Агасфэр

Вечны Жыд

Гайм Штэфан

---

Разьдзел дзевяты

Хто можа быць весялейшы за чалавека, які шчасьліва прайшоў праз выспыты? Ён пачувае сябе так, быццам у яго з сэрца ссыпаўся цэлы мех каменьня, ён радасна галялёкае, ну, хай сабе й не на ўсё горла, але глыбока ў душы, і можа вырваць паўтузіна дрэў, быццам яны тоненькія бадылінкі.

Пры ўсёй палёгцы й ажыўленасьці юны Айцэн, цяпер ужо амаль магістр, ні ў якім разе не забывае, каму запазычыўся на аддзяку: у першую чаргу Богу, ад якога йідзе ўсялякая ласка й мілата, у другую й пры гэтым адразу й шчыльненька за першай свайму сябру Лёйхтэнтрагеру. Богу ён прысьвячае прыгожую малітву, у якую ўкладвае ўсё, што ім рухала да, падчас і ў канцы экзамена, а было тое - вялікі страх, які Бог зьняў зь яго, і пустата ў галаве, якую Бог якраз у патрэбны момант запоўніў найвучонейшымі думкамі, і ўпакоранасьць сэрца, якую даў яму Бог, каб ён правільна ўразіў ёю герства прафэсароў і дактароў унівэрсытэта й на чале ўсіх добрага доктара Марцінуса й магістра Мэланхтона. Да таго ж яшчэ й файны вершык, складзены ім у добрай Лютэравай спохватцы:

Пара экзаменаў прайшла,
табе, мой Бог, за ўсё хвала.
Ад Бога жджы найлепшых рад,
пабожны пане кандыдат,
і Бог паможа даць адказы
на ўсе твае пытаньні зразу.
Дык слава Госпаду тварцу -
і Духу й Сыну і Айцу.

Зусім іншае зь ягоным сябрам Гансам. Цуд раптоўнага азарэньня ведамі праз анёльскую прысутнасьць ясна ўказвае на тое, што ён, Ганс, быў прыладай у руках Госпада, параўнальнай толькі з добрымі анёламі, пра якіх ён, добры кандыдат Айцэн, так трапна далажыў на сваім экзамене, бо яны per definitionem ёсьць слугі, пасланцы й прычындалы Бога; праўда, сам Лёйхтэнтрагер выяўляе сабою, хоць крыкам крычы, вельмі малое падабенства з такога роду анёламі. Дык як жа яму аддзячыць? Грашыма? Але торбачка на нацельным паяску моцна схуднела, асабліва пасьля таго, як ён мусіў аплаціць магістарскую бэнц-папойку герства студэнтаў, якія праседжваюць такую самую лаўку, што й ён, тым часам як за вокнамі весела грае сонейка й пяшчотна вышчабечваюцца птушкі, а таксама герства інструкторэс, якія чыталі курс па historia сьвету й правільным законе божым; і ён, мусіць, павінен будзе пазычыць грошай у свайго сябра Ганса на аплату дарогі, калі, вядома, ня ісьці на паклон да жыдоў і ня браць у іх пад высокі чынш ці пад заклад палатна й шэрсьці ў лаўцы дарагога таты, дай яму, Божа, лёгенькага скону й вечнага шчасьця.

- Ганс, - кажа ён, - дарагі Бог, мабыць, задаволіцца малітвай і яму пахвальным вершыкам, але чаго хацецьмецца табе за тое, што пасабляў мне ў маёй патрэбе?

Лёйхтэнтрагер, як што закрычаў першы певень, сонна блямкае павекамі й разглядае юнага Айцэна, які стаіць перад ім у кашулі з голымі лыткамі, і кажа:

- Калі б твая душа была менш каштоўная за душы ўсіх пастараў, што куды ні плюнь - усюды яны, я сказаў бы, што, мусіткі, - яе. Але такіх тузін на грош, яны - як сонная рыба на рынку.

Айцэн пакрыўджаны; несьмяротныя душы добрых хрысьціян, ягоная таксама, не прадмет для такіў ганебных жартаў.

