Парфума

Гiсторыя аднаго забойцы

Зюскiнд Патрык

Частка другая

Тым самым часам, як абвалiўся дом Джузэпэ Бальдзiнi, Грануй быў у дарозе ў Арлеан. Ён пакiнуў кальцо смуроду вялiкага горада, i з кожным крокам, як аддаляўся ад Парыжа, паветра вакол яго рабiлася яснейшае, свяжэйшае i чысцейшае. Разам з гэтым -- i менш насычанае. У iм перасталi мiтусiцца пахi, сотнi пахаў, а тыя нямногiя, што былi-- пахi дарожнага пылу, лугоў, глебы, раслiн, вады,-- доўгiмi смугамi цягнулiся над зямлёй, павольна надзiмалiся, павольна калыхалiся, амаль нiдзе рэзка не абрывалiся.

Граную гэтая вясковая простасць была--як выбаўленне. Гэтыя бесклапотныя пахi лашчылi нюх. Першы раз ён не павiнен быў сачыць за кожным сваiм удыхам, каб не прыхапiць нечагась новага, неспадзяванага, варожага або не ўпусцiць чагосьцi прыемнага. Першы раз ён мог дыхаць амаль вольна i пры гэтым не прынюхвацца насцярожана кожную хвiлiну. "Амаль" сказалi мы, бо па-сапраўднаму свабодна не праходзiла, вядома, нiчога праз нос Грануя. Нават калi ў яго не было на тое нiякай прычыны, у iм заўсёды чувала iнтуiтыўная халодная стрыманасць да ўсяго, што iшло звонку i што даводзiлася ўпускаць у сябе. Усё сваё жыццё, нават у тыя нямногiя хвiлiны, калi ён адчуваў водгукi нечагась накшталт задавальнення, прыемнасцi, можа, нават шчасця, ён ахвотней выдыхаў: ён жа i пачаў жыццё не поўным надзеi ўдыхам, а забойчым крыкам. Але акрамя гэтай нягоды -- абмежавання, якое складала сутнасць ягонай натуры,-- Грануй, чым больш аддаляўся ад Парыжа, тым лепш i лепш адчуваў сябе, дыхаў лягчэй, iшоў iмклiвей i нават часам падбадзёрваўся, стараўся трымацца так, што здалёку выглядаў амаль як звычайны чаляднiк, як нармальны чалавек. Больш за ўсё яго разнявольвала адасабленне ад людзей. У Парыжы людзi жылi купна, шчыльней, чым у любым iншым горадзе свету. Шэсцьсот, семсот тысяч чалавек жыло ў Парыжы. Яны кiшэлi на вулiцах i пляцах, дамы былi набатаваныя iмi пад завязку, з сутарэнняў да гарышчаў. Кожны заканурак натоўчаны, напханы, натаптаны людзьмi, кожны камень, кожны лапiк зямлi прасмерд чалавечынай.

Толькi цяпер, спакваля аддаляючыся ад людскога чаду, Грануй уцямiў, што быў толькi камячком гэтага месiва, што яно цэлых васемнаццаць гадоў гняло яго, як задушлiвае пераднавальнiчнае паветра. Дагэтуль ён заўсёды думаў, што свет наогул такi i ад яго трэба засланяцца, цурацца, занурвацца ў сябе, паўзцi прэч. Але то быў не свет, то былi людзi. Цяпер яму здалося, што з светам -- з светам, дзе не было нi душы,-- можна было памеркавацца ў добрай згодзе.

На трэцi дзень вандроўкi ён уступiў у поле прыцягнення пахаў Арлеана. Яшчэ задаль да якiх-небудзь прыкметных знакаў вялiкага горада Грануй учуў ушчыльненасць чалавечага элементу ў паветры i рашыў перамянiць свой першы намер i абысцi Арлеан. Яму не хацелася так хутка трацiць толькi што здабытую свабоду дыхання i ныраць у цяжкую пярэсмердзь чалавечага збою. Ён зрабiў вялiкi абвод, абышоў горад, каля Шатанёр выйшаў да Луары i пераправiўся на той бок каля Сюлi. Да Сюлi яму хапiла каўбасы. Ён купiў сабе яшчэ адну столку i, сышоўшы з рэчышча, павярнуў углыбiню краiны.

Ён пазбягаў не толькi гарадоў, але i вёсак. Ён быў як усё роўна п'яны ад усё больш празрыстага, усё больш ачышчанага ад людзей паветра. Толькi каб прызапасiцца харчам, наблiжаўся да якога-небудзь селiшча або адзiнокага хутара, купляў хлеб i зноў знiкаў у лясах. Праз некалькi тыдняў яму збрыдзелi нават рэдкiя сустрэчы з дарожнiкамi на прасёлках, ён больш не пераносiў нават паху сялян, якi час-парой узнiкаў, бо тыя ўжо касiлi на лугах першую траву. Ён баязлiва збочваў ад кожнага авечага статку не таму, што авечкi, а каб абысцi пах пастухоў. Ён iшоў не разбiраючы дарогi напрасткi цераз палеткi, рабiў шматмiльныя закручыны, ледзь толькi ўнюхваў эскадрон райтараў за некалькi гадзiн верхавой язды. Не таму, што ён, як iншыя чаляднкi i валацугi баяўся праверкi папер i адпраўкi пры першай аказii ў войска,-- ён нават i не ведаў, што iшла вайна,-- а толькi таму, што яму быў гiдкi чалавечы пах верхаўцоў. I так сам сабою i без пэўнага вырашэння план -- як мага хутчэй дабрацца да Граса -- паступова пабляк; гэты план, мы б сказалi, расцёкся ў свабодзе, як i ўсе iншыя пахi i намеры. Грануй не рваўся больш нiкуды, а толькi -- упрочкi ад людзей.

Нарэшце ён пачаў рухацца толькi начамi. На дзень удзiраўся ў падлесак, спаў пад якiм-небудзь карчом, хаваўся ў зарасцях, у самых занетраных мясцiнах, згарнуўшыся ў клубок, як жывёла, нацягнуўшы на цела i галаву конскую гуньку, утыкннуўшыся носам у локаць i адвярнуўшыся да зямлi, каб нiякi чужы пах не ўрываўся ў ягоныя мроi. Падвечар ён прачынаўся, абнюхваўся навокал i толькi тады, калi нос пераконваў яго, што самы апошнi селянiн пакiнуў поле i што самы-самы дарожны рызыкант знайшоў сабе дах i прытулак, толькi тады, калi ноч з яе ўяўнымi небяспекамi заганяла пад дахi людзей, Грануй выпаўзаў са свайго сховiшча i рушаў у дарогу. Каб бачыць, яму не патрэбна было святло. Яшчэ раней, iдучы ўдзень, ён часта заплюшчваў вочы i так рухаўся нюхам. Яркiя краявiды, сляпучасць, раптоўнасць i вастрыня зроку срычынялi боль. Яму падабалася толькi святло месяца. Месяцава святло не давала колераў i толькi слаба акрэслiвала абрысы пейзажу. Яно зацягвала зямлю бруднай шэранню i на цэлую ноч удушвала жыццё. Гэта як усё роўна вылiтае з чыгуну святло, у якiм усё нерухомае, акрамя ветру, ценем асядала часам на шэрыя бары, i ў якiм не жыло нiчога, апрача пахошчаў голай зямлi, было адзiным светам са значэннем для яго, бо быў падобны на свет ягонай душы.

Так ён iшоў на поўдзень. Прыблiзна ў паўднёвым кiрунку, бо iшоў не па магiчным компасе, а па компасе свайго нюху, а ён, нюх, дазваляў яму абмiнаць кожны горад, кожнае сяло, кожнае жытло. Тыднямi ён не сустракаў анi душы. Ён мог бы закалыхаць сябе супакойлiвай верай, што ён -- адзiн у цёмным або залiтым халодным месяцавым святлом свеце, калi б яго беззапганны компас не падказаў яму, што ёсць нешта лепшае.

Нават уначы ў свеце былi людзi. Нават у самых збязлюдненых мясцiнах вадзiлiся людзi. Толькi яны шылiся па сваiх патаемных норах, як пацукi, i спалi. Зямля не ачышчалася ад iх, бо нават у сне яны выпаралiся пахамi, якiя лезлi ў адчыненыя дзверы i шчажыны iхнiх логваў вонкi i затручвалi прыроду, пакiнутую, здавалася, на волю лёсу. Чым больш абвыкаўся Грануй з больш чыстым паветрам, тым адчувальней мiтрэнжыў яго чалавечы пах, якi нечакана, ну ж бо зусiм нянаджана усплываў у паветры, жудасны, пачварны, як казлiны смуродзiска, i выдаваў, так сказаць, iснасць якога-небудзь пастуховага бярлога, цi халабуды смаляра, цi разбойнiцкага лёха. I Грануй бег i бег далей, упрочкi, усё больш адчувальна рэагуючы на ўсё больш рэдкiя пахi чалавечыны. Так ягоны нос зводзiў яго ва ўсё больш бязлюдныя мясцiны краiны, усё больш аддаляў яго ад людзей i ўсё больш энергiчна прыцягваў да магнiтнага полюса максiмальна магчымай адзiноты.

Гэты полюс, альбо самы далёкi ад людзей пункт ва ўсiм каралеўстве, быў у цэнтральным масiве Авернi, прыкладна за пяць дзён дарогi ад Клермона, на вышынi дзвюх тысяч метраў, на вышынi вулкана Плён-дзю-Канталь.

Вулкан гэты -- велiзарны конус з свiнцова-шэрых пародаў сярод бясконца панылага пласкагор'я, толькi сям-там парослага шэрым мохам i шэрым нiзкарослым хмызоўем. Cюд-туд з яго тырчалi, як гнiлыя зубы, бурыя скалы, асобныя дрэвастоiны, абгарэлыя ў пажарах. Самымi светлымi днямi мясцовасць глядзелася так панура i знежывела, што нават самы гарапашны пастух гэтай гарапашнай правiнцыi не пераганяў бы сюды сваiх авечак. А ўжо начамi, у бледным святле месяца, гэтая забытая Богам пустэльня здавалася нечым тагасветным. Нават шуканы па ўсёй краiне бандыт Лебрэн i той прабiваўся ў Сэвэны, дзе яго схапiлi i чвартавалi, а не хаваўся на Плон-дзю-Канталi, дзе яго, праўда, нiхто не знайшоў бы, але дзе яго чакала пэўная смерць пажыццёвай самоты, а яна здавалася яму яшчэ страшнейшай.

