бойцеся мукі і гора,
кіньце іх прыцягненню зямлі --
важкасць маюць і горы, і мора.
Цяжкасць маюць і тыя дрэвы,
што пасаджаны вамі былі.
А прастора... а ветру павевы...
V
Не стаўце помнікаў. Няхай пяшчота
вясною ружы расхіне бутон.
Яна -- Арфей і ёсць. Яго істота
ва ўсім жыве. Не трэба нам імён
ствараць, калі ўжо ёсць імя куміра, --
Арфей у памяці не прападзе,
але і ён памрэ. Затое ліра
даўжэй за ружу гукамі цвіце.
Памрэ і ён -- як цяжка зразумець!
Але яго нятленнай песні гукі
цялесны тлен перажывуць і смерць.
Ён вас туды з сабой не забірае.
Яму ўжо струнаў дрот не рэжа рукі.
Ён крок зрабіў -- і ў вечнасці іграе.
VI
Можа, тутэйшы ён? Не, у ім зліты
сілы духоўныя дзвюх дзяржаў.
Той гне дасведчана голле ракіты,
хто корань дрэва добра спазнаў.
Хлеб, малако прыбірайце з абруса
нанач і дайце ім вечны спакой,
мёртвым, не надзьце іх душы спакусай.
Ён, Заклінальнік, пакажа свой
вобраз у бачным, нябачна пачаты:
ў пахах зямлі і церпкае мяты
бачыць ён толькі сувязь прычын.
Ён немагчымы без гэтай карціны:
ён і ў жыцці, і ў цісках дамавіны
ўславіць віно, хараство і жанчын.
VII
Хай жыве слава! Ганец яе звонкі
вылушчыўся, як з пароды руда,
з моўчы адвечнай! Вінныя гронкі
сэрцам ён трушчыць -- і льецца вада
хмельная з невысыхальнай крыніцы.
Голас не спрахне, не змоўкне пясняр!
Спеляцца гронкі паўднёвай вінніцы
у цеплыні яго сонечных чар.
Славы яго не зацьміла грабніца
з царскаю гніллю, і цень алімпійца
сполаху на спевака не атрос.
Ён -- вечнаісны. Ацалены Веснік,
што ў Браму Мёртвых зямныя песні,
нібы плады ў поўнай чашы, пранёс.
VIII
Вольна ў храме славы пераможнай
толькі Жальбе, німфе слёз. Але
ёй даверыць нашу скруху можна,
каб відна была на той скале,
на якой уцверджана святыня --
брамы велічныя, алтары.
І яна ж, малодшая багіня,
ў сонме юных вяне без пары.
Радасць моўчкі дружыцца з Маркотай.
Толькі Жальба, як дзяўчынка, ўпотай
лічыць беды колішгія горка.
А як выльецца за берагі
голас наш, засвеціцца, як зорка,
ёю ўнесены ў прастор смугі.
ІХ
Той, хто бярэ ў царства тла
ліру з сабою,
творыць, каб песня была
вечнай хвалою.
Той, хто з мёртвымі еў
мак на бяседзе,
ліры Арфеевай спеў
помніць і ў Леце.
Вобраз, адбіты ў вадзе,
зыбка-празрысты,
не забывай.
Толькі тады правядзе
голас прачысты
за жыццякрай.
X
Гонар табе, верны сябар душы --
саркафагаў антычных плесня;
быццам суму вандроўная песня,
пра цябе плыве Рым у цішы.
Адчынілася века -- нібы пастушок
паглядае ляніва дрымотным вокам.
Там пад векам утульна і пчолкам,
кукліцца там і начны матылёк.
Марных надзей вы не прынялі --
гонар за гэта, бяззубыя пашчы,
моўчкі ўсе тайны вы ўбераглі.
Што ж, мы таксама не любім крычаць,
церпім пакорна, як час лядашчы
нам на абліччы кладзе пячаць.
ХІ
Глянь: сузор’е Коннік! А хто знае
корань назвы? Паэтычны троп
з гордасці зямной! Герой кілзае
сябра і прастуе наўгалоп.
Ці ж не гэта бо -- цуглянне, прага! --
сутнасці прыроднай вечны рух?
Бег -- аброць. Іх спалучыла цяга
да прастораў новых, Еднасць двух!
А ці ёсць яна? Ці ўпрочкі
лёс не развядзе няўмольны іх?
Зблізяцца ці разляцяцца моўчкі?
Лучнасць зорная -- мана, пункцір.
Суцяшаем мы сябе саміх
вераю ў прыдуманы бдізір.
ХІІ
Слава духу лучнасці! Жывём
вераю ў блізір, у сімвал зорны.