- Я сур'ёзна, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Я й сам ня ведаю, чаго мудохаюся з табою: ты ні герой, які наперадзе адважна парываецца ў бой, ні той, хто мае дар зьбіраць вакол сябе людзей, а думкі твае круцяцца па ўезджаных каляінах; але, можа, менавіта такія й пакліканы ўзьдзейнічаць у часы мізэрнасьці, бо што нам тыя твае Аляксандры й Сакраты, калі нават неба над намі, здаецца, ня вышэй за гэтую вось столь.

- Але ж Лютэр - вялікі чалавек, - кажа Айцэн, якому аж у лытках пахаладзела ад такой крамолы.

- Звычайна, твая рацыя, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Спачатку ён даў падсрачніка папу, а пасьля расшалопаў, што божы парадак, які высока ўвысі й нізка ўнізе, павінен заставацца. Так была збудавана моцная фартэцыя на кучы гною. Пра што твая казань сёньня раніцай?

- Думаю, пра жыдоў.

Лёйхтэнтрагер прыўстае, пачухвае бародку й выскаляецца.

- Гэта пра таго, хто ў цябе адшпіліў Маргрыт?

- Інстытут прапаведніцтва, - раздражнёна кажа Айцэн, - ад Бога, а гэты твой ад сатаны.

- Ай, звычайна, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта ты робіш дзеля доктара Лютэра. Наслухаўся, як ён расьпінаўся супроць жыдоў, як бушаваў нядаўна ў доме ў магістра Мэланхтона; рыхтык, як кажа прарок: хто маўляе з вуснаў Госпада, смачна есьць і гладка едзе.

Айцэн злуецца.

- У мяне свае словы ёсьць. - Ён хоча сказаць яшчэ больш; як гэта сябру заскочыла ў галаву высьмейваць яго, але цугляе сваю хэнць, бо думае, што яму яшчэ той спатрэбіцца на казані, як тады перад герствам экзаменатарамі. - Ты ж будзеш каля мяне ў замкавай кірсе? - нерашуча пытаецца.

- Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер, - укінься ў нагавачкі; у цябе лыткі трымцяць, калені пакалоціш.

- Ты ж будзеш? - кажа Айцэн.

- Я нічога не забыўся ў тваёй кірсе, - кажа Лёйхтэнтрагер. - А тое, што будзеш прапаведаваць у сваёй казані, ты й безь мяне скажаш, я ўпэўнены.

- Дык ты што, за жыдоў? - пытаецца Айцэн, успамінаючы й ншага, з кім яго сябар Ганс меў дужа даверлівы абыход тае памятнае ночы.

- Жыды, - кажа Лёйхтэнтрагер, - выклятыя богам. Гэта, прынамсі, нешта, што іх вылучае. А што маюць астатнія народы?

Юны Айцэн, які ахвотна паверыў бы, што Бог клапатліва дбае пра яго й нават паслаў у гэтую юдоль смутку свайго роджанага сына, каб адмыць ад грахоў персанальна яго, палохаецца ад думкі, што таму, угары, можа, і праўда на ўсё напляваць, як намякае Лёйхтэнтрагер. Але не, калі ўжо не яго сябар Лёйхтэнтрагер, дык сам Бог будзе на ягоным баку, калі ён цяпер пойдзе, апранецца, пасёрбае мучное затаўкі, а пасьля з годнасьцю, якую з гэтага часу павінен будзе паказваць усюды, пройдзе ў замкавую кірху, каб там трымаць ранішнюю казань перад багавейнымі й крытычнымі вушамі доктара Марцінуса й настаўніка Мэланхтона. Не яго ж галава была, калі некалькі дзён таму назад была пустэльняй з напханымі ў яе навукамі, а ягоная галава была галавою ў поўным парадаку, калі апошняе ночы ён ператрос усе кнігі Майсея, шукаючы патрэбных выслоўяў, і знайшоў шмат чаго трапнага, а на патрэбу меў яшчэ й шпаргалік у кішэні, які павінен быў даць яму палёгку на тую крайнасьць, калі палёгкі ня будзе.

Дый раніца такая ясная, калі ён выходзіць у дзьверы, кропелькі расы блішчаць, як дыяманты й каштоўныя камяні, нават вада ў сьцёкавай рыне пасярэдзіне вуліцы люструе ясны божы дзень, і людзі, як і ён, пасьпяшаючы ў дом божы, вітаюць яго так сардэчна, аж ён спадціха нават думае, што якраз сёньня ня можа быць ніякай плягі, і адразу пасьля гэтага сам залікае да парадку, бо чорт спакон веку з тымі, каго апантала гардыня.