На шмат мiль навокал не было нi людзей, нi звычайнага цеплакроўнага звяр'я -- толькi некалькi кажаноў, жукоў i гадзюк. Дзесяткi гадоў нiхто не падымаўся на вяршыню.

Грануй дабраўся да гары жнiвеньскай ноччу 1756 года. Да святла падняўся на вяршыню. Ён яшчэ не ведаў, што яго падарожжа закончылася. Ён думаў, што гэта толькi этап на дарозе да яшчэ чысцейшага паветра i абмацваючы нюхам грандыёзную панараму вулканiчнай пустэльнi, круцiўся як жэўжык: на ўсход, дзе слалася шырокае пласкагор'е Сэн-Флюр i балоцiстыя берагi рэчкi Рыу; на поўнач, адкуль ён прыйшоў, колькi дзён перабiраючыся праз карставыя хрыбты, на захад, адкуль лёгкi ранiшнi ветрык даносiў да яго пах каменя i крамяных траў; на поўдзень, нарэшце, дзе на многiя-многiя мiлi працягнулiся спады Плён-дзю-Канталя аж да цёмных урвiшчаў Труера.

Усюды, на ўсiх кiрунках, панавала тое самае бязлюддзе, але кожны крок у любы бок азначаў наблiжэнне да чалавека. Стрэлку компаса зашкалiла, яна круцiлася, як хацела. Арыентыраў больш не было. Грануй дасягнуў мэты. Але ж разам з тым i трапiў у пастку.

Калi ўстала сонца, ён усё яшчэ быў на тым самым месцы i лавiў носам паветра. Роспачна-напружлiва ён спрабаваў вызначыць кiрунак, адкуль яму пагражала чалавечына, i кiрунак процiлеглы, куды яму след было ўцякаць. Адусюль да яго даляталi ледзь улоўныя шматкi чалавечых пахаў, ад якiх ён шалеў. А тут, дзе ён стаяў, не было нiчога. Тут быў толькi спакой, спакайната пахаў, так бы тое мовiць. Вакол панавала толькi падобнае на цiхi шоргат аднароднае веянне мёртвага камення, шэрых паўзучых раслiн i сухой травы.

Граную спатрэбiлася вельмi шмат часу, каб паверыць, што чалавечых пахаў няма. Шчасце заспела яго знянацку. Яго недавер доўга супрацiвiўся цвярозаму розуму. Ён нават, калi ўстала сонца, паклiкаў на дапамогу зрок i ўжо вачмi даследаваў небакрай, шукаючы хоць якога б там следу чалавечай прысутнасцi -- дах будана, дым з комiна, плот, мост, статак. Ён прыставiў далонi да вушэй, каб учуць вiск касы, або сабачы брэх, або дзiцячы плач. Цэлы дзень ён праседзеў на распаленай сонцам вяршынi Плён-дзю-Канталя, марна чакаючы хоць якое азнакi. Толькi ў сутоннi яго недавер памалу адступiў перад прылiвам эйфарыi: ён уцёк ад ненавiснага смуроду! Ён сапраўды быў тут зусiм адзiн! Адзiн чалавек у свеце!

У iм грымнула бура радаснага шчасця. Як пацярпелы карабельнiк пасля марных блуканняў па моры ў экстазе вiтае першы населены востраў, так i Грануй святкаваў сваё прыбыццё на гару самотнасцi. Ён крычаў ад шчасця. Адкiнуўшы юрзак, гуньку, кiй, ён тупаў па зямлi нагамi, ускiдваў угору рукi, круцiўся ў дзiкiм танцы, рыкаў i выкрыкваў на ўсе бакi сваё iмя, сцiскаў кулакi, пераможна гразiўся iмi ўсёй краiне, што ляжала пад iм, i вечароваму сонцу, i святкаваў сваю перамогу. Ён шалеў як вар'ят да позняй ночы.

Некалькi наступных дзён ён асталёўваўся на гары -- бо яму было ясна, што ён не скора пакiне гэту дзiвосную мясцiну. Спачатку ён пашукаў нюхам вады i знайшоў яе ў расколiне пад вяршыняй, дзе яна тонкай плевачкай сцякала па скале. Яе было мала, але калi ён цярплiва хлябтаў цэлую гадзiну, дык спатольваў усю сваю дзённую патрэбу. Ён знайшоў i ежу: гэта былi маленькiя саламандры i змеi, якiм адрываў галовы i глытаў цалкам, са скурай i касцямi. Ён заядаў iх сухiм лiшайнiкам, i травою, i журавiнамi. Гэты рацыён, неверагодны ў вачах абываталя, анi яго не бянтэжыў. Апошнiя тыднi i месяцы ён ужо больш не кармiўся гатаванай чалавекам ежай, такою як хлеб, i каўбаса, i сыр, а, пачуўшы голад, пажыраў усё спажыўнае, што ў рукi давалася. Менш за ўсё ён быў гурманам. Ён наогул не ведаў нiякай асалоды, акрамя асалоды ад бесцялеснага паху. Ён i пра камфорт не здагадваўся i задаволiўся б голым каменем, каб легчы. Але ён знайшоў нешта лепшае.

Непадалёк ад крынiцы ён знайшоў натуральную вузкую штольню, якая пакручаста вяла ўсярэдзiну гары i метраў праз трыццаць канчалася завалам. Там, у канцы штольнi, было так цесна, што плечы Грануя ледзь улазiлi ў праём, i так нiзка, што стаяць ён мог толькi сагнуўшыся. Але ён мог сядзець, а клубком -- яшчэ i ляжаць. I гэтага цалкам хапала для камфорту. Бо такое месца мела неацэнныя перавагi: у канцы тунэля нават удзень панавала апраметная ноч, стаяла мёртвая цiшыня, i паветра дыхала вiльготным саланаватым халадком. Грануй адразу ўнюхаў, што тут нiколi не бывала нiводнай жывой iстоты. Калi ён завалодаў гэтым месцам, яго агарнула пачуццё, блiзкае да святога трымцення. Ён паслаў сваю конскую гуньку, нiбы накрываў алтар, i лёг. Ён адчуваў нябеснае шчасце. Ён ляжаў у самай самотнай гары Францыi, пяцьдзесят метраў пад зямлёй, як у сваёй дамавiне. Яшчэ нi разу ў жыццi яму не ляжалася так утульна -- хiба што ў чэраве ў мацi. Калi б нават звонку згарэў увесь свет, адсюль ён нiчога не заўважыў бы. Ён цiха заплакаў. Ён не ведаў, каму дзякаваць за такое непамыснае шчасце.

Потым ён выходзiў з гары, толькi каб пахлябтаць вады з крынiцы, хуценька вызвалiцца ад мачы i экскрэментаў i папаляваць на яшчарак i змеяў. Уначы яны лавiлiся лёгка, бо залазiлi пад камянi i ў неглыбокiя норы, дзе ён iх знаходзiў па паху.

Першыя тыднi ён яшчэ некалькi разоў падымаўся на вяршыню, каб абнюхаць усё навокал. Але неўзабаве гэта стала больш лiшняй звычкай, чым патрэбай, бо нi разу ён не ўчуў нiчога пагрозлiвага. I тады ён спынiў вылазкi; ён iмкнуўся толькi да таго, каб, справiўшы патрэбы, важныя для элементарнага выжывання, як мага хутчэй вярнуцца ў свой склеп. Бо тут, у склепе, ён, зрэшты, i жыў. Гэта азначала, што дваццаць гадзiн у суткi ён у поўнай цемры i поўнай цiшынi сядзеў на сваёй гуньцы у канцы каменнага калiдора, прыхiлiўшыся спiнай да кучы абсыпанай пароды, уцiснуўшы плечы памiж скаламi, i задавальняўся самiм сабой.

Бываюць людзi, якiя шукаюць адзiноты: пакайныя грэшнiкi, няўдахi, святыя або прарокi. Яны любяць сыходзiць у пустэльню, дзе кормяцца акрыдамi i дзiкiм мёдам. Некаторыя нават жывуць у пячорах i цяснiнах на пустэльных выспах або сядзяць -- крыху з какецтвам -- у клетках, падвешаных на галлi або ўмацаваных на слупах. Яны робяць гэта дзеля таго, каб наблiзiцца да Бога. Адзiнота патрэбна iм для знемажэння плоцi i пакаяння. Яны так робяць, бо перакананыя, што такое жыццё -- богаспадобнае. Або ж яны месяцамi i гадамi чакаюць, што ў адзiноце iм будзе паслана божае адкрыццё, каб яны без адкладу прадалi яго людзям.

Нiчога такога не было ў Грануя. Пра Бога ён не меў нiякага ўяўлення. Ён не каяўся i не чакаў нiякага адкрыцця згары. Ён пакiнуў людзей толькi дзеля сваёй асалоды, толькi на тое, каб быць блiзка да самога сябе. Ён купаўся ў сваiм, нi на што не скiрваным iснаваннi i лiчыў, што гэта цудоўна. Як труп, ляжаў ён у каменным склепе, амаль не дыхаў, амаль не чуў стуку свайго сэрца -- i ўсё-такi жыў такiм iнтэнсiўным i пепракручаным жыццём, як нiхто iншы ў свеце.

Арэнай гэтых перакрутак была -- а як жа ж бо iнакш -- ягоная ўнутраная iмперыя, куды ён з самага нараджэння закопваў абрысы ўсiх пахаў, чутых iм хоць раз. Каб наладзiцца, ён спярша выклiкаў з памяцi самыя раннiя, самыя далёкiя з iх: варожыя душныя выпарэннi спальнi мадам Гаяр; смурод высахлай скуры яе рук; воцатна-кiслае дыханне патэра Тэр'е, iстэрычны, гарачы мацярынскi пот кармiцелькi Бюсi, трупны потых Могiлак нявiнных, забойчы пах сваёй мацi. I ўпiваўся агiдаю i нянавiсцю, i ў яго валасы ўставалi ад салодкай вусцiшнасцi.

Часам гэты аперытыў мярзоты быў недастатковы, i каб разагнацца, ён дазваляў сабе невялiкi нюхальны экскурс да Грымаля i частаваўся смуродам гнiлых, яшчэ з мяздрою скур i дубiльных сумесяў альбо ўяўляў сабе чадныя выпарэннi шасцiсот тысяч парыжанаў у душным, смертапахiбным сквары ў разгар лета.