А ў гадзінніка бег ілюзорны
і не ўпоравень з сапраўдным днём.
Мы, свайго не ведаючы месца,
робім справу між замкнутых сцен.
З нашай сутнасцю паразумецца
даль не ўмее моваю антэн...
О напружанасць! Ігра прыроды!
Ці не шмат мы нарабілі шкоды
тым, чаго яднаннем дасяглі?
Нават сейбіт кіне зерне ў глебу
і не бачыць, як прырода хлебу
сок дае. Вялікі дар зямлі!
ХІІІ
Слівы, яблыкі, агрэст, маліны...
Гэты смак, садовы спелы дар,
жывіць нас і губіць безупынна.
Гляньце на дзіцячы свежы твар:
сутнасць плода пад румянцам шчок.
Сэнс яго -- не сказаныя словы,
а з густое мякаці цукровы
адмыслова вызвалены сок.
Што ж вы яблыкам назваць маглі?
Даўкасць гэту, саладосць, кіслоцце,
што пасля, расплыўшыся па роце,
растварыўшы сонечнасць зямлі,
прычашчае нас віном яднання!
О пачуццяў плод, о плод пазнання!
ХІV
Мы росцім кветкі, вінаград, плады,
і мова іх -- не толькі мова года.
Страката-яўнае нам шле прырода
з прынадным глянцам вечнай цемнаты
ад тых былых, што леглі ў дамавіну,
што пра ўдзел свой у жыцці маўчаць,
між тым кладуць свабодную пячаць
на неўрадлівую, скупую гліну.
Ці з радасцю нябачна служаць нам?
Ці гэтыя плады -- рабоў тварэнне --
не грозяць кулакамі нам -- панам?
Паны не мы, а тыя, ля карэння,
а мы жывём з іх шчодрых падарункаў:
з настоек сіл нямых і пацалункаў.
ХV
Смак... Прападае, як зелень садоў!
...Музыка толькі, і тупат, і жарты;
цёплыя, негаваркія дзяўчаты, --
як станцаваць смак даспелых пладоў!
Смак апельсіна! Ну, хто ў нас не знае,
як прытупляе ён саладосць,
штот гэтак вабна ўсіх ап’няе
і абуджае ў старых маладосць?
Вы апельсін мне станцуйце! Згасіце
полымя поўдня, а небу айчыны
спеласць аддайце. Водарам спёк
можна пагардзіць -- але ж парадніце
з пругкасцю і чысцінёю лупіны
плода гарачы, салодкі сок.
ХVI
Дружа мой, ты адзінокі ўдвайне...
...бо мы праз жарты і ўладнае слова
падпарадкоўваем свет паступова
у найслабейшым яго звяне.
Хто нам пакажа пальцамі пах? --
О небяспечна варожыя сілы!
Ты адчуваеш пагрозу магілы,
мёртвых закляцці распальваюць жах.
Трэба абломкі збіраць старанна,
быцца схавана ў іх цэльнае нешта.
Цяжка табе памагчы, Выкінь, зрэшты,
з сэрца мяне. Я б далей вырастаў.
Я б узяў за руку майго пана:
“Тут я, у шкуры казінай -- Ісаў”.
ХVII
Старча мой, у глыбіні
светабудовы
ў змроку цякуць карані --
свету асновы.
Прашчы, сякеры, шчыты --
пошчак іх востр,
люта лютуюць браты,
як лютні -- сёстры...
Сплеценыя ў цемнаце
мкнуцца да шыры...
Вось і гаступны ідзе...
Парасткі любяць прастор.
Гэты прарваўся... прасцёр
рукі да ліры.
ХVIII
Чуеш? -- новае, бог,
грукае ў дзверы?
Пераступаюць парог
веснікі эры.
Вушы глушыць няхай
жалезным шквалам,
толькі грымі, не сціхай,
гімн металам.
Бачыш? -- хімерна:
бразгат, грукат, ляск --
жылы выцягваюць з нас.
Вымі з нас усю моц,
машыннахалодны мозг,
і -- служы верна!
ХІХ
Хоць і мяняецца свет,
ценем імгліцца,
вернецца цэльнасць на след --
к першакрыніцам.
І самы першы акорд
ліры Арфея
лучыць зменлівы ход
мараў, надзеяў.
Хай не спазнана любоў,
боль не спазнаны і страх, --
мы вяртаемся ў прах,
вырваўшы з плесні,
з прахлых акоў
светлыя песні.
ХХ
Чым аддзякаваць, божа, табе за твой дар? --
Ты наладзіў наш слых на ігру...