Ён добра ведае кірху зь яе высокім сьпічастым дахам, яе брамай, да якое колісь доктар Марцінус прыбіў свае тэзісы; так, думае юны Айцэн, з малога паўстае вялікае; крыху менш за сто фраз, а ўжо Рым скалануты, цьвярдыня антыхрыста. І думае далей, што, калі толькі будзе гаварыць з адвагай, дык і ягонае слова можа магутна паспрыяць на дабро хрысьціянству.

Падымаючыся на катэдру пасьля некалькіх пабожных сьпеваў, калі ўсё ўнізе аціхае й да яго паварочваюцца твары справа й зьлева йі ён апускае галаву ў ціхім благаньні, каб вымаліць дабраславеньне Госпада на ўдачу ягонай казані, каб не стаяў ён тут, як таўкач і заіка, ён успамінае пра многія выпадкі, калі сам сядзеў там унізе ў богабаязнай замілаванасьці, тым часам як тут угары на гэтай катэдры ўзвышаў голас ягоны настаўнік Мэланхтон, а тое часам і сам Лютэр. І ён пачынае:

- Любасныя! Мілата вам і мір у Хрысьце! - І зачытвае тэкст зь эвангэльля: - «А Пілат, бачачы, што нічога не дапамагае, а неспакой расьце, узяў вады і ўмыў рукі перад людзьмі, кажучы: невінаваты я ў крыві Праведніка Гэтага; глядзеце самі. І, адказваючы, увесь люд сказаў: Кроў Ягоная на нас і на дзецях нашых!» - І пачынае далей зноў ад сябе: - Любасныя! Глядзіце, такое адбывалася больш чым тысяча пяцьсот гадоў таму назад каля дома намесьніка Пілата ў Ерусаліме, і гэта быў адназначна габрэйскі народ, які патрабаваў крыві нашага Госпада й Збаўцы, патрабаваў укрыжаваньня. І гэты народ з такою віною сёньня жыве сярод нас і мае нахабнасьць верыць, што зямлю Ханаан, горад Ерусалім і Божы храм яны атрымалі ад Бога, ды яшчэ й сёньня ня могуць адмовіцца ад сваёй вар'яцкай пыхі ва ўпэўненасьці, што менавіта яны - Божы народ, хоць яны разьбітыя з рымскіх часоў, расьцярушаныя па сьвеце й да асноў сваіх асуджаныя і адкінутыя.

Айцэн падымае вочы й шукае доктара Марцінуса, і бачыць, як той лагодна ківае, бо такія думкі пра жыдоўскі народ якраз патрапляюць яго ўласным. І юны прапаведнік бачыць, што ён пацэліў у самы акурат, і, падмацаваны й падбадзёраны, прамаўляе далей. Як што яны, жыды, кажа ён, гналі нашага Госпада Ісуса з такой вялікай нянавісьцю й не хацелі паверыць, што ў ягонай асобе да іх прыйшоў мэсія, дык з такой самай нянавісьцю яны гналі і ўсіх хрысьціян. Іх яны называлі гоямі і, паколькі ў іхніх вачах мы былі гоямі, а не паўнавартаснымі людзьмі, дык мы ня былі людзьмі высокай, шляхетнай крыві, роду й паходжаньня, як яны, якія вялі свой род ад Абрагама, Сарры, Ісаака й якава, хоць, і гэта асабліва падкрэсьлім, Бог праз сваіх прарокаў закляйміў дзяцей Ізраіля як ліхіх шлюх, бо, як асабліва скардзіўся прарок Ісая, яны, наўзрок выконваючы Божыя запаведзі, насамрэч учынялі толькі ліхату й ідалапаклонства.