I тады раптам -- у тым i быў сэнс практыкавання -- назапашаная нянавiсць аргiястычна вырывалася вонкi. Як навальнiца ён згушчаўся пад гэтымi пахамi, якiя нахабна зняважылi яго светлы нос. Як град пшанiчны палетак, ён сек гэтую мярзоту, як ураган, ён расцiраў яе на пыл i тапiў у велiзарным ачышчальным моры дыстыляванай вады. Такi справядлiвы быў у яго гнеў. Такая велiчная была ў яго помста. Га! Якая высокая хвiлiна! Грануй, гэты маленькi чалавек, дрыжаў ад узбуджэння, яго цела сутаргава сцiскалася ў вострай асалодзе i звiналася так, што часам стукаўся аб столь штольнi, потым павольна расслабляўся i ляжаў, спустошаны i глыбока задаволены. Гэты акт вывяржэння ўсiх гiдотных пахаў быў сапраўды занадта прыемны, занадта... У сцэнарыi яго ўяўнага сусветнага тэатра гэты нумар быў, здаецца, самы любiмы, бо даваў пачуццё заслужанай знямогi, якою аплачваюцца толькi сапраўды вялiкiя, гераiчныя дзеi.

Цяпер ён меў права крыху адпачыць. Ён выцягваўся на сваiм лежаку: фiзiчна на столькi, на колькi хапала месца ў цёмнай штольнi. Аднак унутрана, на чыста падмеценай тэрыторыi сваёй душы, ён камфортна выцягваўся на поўны рост i аддаваўся салодкiм марам пра вытанчаныя духмянасцi. Напрыклад, ён выклiкаў пахучы подых веснавых лугоў; цеплаваты травеньскi вецер у зялёнай лiстоце букаў; марскi брыз, церпкi, як падсолены мiндаль.

Ён падымаўся пад вечар -- так сказаць, пад вечар, бо, вядома, не было нiякага вечара, нiякай ранiцы, нiякага полудня, не было нi цемры, нi святла, i не было нi веснавых лугоў, *нi зялёнай букавай лiстоты, а быў толькi пах рэчаў. (Вось таму адзiна адэкватная, але i адзiна магчымая facon de parle* пра гэты унiверсум -- гаварыць пра яго як пра ландшафт, бо наша мова не

прыдатная на апiсанне свету, якi ўспрымаецца нюхам.) Ну, дык вось, пад вечар у душы ў Грануя ўзнiкаў стан i наставаў момант, падобны на канец сiесты на поўднi, калi паўдзённая амярцвеласць павольна ападае з ландшафту i спыненае жыццё зноў гатова пачацца. Успалымнёная шалам гарачыня -- вораг тонкiх пахаў --адступалася, гурт мярзотных дэманаў быў знiшчаны. Палi ўнутраных бiтваў, гладкiя i мяккiя, былi ў лянiвым спакоi абуджэння i чакалi, што на iх апусцiцца воля гаспадара. I Грануй падымаўся -- як было сказана i атрасаў з сябе сон. Ён уставаў, вялiкi ўнутраны Грануй, ён узвышаўся волатам, у поўным бляску, мiлдата была дзiвiцца на яго -- амаль мiлажаль, што нiхто яго не бачыў!-- i азiраў свае валоданнi, пыхлiва i ганарлiва.

Так! Гэта было ягонае каралеўства! Непаўторная iмперыя Грануя! Створаная i ўпакораная iм, Грануем, спустошаная, разбураная i зноў пастаўленая ягонай прыхамаццю, пашыраная iм да невымернасцi i абароненая агнявым мячом ад любога замаху. Тут не мела значэння нiчога, акрамя ягонай волi, волi вялiкага, цудоўнага, непаўторнага Грануя. I пасля таго, як былi знiшчаны, дпашчэнту спалены паганыя мiязмы мiнулага, ён хацеў, каб ягоная iмперыя пахла раскошна. I ён уладарна iшоў па разараным цалiку i сеяў самыя розныя духмянасцi, дзе -- залiшне шмат, дзе -- скупа; на бясконца шырокiх плантацыях i на маленькiх iнтымных кветнiках, расiдаючы жменямi насенне або кладучы па адным у зацiшных мясцiнах. У самыя далёкiя правiнцыi сваёй iмперыi пранiкаў Вялiкi Грануй, апантаны садоўнiк, i неўзабаве не засталося куточка, куды ён не кiнуў бы зярнятка паху.

I калi ён бачыў, што гэта добра i што ўся краiна засеяна яго боскiм грануевым насеннем, Вялiкi Грануй пасылаў на яе дождж вiннага спiрту, лёгкi i пастаянны, i насенне прарастала, радавала яму сэрца. На плантацыях пышна рунелi ўсходы, i ў патаемных садах налiвалмiся сокам сцяблiны. Покалiся бутоны, спяшалiся раскуклiць кветкi. Тады Влялiкi Грануй загадваў дажджу перастаць. I дождж пераставаў. А Грануй пасылаў краiне сонца сваёй усмешкi, i ў адказ на яе мiльёны раскошных кветак у адзiным парываннi распускалiся, рассцiлалiся ад краю да краю па iмперыi суцэльным яркiм кiлiмам, вытканым з мiрыядаў флаконаў з каштоўнымi пахошшчамi. I Вялiкi Грануй бачыў, што гэта добра, вельмi, вельмi добра. I ён пасылаў на краiну вецер свайго дыхання. I пад гэтай ласкай кветкi струманiлi водар i змешвалi мiрыяды сваiх пахаў у адзiн, якi пералiваўся ўсiмi адценнямi, але ўсё-такi адзiны ў заўсёднай зменлiвасцi уунiверсальны водар у гонар Яго, Вялiкага, Адзiнага, Цудоўнага Грануя, i, седзячы на троне залатога пахучага воблака. ён зноў уцягваў у сябе гэты раскошны дух, i пах ахвяры быў яму даспадобы. I Ён спускаўся з вышынi, каб шматккроць дабраславiць свой тволр, а твор дзякаваў яму радасцю, i захапленнем, i ўсё новымi выбухамi духмянасцi. Тым часам вечарэла, i пахi расплывалiся шырэй, злiвалiся з сiнечаю ночы ва ўсё больш фантастычныя праявы. Наперадзе была сапраўдная бальная ноч пахаў з велiзарным феерверкам, якi пахнуў брыльянтамi.

Аднак Вялiкi Грануй стамляўся, ён пазяхаў i казаў: "Вось, Я ўчынiў вялiкую дзею. Я прагну закончыць гэты багаты працаю дзень яшчэ адной радасцю".

Так казаў Вялiкi Грануй, а тым часам просты пахучы люд унiзе радасна спяваў i скакаў, а Ён, спусцiўшыся з залатога воблака, плаўна лунаў на шырока раскiнутых крылах над начной краiнай сваёй душы, летучы дахаты -- у сваё ссэрца.

Ах, было соладка -- вяртацца да сябе! Двайны сан -- Помснiка i Вытворцы светаў -- моцна стамляў, i вытрымлiваць пасля гадзiнамi захапленне сваiмi творамi таксама было досыць цяжка. Зняможаны боскiмi абавязкамi стварання i прадстаўнiцтва Вялiкi Грануй загадзя смакаваў зямныя радасцi.

Яго сэрца было пурпуровым замкам у каменнай пустэльнi. Яго хавалi дзюны, акружаў аазiс балотаў i сем каменных сцен. Дабрацца да яго можна было толькi паветрам. У iм было тысяча кладовак, i тысача скляпоў, i тысяча шшыкоўных салонаў, у тым лiку адзiн з пурпуровым канапэ, на якiм Грануй, цяпер ужо больш не Вялiкi Грануй, а, бадай, прыватная асоба, Грануй цi проста дарагi Жан-Батыст, любiў адпачываць пасля дзённых турботаў.

А ў кладоўках стаялi высокiя, да самй столi, палiцы, i на iх мясцiлiся ўсе пахi, сабраныя Грануем за ўсё ягонае жыццё, некалькi мiльёнаўпахаў. I ў скляпах замка стаялi бочкi найлепшых пахошчаў яго жыцця. Калi яны настойвалiся, iх налiвалi ў плЯшкi i кiламетрамi ўкладвалi ў халодных вiльготных праходах, адпаведна з годам i месцам вытворчасцi, iх было столькi, што не хапiла б жыцця, каб скаштаваць з кожнай.

I калi наш дарагi Жан-Батыст, вярнуўшыся chez soi**, клаўся ў пурпуровым салоне на сваю ўтульную канапэ -- калi хочаце, зняўшы нарэшце боты,-- ён пласкаў у далонi i склiкаў слуг, нябачных, неадчувальных, нячутных i пепрад усiм няўлоўных на нюх, г. зн. цалкам уяўных слуг, i пасылаў iх у кладоўкi, каб з вялiкай бiблiЯтэкi пахаў прынесцi яму той цi iншы том, i загадваў iм спусцiцца ў склеп i прынесцi яму пiтва. I ўяўныя слугi спяшалiся выканаць загад, i Грануеў страўнiк сцiскаўся ў сутарзе пакутлiвага чакання. Ён раптолўна адчуваў сябе, як п'янiца каля стойкi, якога разбiрае страх, што з нейкай там прычыны яму не пададуць заказаную гарэлку. А раптам скляпы i сутарэннi ўраз апусцелi? А раптам вiно ў бочках сапсавалася? Чаму ён мусiць чакаць? Чаму не iдуць? Пiтво было патрэбна аднуць, цяпепр во, без адкладу, ён памiрае ад смагi, ён сканаемна месцы, калi не пададуць.

Ай, ды кiнь, Жан-Батыст! Супакойся, даражэнькi! Прыйдуць яны, прыйдуць, прынясуць, чаго ты хочаш. Вось i яны, слугi, ляцяць як падмазаныя, прымаючы на нябачным падносе кнiгi пахаў. Нябачныя рукi ў белых пальчатках ввось -- падносяць неацэнныя пляшкi, асцярожна здымаюць iх з падноса; слугi з паклонам знiкаюць.

У поўнай адзiноце -- нарэшце-такi, зноў сам з сабою i пры сабе!-- Жан-Батыст хапае такiя палка жаданыя пахi, адкаркоўвае першую бутлю, налiвае куфаль па беражкi, падымае да вуснаўi п'е. Адным глытком ён спаражняе куфаль халоднай духмянасцi, i гэта чароўна! Гэта так добра, так ратуе, што ад шчасця ў нашага дарагога Жан-Батыста нагортваюцца на вочы слёзы, i ён адразу налiвае сабе другi куфаль водару: 1752 года, улоўленага ўвесну, у сутоннi на Каралеўскiм мосце, калi з зазхаду павяваў лёгкi ветрык, у Якiм змяшалiся пахi мора, пах лесу i крыху смалiстага паху прычаленых да берагу лодак. Гэта быў пах першай ночы, якая ўжо перабiраласяў зару, ночы, якую ён правёў, калi бадзяўся па Парыжы без дазволу Грымаля. Гэта быў свежы пах блiзкага дня, першага свiтання, прыжытага на волi. Ён быў азнакаю нейкага iншага жыцця. Пах той ранiцы быў Граную пахам надзеi. Ён дбайна хаваў яго. I кожнага дня патрошку ласаваўся iм.