Мо ўспамін пра Расію, пра весні прыпар
і пра тупат каня... падару?..
Помню сіўку таго -- ён падвечар уцёк
з вёскі ў поле з палону калёс --
за сабой на вяроўцы калок ён валок,
галавою грывастаю трос,
шыю хвошчучы ў такт. Паспрабуй жа злаві,
супыні той мяцежны галоп,
калі полымны жар у крыві!
Конь спяваў! Конь свабодаю жыхаў і хроп!
Уключы яго вобраз у кола былін --
прысвячаю табе
гэты гімн!
ХХІ
Зноў зазвінела вясна. Ўся прырода,
нібы дзіця, гаштукарыла штук,
вершыкаў шмат... Быццам узнагарода
рупнасці за спасціжэнне навук.
Строгі ў дзіцяці Настаўнік! Мы іней
цэнім у мудрай яго барадзе.
Што ёсць у зелені, чыпвані, сіні --
ўсё ён раскажа і ўсё давядзе.
Вольная ты, зямліца, малечы
нянькаю будзь у пагодны час весні.
Наша ты, злоўленая зямля.
Многа з таго, што Настаўнік засведчыў,
ёсць у карэнні тваім і ў песні,
ў дужых, магутных, адвечных камлях.
ХХІІ
Нам -- рух скараецца.
Часу адмераны крок --
толькі малы драбок
вечнасці, што мінаецца.
Ўсё, што спяшаецца,
кане ў аджыты час;
што затрымаецца,
высвеціць потым нас.
Хлопча, марна не мрой
ні спешнаю страснасцю,
ні лётам удалечыню.
Дай усяму спакой:
цемры і яснасці,
кветцы, начы і дню.
ХХІІІ
О, калі толькі парыў,
не ад кіпення імпэту
кінуты ў моўчу сусвету,
ціха не згасне ўгары,
ці, калі ў профіль ясны
высвеціцца апарат,
ветру любімец страсны,
звонка-крылаты снарад,
ці, калі мэта “Куды?”
падпарадкуе мэту
юных ілюзій, тады,
высі скараючы ў лёце,
хлопец у далечы свету
стане сабой на самоце.
ХХІV
Ці ж выракацца сяброўства старога нам варта
з вамі, няўмольныя боствы, за тую правіну,
што не бярэ багоў сталь наймацнейшага гарту;
ці вас на картах шукаць мы павінны няспынна?
О сябры ўсемагутныя, што забіраюць
мёртвых ад нас, -- з жалезных упіце вы калёсаў;
мы ж правім трызны свае без удзелу нябёсаў,
бо пасланцы вашы нас, як заўжды, абмінаюць.
Мы адзінокія ўсюды, і мы павінны
верыць сабе і пракладваць шляхі свае самі,
нашы шляхі -- не меандры, мы нашы сцяжыны
мерым на градусы. Даўні агонь пад катламі
молат угору ўздымае ў магутнай рабоце.
Мы ж, як плыўцы, расцярушваем сілу ў самоце.
ХХV
Толькі Цябе я, Цябе, каго кветкаю знаю
і невымоўна імя чыё ў сэрцы нашу,
зноў уваскрэслую радасна прывітаю,
о выканаўца няскончанага мяцяжу.
О, ты ж -- танцорка, што цела сваё спыніла
раптам, нібыта ў яго ўлілася медзь;
чула-журботная... Нібы магутная сіла
музыкі ў змененым целе стала звінейь.
Блізка хвароба. Ўжо цень яе ўладна зняволіў
кроў пацямнелую, хоць баязліва-паволі
мкнулася ў свет натуральны вясны і святла.
Зноў яна й зноў, разарваная цемрай, падзеннем,
рдзела зямлёю і сэрца жахлівым трымценнем
у несуцешную браму нарэшце ўвайшла.
ХХVІ
Ты, паўнагучны, прыгожы ў суладдзі мелодый,
роемакружаны лютых, распусных менад,
лямянт суцішыў узнёслаю песняй лагоды
і з разбурэння стварыў дасканаласці лад.
Ліра не выпала з рук, не паддаўся кляцьбе,
як ні глумілася з песні звяр’ё ліхое,
кідалі ў сэрца каменне; каменне глухое
слых здабывала і слухала моўчкі цябе.
Так і загінуў ахвяраю помсты і зла
ты, а не песня, бо птушкі яе падхапілі,
скалы і дрэвы. І ў рэчах яна прарасла.
Бог несмяротны ў сугуччах яароўных зямлі,
мы тваю музыку ў сэрцы сваім ажывілі,
поўніцай іх у прыроду пералілі.