Юны прапаведнік адчувае, як яго слова кранае чульлівыя сэрцы парафіянаў і што ня толькі доктар Лютэр, але і ўсе яны ў душы кажуць сабе, што ён мае рацыю, і канец і аман. Гэта ўскрыляе яго, і ён рашае прыналегчы, паднапяцца й падагрэць яшчэ мацней ды кажа:

- Яны з самага малку ўсмакталі ў сябе такую нянавісьць да гояў, што нікому ніякага дзіва няма, калі ў гісторыі ім увальвалі за тое, што яны атручвалі калодзежы й кралі дзяцей, якіх пасьля пратыкалі шылам і расьціналі, як гэта было ў Трэнце й на Белым возеры. Вітаючы нас, хрысьціян, яны знарок перакручваюць словы «ласкава запрашаем - seid willkommen» у «шэд віл ком», што азначае - «шайтан, прыйдзі!» альбо «вось ідзе сатана». Так яны наклікаюць на нас пякельны агонь і ўсякія нягоды. Да таго ж яны называюць Ісуса сынам шлюхі, а ягоную маці шлюхай, якая ў парушэньне шлюбу зрабіла дзіця зь нейкім забеглым кавалём-малатабойцам.

Айцэн пераводзіць дух. Яму лёгка на душы, быццам словы плывуць самі сабою, як тыя катэгорыі анёлаў на экзамене, хоць ва ўсёй замкавай кірсе ані ценю ягонага сябра Лёйхтэнтрагера. Але ён бачыць перад сабою іншага, нахабнага маладога жыда ў брудных ботах, як ён чукае на каленях Маргрыт, і гэта ніяк ня можа быць чортавай замарокай, бо чорту ў кірху дарога заказана, а гэта божая азнака, алюзія божая, і ён прамаўляе далей:

- Чым жа, зрэшты, заслужыліся мы ў жыдоў на жудасны гнеў і зайздрасьць і нянавісьць іхнюю? Мы ж не называем іх шлюхамі, як яны называюць дзеву Марыю, не называем дзяцьмі шлюхі, як яны называюць нашага Госпада Хрыста, мы ня крадзем і не пратыкаем шылам іхніх дзяцей, не атручваем ім ваду, ня прагнем іхняй крыві. Наадварот: мы робім дзеля іх толькі ўсяляк памыснае дабро; яны жывуць з намі ў дамах, пад нашай абаронай і аслонай, карыстаюцца нашымі дарогамі, нашым рынкам, нашымі вуліцамі; князі дазваляюць жыдам браць зь іхніх кашалькоў і скрынак, колькі тыя хочуць, дазваляюць сабе й сваім падданым праз жыдоў займацца ліхвярскім зьдзірствам і смактаць кроў.

З гэтым і падступаецца да таго, што, як ён ведае, ўзрушае ягоную парафію яшчэ больш, чым тое Пілатава ўмываньне рук і поцемкі жыдоўскага роду й нібыта божае выбраньніцтва габрэяў. І тут ужо ён абазнаны няма ладу як і выкладвае - і пра дом свой і пра словы цёткі-спадчынадаўцы ў Аўгсбургу. І ўскрыляе рукі ўгору й крычыць:

- Любасныя! Ці бачыў хто калі з вас, каб жыд працаваў, як працуеце вы ў гарач і ў холад, ад рана да позьняга? Не, гэта, як самі жыды кажуць: мы не працуем, у нас добрыя, леныя дні, праклятыя гоі хай працуюць на нас, а мы мецьмем іхнія грошы; зь імі мы паны, а яны нашыя слугі. Так яны кажуць і гэтым самым сьледуюць свайму закону, як пра тое сказана ў Другім Законе 23:20: «Іншаземцу аддавай у ліхву, а брату твайму не аддавай у ліхву, каб Гасподзь, Бог твой, дабраславіў цябе ва ўсім, што робіцца рукамі тваімі, на зямлі, у якую ты ідзеш, каб авалодаць ёю». Іх дыханьне сьмярдзіць язычніцкім золатам і срэбрам, бо няма такога другога народу пад сонцам, каб быў прагнейшы й сквапнейшы за іх. І вось я чую, як кажуць, што жыды давалі вялікія грошы князям і панству й тым яны нібыта карысныя. Так, а з чаго яны давалі? З добраў тых самых панстваў і іх падданых, з таго, што ўкрадзена й нарабавана ліхазьдзірствам.