Пасля другога куфля ўся нервовасць i няўпэўненасць, усе паняверкi знiкалi i яго напаўняў велiчны спакой. Ён адкiдваўся на мяккiя падушкi канапэ, адкрываў кнiгу i пачынаў чытаць пра пахi свайго маленства, пахi школьныя, пахi гарадскiх вулiц i завулкаў, чалавечыя пахi. I яго прабiралi прыемныя дрыжыкi жаху, бо тут ён выклiкаў суцэльна ненавiсныя, знiшчальныя пахi. З агiдай i цiкаўнасцю Грануй чытаў кнiгу мярзотлiвых пахаў, i калi агiда пепрасiльвала цiкаўнасць, ён проста захлопваў яе, адкладваў убок i браў наступную.

Заадно ён увесь час прыкладваўся да высакародных пахошчаў. Пасля пляшкi з водарам надзеi ён адкаркоўваў бутлю 1744 года з пахам дроў каля дома мадам Гаяр. А потым выпiваў вечаровага паху, насычанага духамi i церпкiм цяжарам кветак, падабранага на ўскраiне парку Сэн-Жэрмэн-дэ-Прэ ўлетку 1753 годда.

Цяпер ён ужо як след прапахся. Цела яго ўсё цяжэй асядала на падушкi, а дух чароўна затуманьваўся. I ўсё ж ягоны баль гэтым не канчаўся. Праўда, вочы ўжо больш не маглi чытаць, кнiга даўно выпала з рук, але яму не хацелася завяршаць вечар без яшчэ адной, апошняй бутэлькi, самай шыкоўнай: гэта быў водар дзяўчыны з вулiцы Марэ...

Ён выпiваў яго багавейна i дзеля гэтага выпрорстваўся на сваёй канапэ, хоць яно было i цяжкавата, бо пурпуровы салон хiстаўся i круцiўся вакол яго ад кожнага руху. У позе ўзорнага вучня, сцiснуўшы каленi i стулiўшы ступакi, паклаўшы левую руку на левы клуб,-- так пiў маленькi Грануй каштоўны водар са скляпоў свайго сэрца, пiў куфаль за куфлем i рабiўся ўсё больш зажураны. Ён ведаў, што выпiў занадта многа. Ён ведаў, што аж столькi асалоды яму не вытрываць. I ўсё-такi пiў да дна. Ён iшоў цёмным праходам з вулiцы ў двор. Iшоў на святло. А ў коле святла сядзела дзяўчына i рэзала слiвы мiрабэль.Час ад часу чуўся трэск ракет i петардаў феерверка...

Ён адстаўляў куфаль i сядзеў, быццам скмянелы ад сентыментальнасцi i ап'янення яшчэ некалькi хвiлiн, пакуль з яго языка не знiкаў смак выпiтага. Нерухома глядзеў перад сабою. У мазгу ў яго пусцела, як i ў бутэльках. Тады ён адкiдваўся гна бок, на пурпуровае канапэ i iмгненна атупела засынаў.

I тым самым часам вонкавы Грануй таксама засынаў на сваёй гцньцы. I сон у яго быў такi самы бяздонны i глыбокi, яяк i сон унутранага Грануя, бо гераклавыя подзвiгi i эксцэсы аднаго не менш стамлялi i другога -- абодва яны, зрэшты, былi той самы чалавек.

Праўда, калi ён прачынаўся, дык прачынаўся не ў пурпуровым салоне пурпуровага замка за сямю мурамi i нават не на вясновых лугах сваёй душы, а толькi ў каменным сховiшчы ў канцы тунэля на цвёрдым подзе ў апраметнай цямрэчы. I яго млосцiла ад голаду i смагi i даймалi дрыжык i пахмел, як сiняга прапойцу пасля загулу. Ён рачком выпаўзаў са сваёй штольнi.

На дварэ нешта стаяла -- цi то пачатак, цi то канец ночы, але нават апоўначы святло зорак рэзала вочы. Паветра здавалася пыльным, едкiм, пякучым для лёгкiх, ландшафт -- сухiм i цвёрдым, ёнiнатыкаўся на каменне. I нават самыя далiкатныя пахi турзалi i казыталi яго адвыклы ад вету нос. Грануй, гэты клешч, стаў адчувальны, бы рак, якi вылез з панцыра i голы плавае ў моры.

Ён iшоў да крынiцы, злiзваў са скалы вiльгаць --гадзiну, дзве гадзiны, гэта была пакута, час не канчаўся, той час, калi яго заставаў рэальны свет. Ён зрываў з камянёў некалькi мохнявак, душачыся, запiхваў iх сабе ў рот, прысядаў на камянях, спраўляў патрэбу i пажыраў адначасова -- усё павiнна было рабiцца хутка, хутка, хуценька, як найбаржджэй -- i на злом галавы страмотыч, як маленькi мяккi звярок, пад якiм у небе ужо кружляюць каршуны, бег назад у сваю пячору, у канец тунэля, дзе ляжала гунька. Тут яму зноў нарэшце было бяспечна.

Ён прыхiляўся плячмi да груды друзу, выцягваў ногi i чакаў. Цяпер яму трэба было супакоiць цела, зусiм супакоiць, як посуд, якi вовь-вось расплешчацца, калi яго надта моцна страсянуць. Паступова яму ўдавалася супакоiць дыханне. Яго ўзбуджанае сэрца пачынала бiцца раўней, шторм унутры спакваля суймаўся, ацiхаў. I раптам адзiнота, як чорная роўнядзь штылю, агортвала душу. Ён заплюшчваў вочы. Чорныя дзверы ў ягонае "я" адчынялiся, i ён заходзiў. У тэатры Грануевай душы пачынаўся чарговы спектакль.

I так дзень у дзень, тыдзень у тыдзень, месяц у месяц. I так цэлых сем гадоў.

А тым часам у свеце ваявалi. Бiлiся ў Сiлезii i ў Саксонii, у Гановеры i ў Бельгii, у Багемii i Памеранii. Салдаты караля гiнулi ў Гесэне i Вестфалii, на Балеарскiх выспах, у Iндыi, на Мiсiсiпi i ў Канадзе, калi не памiралi ад тыфусу яшчэ па дарозе туды. Мiльёну чалавек вайна каштавала жыцця, каралю Францыi -- ягоных калонiй, а ўсiм краiнам, што пераймалiся тою вайною,-- столькi грошай, што яны нарэшце, перасiлiўшы сябе, рашылi канчаць.

Аднойчы ў гэты час, зiмою, Грануй ледзь не замерз, сам таго не заўважыўшы. Пяць дзён ён праляжаў у пурпуровым салоне, а калi ачуўся ў штольнi, не мог зварухнуцца ад холаду. Ён тут жа заплюшчыў вочы, каб памерцi ў сне. Але настала адлiга, размарозiла яго i ўратавала.

Аднаго разу нагурбавала столькi снегу, што яму не хапiла сiлы выграбцiся i дакапацца да лiшайнiку. I ён кармiўся замерзлымi кажанамi.

Неяк каля пячоры ён знайшоў i з'ў мёртвага крумкача. Гэта былi адзiныя падзеi знешняга свету за сем гадоў. У астатнiм ён жыў толькi ў сваёй фартэцыi, толькi ў самаўладным царстве сваёй душы. I ён заставаўся б там да скону (яму ж усяго хапала), калi б не сталася катастрофа, якая выгнала яго з гары i выплюнула ў вонкавы свет.

Гэта катастрофа была не землятрус, не лясны пажар, не лавiна, не абвал штольнi. Яна ўвогуле была не вонкавая катастрофа, а ўнутраная, таму асаблiва пакутлiвая, бо яна заблакавала дарогу да ўцёкаў, якую Грануй любiў найбольш. Яна сталася ў сне. Лепей сказаць, у марах. А яшчэ лепш -- у марах, у сне, у с эрцы, у ягонай уяве.

Ён ляжаў у пурпуровым салоне i спаў. Вакол яго стаялi пустыя бутэлькi. Ён перапiў, пад канец аж дзве бутэлькi духмянасцi рыжай дзяўчыны. Мабыць, гэтага было задужа, бо да яго ў сон, хай сабе i глыбокi, як смерць, гэтым разам прабiўся зыб нейкiх прывiдных вiдзежаў. У гэтым зыбе выразна прарывалiся ашмоткi нейкага паху. Спачатку яны толькi тонкiмi нiтачкамi прасмыкалiся мiма Грануевага носа, потым ушчыльнiлiся, ператварылiся ў воблака. I яму пачало здавацца, што нiбыта вось ён пасярод гнiлога балота, а з багны ўстае туман. Туман павольна падымаўся ўсё вышэй, неўзабаве ён зусiм абвалок Грануя, прабраў яго наскрозь, i сярод туманнага смуроду больш не заставалася нi кроплi свежага паветра. Каб не задыхнуцца, яму давялося б удыхнуць гэтага туману. А туман гэты быў, як сказана, пахам. Гэты туман быў ягоны, асабiсты пах -- вось якi гэта быў туман.

А жахлiвае было тое, што Грануй, хоць i ведаў, што гэта ягоны пах, не мог яго вытрываць. Дарэшты тонучы ў самiм сабе, ён нi за што на свеце не мог сябе ўнюхаць!

Усвядомiўшы гэта, ён закрычаў дзiкiм голасам, быццам яго палiлi жывога. Крык развалiў сцены пурпуровага салона, разнёс муры замка, выкiнуўшыся з сэрца, ён праляцеў над ярамi i балотамi, i пустынямi, пранёсся над начным ландшафтам ягонай душы, як бура-вiхура агнявая, ён выплёхнуўся з ягонай глоткi i памкнуў па звiвах штольнi вонкi, у сет, расцёкся па пласкагор'i Сэн-Флюр,-- здавалася, гарлала сама гара. Ён прачнуўся, пачаў адбiвацца, як бы нават каб прагнаць нясцерпны смурод, якi волвь-вось задушыць яго. Ён быў да смерцi перапалоханы, аж калацiўся ўсiм целам ад жывёльнага страху. Калi б яго крык не разарваў гэтага смуроду, ён захлiснуўся б у сабе,-- жудасная смерць. Нават згадваючы пра гэта пазней, жахаўся. I пакуль ён сядзеў, усё яшчэ ў сутаргах, пакуль спрабаваў навесцi парадак у свае перапалошаныя, мiтуслiвыя думкi, ён цвёрда ўцямiў адно: ён зменiць сваё жыццё хай сабе хоць бы каб другi раз не саснiць такога страхоцця. Бо другога разу не перажыве.

Ён накiнуў на плечы гуньку i выйшаў. Там якраз была ранiца, ужо позняя ранiца канца лютага. Свяцiла сонца. Зямля пахла вiльготным каменем, мохам i вадой. Вецер ужо даносiў кволенькi пах пралдесак. Ён прысеў на кукiшкi каля пячоры, грэючыся на сонцы i ўдыхаючы свежае паветра. Яго ўсё яшчэ лiхаманiла ад адной думкi пра смурод, ад якога ён уцёк, i калацiла ад шчаснапяшчотлiвага цяпла, якое разлiвалася па спiне. Як яно-такi добра, што гэты вонкавы свет яшчэ быў, хоць бы як мэта ўцёкаў. Было б неверагодна жудасна, выходзячы з тунэля, убачыць, што нiякага свету няма! Нi святла, нi паху -- толькi гэты пачварны смурод, усярэдзiне там, i тут, i ўсюды...

Шок памалу адступаўся. Абцугi страху паступова адпусцiлi, i Грануй пачуў сябе пэўнiкам. А ўжо пад полудзень i зусiм ачуняў i акрыяў. Ён паднёс тыльным бокам да носа ўказальны i сярэднi пальцы левай рукi i дыхаў праз пальцы, убiраў у сябе вiльготны, закрашаны пралескамi водар веснавога паветра. Пальцы не пахлi. Ён павярнуў далонь i абнюхаў яе з унутранага боку,-- анi, нiчога, толькi цяпло рукi. Тады ён падкасаў абтрапаны рукаў кашулi i тыцнуўся носам у згiн локця. Ён ведаў, што гэта -- тое месца, дзе ўсе людзi пахнуць сабою. Але зноў нiчога. Не ўчуў нiчога падпахамi, нiчога на нагах, нiчога на палавым органе, да якога нагнуўся, як толькi змог. Гэта было дзiвосна! Ён, Грануй, здольны за некалькi мiль выявiць па паху iншага чалавека, не мог унюхаць свой уласны палавы орган на адлегласцi далонi! I хоць яно было так, ён не даўся ў панiку, а, холадна разважыўшы, сказаў сабе так: "Яно не ў тым тое, што не пахну, а пахне ўсё. А ўсё ў тым, мабыць, што я не чую, як я пахну, бо ад самага роду я дзень у дзень нюхаў сябе, i таму мой нос не ўспрымае майго паху. Калi б я мог аддзялiць ад сябе свой пах альбо хоць бы частку яго, коыху адвыкнуць i па нейкiм часе вярнуцца да яго, дык бы вельмi нават мог пачуць свой пах, а значыцца -- сябе".

Ён скiнуў гуньку i вопратку цi тое, што яшчэ засталося ад вопраткi, скiнуў гэтыя рызманы, гэтыя транты. Ён не здымаў iх з цела сем гадоў. Яны павiнны былi наскрозь прапахнуцца iм. Ён скiнуў iх у кучу каля пячоры i адышоўся. I вось, першы раз за сем гадоў, ён зноў падняўся на вяршыню гары. Там ён стаў на тое самае месца, дзе стаяў тады, у дзень, калi сюды прыйшоў, павярнуўся носам на захад i даў ветру абвяваць сваё голае цела. Яго мэта была аж так праветрыцца, аж так набрацца заходняга ветру -- пахаў мора i мокрых лугоў,-- каб гэты вецер перабароў пах ягонага цела, каб узнiкла пастка на пах памiж iм, Грануем, i яго вопраткай, i тады ён змог бы ясна пачуць, як жа яна пахне. I екаб яму ў нос заляцела як мага менш свайго паху, ён нахiлiўся наперад, з усяе сiлы выцягнуў шыю супроць ветру, а рукi -- назад. Ён выглядаў як плывец перад нырцом у ваду.

У гэтай на дзiва смешнай паставе ён быў некалькi гадзiн запар, так што яго адвыклая ад святла, белая, як у чарвяка, скура пачырванела, як у лангусты, хоць сонца грэла яшчэ слаба. Падвечар ён сам спусцiўся да пячоры. Яшчэ здалёк ён угледзеў кучу сваёй вопраткi. За некалькi метраў ён зацiснуў нос i адпусцiў яго толькi тады, калi падышоў да самае яе. Ён хацеў зняць пробу, як навучыўся ў Бальдзiнi: уцягнуў у сябе паветра, а потым штуршкамi пачаў выпускаць яго з сябе. Каб улавiць пах, ён абедзвюма рукмi зрабiў як бы лейку над вопраткай, i ўсунуў у яе, як язык, свой нос. Ён зрабiў усё магчымае, каб выдабыць з вопраткi свой пах. Але яго не было. Былi тысячы iншых пахаў. Пахi каменя, пяску,моху, смалы, варонiнай крывi,-- нават пах каўбасы, якую ён шмат гадоў таму назад купляў непадалёк ад Сюлi. Вопратка была нюхальным дзённiкам апошнiх сямi-васьмi гадоў. I толькi паху ягонага, паху таго, хто насiў яе, не здымаючы, у вопратцы не было.

I тут ён крыху спалохаўся. Сонца села. Ён стаяў голы ля ўваходу ў штольню, дзе ў цёмным канцы пражыў сем гадоў. Дзьмуў халдодны вецер, i ён змерз, але не заўважаў, што змерз, бо ў iм быў сустрэчны холад, менавiта страх. Гэта быў не той страх, якi быў у сне, мярзотлiвая боязь задыхнуцца ў самiм сабе. Гэта быў зусiм iншы страх. Ад яго нельга было ўцячы, трэба было iсцi яму насустрач. Трэба было -- нават калi гэтае адкрфыццё будзе жахлiвае -- даведацца напэўна, цi ёсць у яго пах цi не. I даведацца зараз. Без адкладу.

Ён вярнуўся ў штольню. Ужо праз некалькi метраў яго абняла поўная цемра, але ён арыентаваўся, як пры самым яркiм святле. тысячы разоў ён праходзiў тут, ведаў кожны крок i кожны паварот, чуў кожны сталактыт, кожны малюпасенькi выступ. Знайсцi дарогу было няцяжка. Цяжка было змагацца з успамiнам пра клаўстрафобны сон, што, як прылiў, наплфываў на яго штораз большымi хвалямi. Але ён не адступаў. Страхам не ведаць ён змагаўся з страхам даведацца i ппрамог, бо ўжо ведаў, што выбару ў яго не было. Калi ён дайшоў дда канца штольнi, дзе была куча друзу, абодва страхi пакiнулi яго. Ён адчуў, што спакойны, што галава ў яго ясная, а нюх -- востры, як скальпель. Ён прысеў на кукiшкi, засланiў вочы рукамi i прынюхаўся. У гэтым месцы, у гэтай далёкай ад свету каменнай магiле ён праляжаў сем гадоў. Калi ўжо дзе-небудзь на свеце павiнен быць ягоны пах, дык гэта тут. Ён дыхаў павольна. Ён правяраў дасканала. Ён праседзеў на кукiшках чвэрць гадзiны. Ягоная памяць памылак не рабiла, i ён добра памятаў, як пахла на гэтым месцы сем гадоў назад: каменем i вiльготнай саланаватай прахалодай, i гэтая чысцiня азначала, што нiводная жывая iстота сюды не заходзiла... Гэтак сама пахла тут i цяпер.

Ён праседзеў яшчэ колькi часу, зусiм спакойна, толькi цiха хiляючы галавою. Потым павярнуўся i пайшоў да выхаду, спярша ўгнуўшыся, а калi штольня павышэла, на ўвесь рост -- на волю.

Каля штольнi ён апрануўся ў свае лахманы (чаравiкi яго згнiлi яшчэ шмат гадоў таму назад), накiнуў на плечы гуньку i тае ж ночы пакiнуў Плён-дзю-Канталь i пайшоў на поўдзень.

3О

Ён выглядаў пачварна. Валасы адраслi па каленi, рэдзенькая бародка -- да пупа. Пазногцi сталi падобныя на птушыныя пазуры, а на руках i на нагах, там, дзе цела не прыкрывалася лахманамi, шматамi аблезла скура.

Першыя людзi, якiх ён сустрэў,-- сяляне, якiя працавалi на полi непадалёк ад горада П'ерфор,-- убачыўшы яго, далi лататы. У самым горадзе ён зрабiў сенсацыю. Людзi збягалiся натоўпамi -- падзiвiцца на яго. Некаторыя прымалi яго за беглага галернiка. Другiя казалi, што ён не зусiм чалавек, а гiбрыд чалавека i мядзведзя, нейкае лясное страшыдла. Адзiн былы марак бажыўся, што ён падобны на дзiкуна-iндзейца з Каены, што па оой бок акiяна. Яго прывялi да мэра. Там ён, на добры подзiў, паказаў нейкую паперыну, разявiў рот i даволi збiўлiва i няўклюдна -- а гэта ж былi пергшыя словы, сказаныя пасля сямiгадовага перапынку,-- але ўсё такi даступна разуменню расказаў, што ён вандроўны чаляднiк, што на яго напалi бандыты, звалаклi ў пячору i трымалi там у палоне сем гадоў. За гэты час ён не бачыў нiсонца, нi людзей, кармiўся з каша, якi апускала ў цемры нябачная рука, i, урэшце выртаваўся з дапамогаю лесвiцы, так нiчога i не даведаўшыся нi пра сваiх захопнiкаў, нi пра выратавальнiкаў. Гэтую прыгоду ён выдумаў, бо яна здавалася яму больш пераканаўчай за праўду, яна, i праўда, пепраконвала больш, бо бандыцкiя напады часта здаралiся ў гарах Авернi, Лангедока i ў Сэвэнах. Прынамсi, мэр даверлiва запiсаў прыгоду ў пратакол i далажыў пра яе маркiзу дэ ля Таяд-Эспiнасу, леннаму ўладальнiку горада i члену парламента ў Тулузе.