Ён азіраецца вакол і бачыць вочы сваіх слухачоў і як яны прыляпіліся да ягоных вуснаў, і заўважае раптам, якая вялікая сіла зыходзіць ад яго, калі ён, вось ён, стаіць на высокай катэдры ўгары й разумее, што сапраўдны прапаведнік павінен казаць толькі слушныя словы, у патрэбны час, каб усе яны падняліся і рушылі й рабілі тое, да чаго ён іх заклікае. І з гэтымі ўзьнёслымі думкамі ў сэрцы ён падводзіць увесь sermon да добрага канца, рупліва падагульняючы, чым дыферэнцыруюцца пракляты жыд і пабожны хрысьціянін.

- Жыды ж, менавіта, - абвяшчае ён, - хочуць мець мэсію з краіны дурняў і гультаёў, каб насычаў іх сьмярдзючыя гізунталы, сьвецкага караля, каб перабіў нас, хрысьціян, падзяліў сьвет паміж імі й зрабіў іх валадарамі. Але мы, хрысьціяне, маем свайго мэсію, які робіць так, каб мы не баяліся сьмерці й ня дрыжалі перад абліччам гневу Гасподняга й каб маглі ўшчаміць хваста д'яблу. Нават калі ён і не дае нам золата, срэбра й іншага багацьця, дык і ад такога мэсіі ў нас сэрца гатовае выскачыць з грудзей ад радасьці, бо сьвет ператвараецца ў рай. І за гэта мы дзякуем Богу, айцу ўсякай мілаты й дабрамыснасьці. Аман.

Кажа й асьцярожна патыкаецца ўніз з катэдры, чапляючыся за каменныя поручы, бо якраз цяпер ён і адчувае слабасьць ва ўсім целе; так адважна й шчырадушна мала хто калі тут гаварыў у сваёй першай казані, падобна таму, як бы леў паказаў пазуры, толькі ў сьвятарскай хабіце, зразумела. Пасьля ён ідзе да аўтара й схіляе калена й прамаўляе малітву Богу Ўсемагутнаму, але безь сьвядомасьці й разуменьня, механічна, толькі словы ў патрэбнай пасьлядоўнасьці, бо толькі цяпер, калі ён усё завяршыў, у душы яго паўстае поўная яснасьць таго, што такое казань, як і вучыў вялікі доктар Лютэр: прапаведнік павінен быць і воінам і пастухом, а гэта найцяжэйшае мастацтва. Пасьля ён паварочваецца да парафіянаў і падымае рукі, урачыста скіроўваючы позірк угору да скляпеньня храма, і прамаўляе дабраславеньне, якое калісьці сказаў сьвятар Аарон: «Хай Гасподзь дабраславіць цябе й ахавае цябе; Госпадзе, яві свой твар над табою ў зьзяньні й будзь мілажальны з табою», і жахаецца пры думцы, што з гэтага моманту ў ягонай сіле павінна быць права й моц выслоўліваць Божае дабраславеньне й раздаваць яго, быць сапраўдным пасрэднікам паміж гэтымі тут і тым там угары, і ён кажа: аман, і чуе, як зазваніў звон на званіцы, магутна й чыста, вітаючы сьвежасьпечанага гера пастара.

А на вуліцы каля брамы, як што ўжо паклаў свой таляр у скарбонку, ён сустракае Лютэра, які, здаецца, чакаў яго на замкавым двары й хоча пагутарыць зь ім.

- Малады чалавек, - кажа Лютэр і выпрабавальна зьмервае яго адным здаровым вокам ці тое з сумнівам, ці тое з прызнаньнем, - вы проста прачыталі з маёй галавы мае думкі, што вы сёньня выклалі пра жыдоўскі народ. Але слухаючы вас, я быў падумаў сабе: такі, як ён, як усё адно адмыслова створаны, каб падупадаць сатанінскім змустам; паверце мне, я маю досьвед у гэтым. Таму я раю вам, заставайцеся пастаянна ў скрусе духу й сэрца вашага й час ад часу акідайцеся вокам цераз плячо, ці не стаіць ён ужо ў вас за плячыма. І прыміце гэта; гэта пісямко, якое я хачу даць вам у дарогу.

З гэтымі словамі вялікі чалавек нахіляеццца да яго, быццам хочучы абняць; але ня робіць гэтага; толькі воблачка піўнога духу й цыбулі зыходзіць зь яго й абвалакае юнага Айцэна, тым часам як Лютэра ўжо й дух прастыў.