Гэты маркiз ужо ў сорак гадоў страцiў цiкавасць да прыдворнага жыцця, пакiнуў Версаль, з'ехаў у свае валоданнi i ўвесь аддаўся навукам. Ягонаму пяру належала значная праца пра дынамiчную нацыянальную эканомiку, дзе ён прапаноўваў скасаваць усе падаткi на землевалоданне i сельскагаспадарчыя прадукты, а таксама ўвесцi назад прапарцыянальны прыбытковы падатак, якi наймацней бiў бы па бедных i тым самым прымусiў бы iх энергiчней развiваць сваю эканамiчную актыўнасць. Натхнёны поспехам сваёй брашуры, ён напiсаў трактат пра выхаванне хлопчыкаў i дзяўчатак ва ўзросце ад пяцi да дзесяцi гадоў, потым захапiўся эксперыментальнай сельскай гаспадаркай i паспрабаваў шляхам пераносу бычынага семя на розныя травы вывесцi жывёльна-раслiнны прадукт скрыжоўвання дзеля атрымання малака --нешта накшталт дойнай кветкi. На першым часе яму дужа шанцавала на поспех i ўдалося вырабiць з травянога малака сыр, якi Акадэмiя навук у Лiёне вызначыла як "блiзкi на смак да казiнага, хоць крыху гарчэйшы". Аднак яму давялося прыпынiць доследы з прычыны падскоку цэнаў на бычынае семя, якое гекталiтрамi распырсквалi па палетках. Тым не менш заняткi аграрна-бiялагiчнымi прпаблемамi абудзiлi ў iм цiкавасць не толькi да так званай глебы, але i да зямлi наогул i яе адносiнаў да бiясферы.

Ледзь закончыўшы доследы з вывядзеннем дойна-малочнай кветкi, ён з непахiснай рашучасцю ўзяўся за вялiкую працу пра залежнасць памiж блiзкасцю да зямлi i вiтальнасцю. Ягоны тэзiс сцвярджаў, што жыццё можа развiвацца толькi на пэўнай аддаленасцi ад зямлi, бо сама зямля няспынна вытачае нейкi газ распаду, так званы fluidum letale, якi прыгнятае вiтальныя сiлы i рана цi позна цалкам iх паралiзуе. Таму ўсе жэывыя iстоты iмкнуцца шляхам росту аддалiцца ад зямлi, г. зн. як бы растуць ад яе прэч, а не ўрастаюць у яе; з гэтай прычыны яны транспартуюць угору самыя каштоўныя свае часткi: пшанiца -- колас, кветка -- бутон, чалавек-- галаву; да таго ж калi старасць сагне iх i зноў нахiлiць да зямлi, яны непазбежна падупадаюць уплыву летальнага газу, у якi дзякуючы працэсу распаду ўрэшце самыя i пепратвараюцца пасля смерцi.

Дачуўшыся, што ў П'ерфоры аб'явiўся iндывiд, якi правёў сем гадоў у пячоры, дзе яго ўсяго абдымаў элемент распаду -- зямля, маркiз дэ ля Таял-Эспiнас прыйшоў у экстаз i загадаў неадкладна даставiць яму Грануя ў лабараторыю, i там яго старанна абследаваў. Ён знайшоў, што тэорыя вiтальнасцi пацвярджаецца самым непасрэдным чынам. Fluidum letale настолькi паўплываў на Грануя, што яго дваццацiпяцiгадовае цела выявiла знакi старэчага распаду. Адное толькi тое -- так растлумачыў Таяд-Эспiнас,-- што Грануй увесь час свайго затачэння харчаваўся аддаленымi ад зямлi раслiнамi, мабыць-такi хлебам i садавiнай, ухiлiла яго смерць. Цяпер, лiчыў маркiз, можна было аднавiць ранейшае здароўе Грануя толькi радыкальным выдаленнем флюiду з дапамогаю вынайдзенага iм, Таяд-Эспiнасам, апарата вентыляцыi вiтальнага паветра. Такi апарат стаiць у каморы яго гарадскога замка ў Манпелье, i калi Граную заўгодна аддацца маркiзу ў якасцi дэманстрацыйнага аб'екта, дык маркiз не толькi ачысцiць яго ад атручання земляным газам, але яшчэ i аддзячыць ладнай сумай грошай...

Праз дзве гадзiны яны сядзелi ў карэце. Хоць дарогi за тым часам былi нiкудышнiя, шасцьдзесят чатыры мiлi да Манпелье яны адолелi усяго за два днi, бо маркiз, хоць i ў старэчым веку, не ўпускаў выпадку сваiмi рукамi падсцёбнуць фурмана i коней, а як што колькi разоў ламалiся то дышаль, то рысоры, дык асабiста ангажаваўся ў рамонтах,-- быў у такiм захапленнi ад свайго найдзiча, так прагнуў як мага ххутчэй паказаць яго адукаванай публiцы. Затое Граную нi разу не было дазволена выйсцi з карэты. Ён сядзеў на козлах поруч з фурманам у сваiх лахманах, закруцiўшыся з галавою ў гуньку, усю наскрозь праедзеную мокрай зямлёй i глiнай. Кармiлi яго пад час падарожжа сырымi карняплодамi. Маркiз спадзяваўся такiм чынам яшчэ на некаторы час закансерваваць у iдэальным стане атручанне земляным флюiдам.

Прыехаўшы ў Манпелье, ён загадаў змясцiцць Грануя ў склеп свайго палаца i разаслаў запрашэннi ўсiм членам Медыцынскага факультэта, Батнiчнага таварыства, Сельскагаспадарчай школы, Хiмiка-фiзiчнага аб'яднання, Масонскай ложы i iншых навуковых таварыстваў, якiх у горадзе было не менш тузiна.

I праз некалькi дзён -- роўна праз тыдзень пасля таго, як ён пакiнуў схованку ў гарах,-- Грануй апынуўся на памосце ў актавай зале унiверсiтэта Манпелье перад шматлiкай публiкай, якой ён быў паказаны як сенсацыя года.

У сваiм дакладзе Таяд-Эспiнас схарактарызаваў яго як жывы доказ слушнасцi тэорыi летальнага землянога флюiду. Паступова зрываючы з Грануя лахманы, маркiз тлумачыў, якi жудасны эфект зрабiў гнiласны газ на цела дэманстранта: звярнiце ўвагу на язвы i шнары ад газавай iнтаксiкацыi; а вось тут , на грудзях велiзарная ярка-рунсовая газавая карцынома; уся скура парэпалася; а вось i яўнае флюiдальнае пакрыўленне шкiлета ў выглядзе горба i зрослых пальцаў на назе. Унутраныя органы: каса, печань, лёгкiя, жоўцевы пузыр i стрававальны тракт -- цяжка заражаныя, пра што пераканаўча сведчыць аналiз пробы калу; вось яна, проба, сабраная ў тазiку на памосце побач з суб'ектам дэманстравання, i даступная на агляд кожнаму, хто пажадае. Адсюль i выснова, што паралiч вiтальных сiлаў, прычына якога ў сямiгадовым затручэннi fluidum letale Taillade, настолькi прагрэсаваў, што суб'ект -- вонкавы выгляд якога, зрэшты, ужо выяўляе прыкметы звыраднеласцi -- мае быць азначаны як-- iстота, скiраваная хутчэй да смерцi, чым да жыцця.Тым не меней дакладчык паспрабуе праз вентыляцыйную тэрапiю, спалучаную з вiтальнай дыетай за восем дзён дабiцца вiдавочных прыкметаў поўнага ацалення. Прысутных запрашаюць сабрацца тут праз тыдзень, каб пераканацца ў поспеху гэтага прагнозу i атрымаць неаспрэчны доказ правiльнасцi тэорыi землянога флюiду.

Даклад меў шалдёны поспех. Вучоная публiка падзякавала дакладчыку бурнымi воплескамi, а потым прадэфiлявала мiма памоста, на якiм стаяў Грануй. Яго страшэнная запушчанасць, струпы i сляды пераломаў рабiлi жахлiвае ўражанне, аж усе палiчылi, што ён жыўцом напалавiну згнiў i асуджаны, хоць ён i адчуваў сябе зусiм здаровым i дужым. Некаторыя вучоныя мужы з веданнем справы выстуквалi яго, вымяралi, заглядвалi яму ў рот, адцягвалi i выварочвалi павекi. Iншыя загаворвалi з iм, цiкавiлiся жыццём ц пячоры i цяперашнiм пачуваннем. Ён строга трымаўся маркiзавай iнструкцыi i адказваў на пытаннi толькi здушаным хрыпам i абедзвюма рукамi паказваў на горла -- вось як, бачыце,глыбока захапiў ягоную гартань fluidum letale Taillade.

Калi паказ закончыўся, Таяд-Эспiнас зноў упакаваў яго i адправiў дамоў, у камору свайго палаца. Там ён у прысутнасцi некалькiх выбраных дактароў медыцынскага факультэта змясцiў яго ў апарат вентыляцыi вiтальным паветрам -- iнакш кажучы, у кладоўку з шчыльна прыгабляваных сасновых дошак. Праз высокую трубу на даху кладоўка праветрывалася ачышчаным ад летальнага газу паветрам, а адпрацаванае паветра выдалялi праз скураны вентыль у падлозе. Уся гэтая спаруда прыводзiлася ў дзеяннекамандай слуг, якiя ўдзень i ўначы клапацiлiся, каб вентылятары ў трубе няспынна працавалi. Такiм чынам Грануй увесь час абвейваўся ачышчальным паветраным патокам, а праз выразаныя ў сцяне дзверы для прапускання паветра яму кожнае гадзiны падавалi што-небудзь з аддаленых ад зямлi прадуктаў: галубiны булён, паштэт з жаўрукоў, рагу з дзiкiх качак, варэнне з фруктаў, якiя раслi на дрэвах, хлеб з адмысловых высокiх пшанiц, пiрэнейскае вiно, малако горнай сарны i крэм з узбiтых яек курэй, якiх трымалi на гарышчы палаца.

Пяць дзён доўжыўся гэты лячэбны курс дэзiнфекцыi i рэвiталiзацыi. Пасля гэтага маркiз загадаў спынiць вентылятары i пеправёў Грануя ў ванны пакой, дзе яго некалькi гадзiн вымочвалi ў ваннах з цёплай дажджавой вадой i нарэшце вымылi з галавы да ног мылам з дамешкам арэхавага алею, дастаўленага з горада Патосi ў Андах. Яму абстрыглi пазногцi на руках i нагах, тонкiм парашком з даламiтавай вапны вышаравалi зубы, пагалiлi, пастрыглi i прычасалi, а валасы завiлi i падпудрылi. Запрасiлi краўца, шаўца, i Грануй атрымаў мераную кашулю з белым жабо i белым рушам на анжэтах, шаўковыя панчохi, камзолу, панталоны i блакiтную аксамiтную жылетку, i прыгожыя туфлi з спражкай з чорнай скуры, з якiх правы ўдала маскiрваў яго пакалечаную нагу. Маркiз сваiмi рукамi прыпудрыў белым талькам рабы твар Грануя, крануў кармiнам губы i шчокi i надаў бровам з дапамогаю мяккага вугальнага алоўка сапраўды высакародны разлёт. Потым ён папырскаў яго сваiмi асабiстымi духамi з праставатым пахам фiялак, адступiў на некалькi крокаў i доўга не мог знайсцi слоў, каб выказаць сваю радасць.

-- Мсье,-- пачаў ён нарэшце,-- я ў захапленнi ад самога сябе. Я ўражаны сваёй генiяльнасцю. Зразумела, я нiколi не сумняваўся ў првiльнасцi маёй флюiднай тэорыi,анiякiм чынам; але тая акалiчнасць, што яна знаходзiць такое блiскучае пацвярджэнне ў практычнай тэрапii, уражвае мяне. Вы былi жывёлаю, а я зрабiў з вас чалавека. Гэта проста-такi боская дзея. Дазвольце ж мне замiлавацца!-- Падыдзiце вунь да таго люстра i зiрнiце на сябе! Вы першы раз у жыццi даведаецеся, што вы чаплавек; не тое, каб адмысловы, або выключны, або нечым выбiтны, але ўсё ж нармальны чалавек. Ды падыдзiце ж да люстра мсье! Зiрнiце на сябе i падзiвуйцеся з цуду, якi я з вамi ўчынiў!

Першы раз у жыццi Граную сказалi "мсье". Ён падышоў да люстра i ўгледзеўся. Дагэтуль ён нiколi не гялдзеўся ў люстра. Ён убачыў пана ў далiкатным блакiтным адзеннi, ў белай кашулi i шаўковых панчохах i iнстынктыўна сагнуўся ў тры пагiбелi, як заўсёды згiнаўся перад такiмi разубранымi панамi. Але разубраны пан зрабiў тое самае, i потым абодва застылi, разглядвыаючы адзiн аднаго.

Больш за ўсё Грануя ўразiў той вакт, што ён выглядаў так непраўдападобна нармальна. Маркiз меў рацыю: не было нiчога асаблiвага -- не прыгожы з сябе, але i не надта выродлiвы: нiзкаваты ростам, крыху скасабочаны, твар невыразны, карацей, ён выглядаў як тысячы iншых людзей. Калi ён цяпер пойдзе па вулiцы, нiводзiн чалавек не абернецца яму ўслед. Ён i сам не звярнуў бы ўвагi на такога, якi ён быў цяпер, калi б той сустрэўся яму на дарозе. Хiба што ў тым выпадку, калi б учуў, што гэты сустрэчны нiчым акрамя фiялак не пахне, як пан у люстры i ён сам, перад люстрам.

А ўсяго дзесяць дзён таму сяляне з лямантам разбягалiся хто куды, убачыўшы яго. Тады ён адчуваў сябе так, як i цяпер, а цяпер, заплюшчыўшы вочы, ён адчуваў сябе так, як тады. Ён увабраў паветра, якое ахiнала яго цела, i пачуў пах дрэнных духоў, i аксамiту, i новай скуры туфляў; ён унюхаў шоўк, пудру, расцертую шмiнку, слабенькi пах мыла з Патосi. I раптам ён зразумеў, што не галубiны булён, не штука з вентыляцыяй зрабiлi з яго нармальнага чалавека, а толькi гэтыя модныя анучы, прычоска i невялiкiя касметычныя прыхопкi.

Заморгаўшы, ён расплюшчыў вочы i ўбачыў, што панок у люстры падмiргнуў яму i цень усмешкi крануўся яго падфарбаваных кармiнам вуснаў, быццам ён хацеў падаць яму знак, што лiчыць яго не надта агiдным. I Грануй таксама палiчыў, што панорк у люстры, гэтаЯ адзетая як чалавек, замаскаваная, без паху постаць таксама яму даволi сiмпатычная; прынамсi, яму здалося, што, калi толькi двесцi маску да дасканаласцi, яна магла б зрабiць такое ўздзеянне на вонкавы свет, на якое ён, Грануй, нiколi не адважыўся б. Ён кiўнуў панку i ўбачыў, што, адказваючы яму кiўком, той надзiмае ноздры...

На другi дзень -- маркiз якраз вучыў яго самым патрэбным позам, жжэстам, танцавальным па --Грануй удаў прыпадак галавы i, нiбыта зусiм знясiлеў ад прыступу, упаў на сафу.

Маркiз быў сам не свой. Ён накрычаў на слуг, каб тут жа прынеслi апахалы i перанасныя вентылятары, i як толькi слугi кiнулiяся выконваць загад, маркiз стаў на каленi каля Грануя i пачаў абмахваць яго сваёй насоўкай, якая раскошна пахла фiялкамi, i заклiнаць, благаць яго зноў падняцца, не выпускаць дух вось так адразу, а, калi можна, пацярпець да паслязаўтрага, iнакш будучыня флюiдальнай тэорыi будзе пад сур'ёзнай пагрозай.

Грануй курчыўся i вiўся, кашляў, перхаў, крактаў, аберуч адмахваўся ад насоўкi i, нарэшце даволi драматычна скацiўся з сафы i зашыўся ў самы далёкi куток пакоя.

-- Не гэтыя духi! -- закрычаў ён, як бы з апошняй сiлы.-- Толькi не гэтыя! Яны даканаюць мяне!

I толькi калi Таяд-Эспiнас выкiнуў у акно не толькi насоўку, але i камзол, якi гэтак сама пахнуў фiялкамi, Грануй даў свайму прыпадку паслабець i ўжо спакайнейшым голасам расказаў, што ён як парфумнiк мае ўласцiвы людзям яго прафесii адчувальны нюх i заўсёды, асаблiва калi папраўляецца, даволi востра рэагуе на пэўныя пахi. Тое, што менавiта пах фiялкi, увогуле прыемнай кветкi, яму такi нясцерпны, ён можа растлумачыць тым, што ў духах маркiза высокi працэнт фiялкавага кораня, а той з прычыны свайго паджземнага паходжання робiць шкоднае ўздзеянне на такую падупалую смяротнаму флюiду асобу, як ён, Грануй. Яшчэ ўчора, калi яго першы раз апырскалi духамi, ён адчуў сябе адурманеным, а сёння пачуўшы пах кораня другi раз, ён адчуў сябе так, быццам яго сапхнулi назад, у жахлiвую душную земляную яму, дзе ён быў сем гадоў. Мабыць, ягоная прырода ўсупрацiвiлася гвалту, ён не ўмее гэтага выказаць неяк iнакш, бо пасля таго, як майстэрства маркiза падарыла яму жыццё ў ачышчаным ад флюiду паветры, ён лепей памрэ на месцы, чым яшчэ раз паддасца ненавiснаму флюiду. Яшчэ i цяпер у яго ўсярэдзiне ўсё сцепваецца, як толькi згадае пах кораня. Аднак ён упэўнены, што сiла адразу вернецца да яго, калi маркiз, каб ужо зусiм прагнаць пах фiялкi, дазволiць яму зрабiць свае духi. Яму ўяўляецца вельмi лёгкi паветраны пах з аддаленых ад зямлi iнгрэдыентаў -- мiндальнай i апельсiнавай вады, эўкалiпта, алею з сасновай iглiцы i кiпарысавага алею. Усяго некалькi пырскаў на вопратку, усяго некалькi кропель на шыю i шчокi -- i ён назаўсёды будзе застрахаваны ад паўторнага прыпадку, ад якога толькi што адышоў...

Тое, што мы дзеля зручнага чытання перадалi ўскоснай мовай, было на самай справе паўгадзiнным мармытаннем, якое перабiвалася хрыпамi, усхлiпамi i прыступамi задухi, здрыгамi, маханнем рук i красамоўным закочваннем вачэй. Маркiз быў глыбока ўражаны, ашаломлены. Яшчэ больш за сiмптомы пакуты яго пераканала тонкая аргументацыя. Вядома ж, гэта фiялкавыя духi! Гiдотна блiзкi да зямлi, нават падземны прадукт! Вiдаць, i сам ён, карыстаючыся iм шмат гадоў, ужо заразiўся. Ён i не думаў, што гэты пах з кожным днём наблiжаў яго да смерцi. I падагра, i аняменне ў патылiцы, i вяласць таго самага, i гкмарой, i шум у вушах, i трухлявы зуб -- несумненна вынiк затручвання смярдзючым фiялкавым коранем. А гэтае дурное, гэта ўбоства ў кутку пакоя адкрывае яму iсцiну. Маркiз расчулiўся. Яму захацелася падысцi, падняць яго, прыцiснуць да свайго прасветленага сэрца. Але ён баяўся, што ўсё яшчэ пахне фiялкамi, а таму яшчэ раз клiкнуў слуг i загадаў прыбраць з дому ўсе фiялкавыя парфумы, праветрыць палац, праджэзiнфекаваць сваю вопратку ў апараце вiтальнага паветра i ў насiлках даставiць Грануя да найлепшага парфумнiка горада. Менавiта гэтага дамагаўся Грануй, разыгрываючы прыпадак.

Вырабь духмянасцяў у Манпелье быў даўняй традыцыяй, i хоць за апошнi час у параўнаннi з горадам-канкурэнтам Грасам пэўным чынам падзаняпаў, усё-такi ў горадзе жыло некалькi неблагiх майстроў -- парфумнiкаў i пальчатнiкаў. Самы шанаваны з iх, нейкi Рунэль, узяўшы пад увагу дзелавыя сувязi з сямействам маркiза дэ ля Таяд-Эспiнаса, якому ён пастаўляў мыла, прыцiркi i пахошчы, згадзiўся на незвычайны крок --саступiць на нейкi час сваю майстэрню дастаўленаму ў насiлках дзiўнаму парыжскаму чаляднiку. Гэты ж не выслухаў нiякiх тлумачэнняў, не схацеў нават даведацца, дзе што стаiць, сказаў, што сам разбярэцца i скемiць, што да чаго; i замкнуўся ў майстэрнi, i правёў там цэлую гадзiну, а тым часам Рунэль з аконамам маркiза выправiўся ў кабак, дзе пасля некалькiх шклянак вiна мусiў даведацца, чаму яго фiялкавая вада не мае права быць парфумай.

Майстэрня i крамка Рунэля былi абсталяваныя зусiм не так раскошна, як свайго часу магазiн пахучых твавраў Бальдзiнi ў Парыжы. Некалькi гатункаў кветкавых алейцаў, вады i духмянасцяў не давалi разгону фантазii ў звычайнага парфумнiка. Аднак Грануй, раз дыхнуўшы, зразумеў, што матэрыялу тут на ягоныя мэты хапае. Ён не мерыўся ствараць няма ладу якую раздухмянiстасць; не хацеў ён мяшаць, як свае пары ў Бальдзiнi, i прэстыжных духоў, якiя выбiвалiся б з процьмы пасрэдных i за якiмi людзi прападалi б. I нават просценькi пашок апельсiнавага дрэва, абяцаны маркiзу, не быў яго мэтай. Шырокаспажыўныя эсэнцыi эўкалiпту i кiпарысавага алею павiнны былi толькi замаскаваць сапраўдны пах, якi ён вырашыў прыгатаваць,-- а гэтым пахам меў быць чалавечы пах. Ён хацеў прысвоiць, хай нават на пачатку як дрэнны сурагат, чалавечы пах, якога ён сам не меў. Вядома, паху чалавека, чалавека наогул не бывае, як не бывае чалавечага твару наогул. Кожны чалавек пахне адмыслова, нiхто не разумеў гэтага лепш за Грануя, якi ведаў тысячы пахаў iндывiдуальных i, як нарадзiўся, адрознiваў людзей на нюх. I ўсё-такi, з пазiцый парфюмерыi, была нейкая асноўная тэма чалавечага паху, зрэшты, даволi простая: потлiва-сальная, сырна-кiславатая, увогуле даволi агiдная лейттэма, уласцiвая ўсiм людзям, а ўжо над ёю ў больш тонкай градацыi калышуцца воблакi iндывiдуальнай аўры.

Аднак гэтая аўра, вельмi складаны, непаўторны шыфр асабiстага паху, для большасцi людзей абсалютна няўлоўная. Большасць людзей нават не ведае, што мае яе, а акрамя таго, усяляк стараецца схаваць яе пад вопраткай цi пад моднымi штучнымi пахамi. Iм добра вядомы толькi той -- асноўны -- пах, тое -- пепршаснае i прымiтыўнае -- чалавечае выпарэнне; толькi ў iм яны жывуць i чуюць сябе спакойна, i кожны, хто выпарвае з сябеп гэты агiдны агульны смурод, успрымаецца iмi як iм падобны.

У гэты дзень Грануй стварыў дзiўную парфуму. Больш дзiўных датуль на зямлi не было. Ён прысвоiў сабе не пороста пах, а пах чалавека, якi пахне. Пачуўшы гэты пах у цёмным пакоi, кожны падумаў бы, што там стаiць другi чалавек. А калi б iмi папырскаўся чалавек, якi сам пахне чалавекам, дык ён здаўся б нам двума людзьмi цi, яшчэ горш, пачварнай двайной iстотай, як вобраз, якi нельга было адназначна фiксаваць, бо яго абрысы невыразныя i распаўзаюцца, як малюнак на дне возера, карабачаны зверху на вадзе.

На iмiтацыю гэтага чалавечага паху --хай недасканалую, рыблiзную, але, як ён лiчыў, дастатковую, каб ашукаць iншых,-- Грануй падабраў самыя непрыкметныя iнгрэдыенты ў майстэрнi Рунэля.

Шчэпцю кашэчага калу, яшчэ даволi свежага, ён знайшоў за парогам дзвярэй у двор. Ён узяў яго паўлыжачкi i паклаў у змешвальнiк з некалькiмi кроплямi воцату i тоўчанай солi. Пад сталом ён знайшоў скрылiк сыру з пазногаць вялiкага пальца, ад нейкага Рунэлевага банкету. Сыр быў ужо стары, пачаў надцвiў ужо i пахнуў пранозлiва-востра. З вечка ад бочкi з-пад сардзiнаў, якая стаяла ў канцы лаўкi, ён сашкроб нешта, што пахла рыбнымi кiшкамi, перамяшаў гэта з тухлым яйцом i рыцынай, тарпантынай, мускатам, паленым рогам i падгарэлай скваркай. Да гэтага дадаў досыць многа цыбетыну, развёў гэтыя пачварныя прыправы спiртам, настояў i прафiльтраваў у другую бутэльку. Пах сумесi быў пачварны. Яна пахла клаакай, распадам, цвiллю, а калi павевам веера дамешваў да гэтага выпару чыстае паветра, узнiкала ўражанне, што вы стаiце ў гарачы летнi дзень у Парыжы на скрыжаваннi вулiц О'Фэр i Ленжэры, дзе злiваюцца пахi рыбных радоў, Магiльнiка нявiнных i перапоўненых дамоў.

На гэтую жахлiвую аснову, якая сама па сабе смярдзела больш трупам, чым чалавекам, Грануй наклаў усяго адзiн мазок водару эфiрных алеяў; перцу, лаванды, тарпантыну, лiмону, эўкалiпту, а iх змякчыў i адначасова прыкрыў букетам кветкавых алеяў муштаку, ружы, апельсiнавага цвету i язмену. Пасля паўторнага разбаўлення спiртам i невялiкай колькасцю воцату гiдотны падмурак, на якiм трымаласЯ ўся сумесь, стаў зусiм няўлоўны на нюх. Свежыя iнгрэдыенты зрабiлi непрыкметным мярзотную сутнасць, нават амаль дадала ёй цiкавасцi i, як яно нi дзiўна, нельга было болей улавiць паху галiзны i распаду, ён анi не адчуваўся. Наадварот, здавалася, што гэтыя духi крынiчаць энергiчным, п'янкiм водарам жыцця.

Грануй налiў iх у два флаконы, шчыльна iх закаркаваў i схаваў у кiшэнях. Потым старанна вымыў вадой змешвальнiкi, ступкi, лейкi i лыжкi, працёр iх алеем з горкага мiндалю, каб знiшчыць усе сляды пахаў, i ўзяў другi змешвальнiк. У iм ён хуценька скампанаваў другiя духi, нешта накшталт копii першых, якiя таксама складалiся з эфiрных алеяў i кветкавых элементаў, але ў аснове не было чарадзейскага варыва, а толькi звычайны мускус, амбра, крыху цыбетыну i кiпарысавага алею. Увогуле яны пахлi зусiм iнакш, чым пепршыя,-- не так загадкава, больш бездакорна, менш агрэсiўна,-- бо iм не хапала элементаў, якiя iмiтуюць чалавечы пах. Але калi iмi карыстаўся звычайны чалавек i яны змешвалiся з ягоным пахам,дык iх нельга было адрознiць ад тых, якiя Грануй зрабiў спецыяльна сабе.

Напоўнiўшы флакон другiмi духамi, ён раздзеўся дагала i папырскаў вопратку тымi, першымi. Потым папырскаў падпахамi, памiж пальцамi на нагах, у паху i за вушамi, надушыў шыю i валасы, адзеўся i пакiнуў майстэрню.

На вулiцы ён раптам спалохаўся, бо ведаў, што ўпершыню ў сваiм жыццi ад яго iдзе чалавечы пах. Сам жа ён лiчыў, што смярдзiць, агiдна смярдзiць. I ён не мог сабе ўявiць, што iншыя людзi зусiм не прымаюць ягонага паху за смурод, i не адважыўся зайсцi ў пiўнушку, дзе яго чакалi. Рунэль i маркiзаў мажардом. Яму здавалася менш рызыкоўным выпрабаваць новую аўру ананiмна.

Па самых вузкiх i цёмных вулiцах ён пракраўся да ракi, дзе дубiльшчыкi i фарбавальшчыкi трымалi майстэрнi i дзе яны займалiся сваiм смярдзючым рамяством. Сустракаючы каго-небудзь або мiнаючы дзверы дома, дзе гулялi дзецiабо сядзелi старыя жанчыны, ён прымушаў сябе як вялiкае густое воблака.

Змалку ён прывык, што людзi, праходзячы мiма, зусiм не зважаюць на яго; не з пагарды -- як ён калiсьцi думаў,-- а таму, што зусiм не заўважалi яго iснавання.. Вакол яго не было прасторы, ён не ствараў, як iншыя, хвалявання атмасферы, не аткеiдваў, так сказаць, ценю на людзей. Толькi калi нос у нос сутыкаўся з кiм-небудзь, у натоўпе цi раптоўна на рагу вулiцы, тады ўзнiкаў кароткi момант успрымання, i звычайна сустрэчны з жахам цураўся, некалькi секунд глядзеў на яго, Грануя, так, быццам бачыў iстоту, якая, хоць несумненна i была тут, але нейкiм дзiўным чынам i не была,-- а потым шпарка iшоў далей i iмгненна забываўся пра яго...

Але цяпер у завулках Манпелье Грануй зноў адчуваў i бачыў --i гэтым разам, калi ён зноў гэта ўбачыў, яго пранiзала вострае пачуццё гонару,-- што ён рабiў уражанне на людзей. Iдучы мiма нейкай жанчыны, якая схiлiлася над зрубам калодзежа, ён заўважыў, як яна iмгненна падняла галаву, зiрнула на ягоi потым, супакоiўшыся, зноў занялася сваiм вядром. нейкi мужчына. якi стаяў спiнай да яго, абярнуўся i даволi доўга з цiкавасцю глядзеў яму ўслед. Дзецi, якiх ён сустракаў, давалi яму дарогi -- не з боязi, а з ветлiвасцi; i нават калi яны выбягалi з дамоў i знячэўку натыкалiся на яго, яны не палохалiся, а проста прашмыгвалi мiма, быццам старалiся не зачапiць ягоную асобу.

Дзякуючым некалькiм такiм сустрэчам ён дакладей адчуў сiлу сваёй новай аўры i стаў больш пэўны сябе i нахабнейшы. Ён хутчэй падыходзiў да людзей, стараўся райсцi як мага блiжэй да iх, нават крыху памахваў левай рукой i як бы ненарочна дакранаўся да рукi прахожага. Адзiн раз ён быццам ненаўмысна штурхнуў мужчыну, якога хацеў абагнаць. Ён затрымаўся, перапрасiў, i чалавек, якi яшчэ ўчора пры раптоўным з'Яўленнi Грануя спынiўся б як ад удару грому, зрабiў выгляд, што нiчога не адбылося, прыняў прабачэннi, нават злёгку ўсмiхнуўся i хлопнуў Грануя па плячы.

Ён выйшаў з завулкаў на плошчу перад саборам св. Пятра. Званiлi званы. Аьбапал партала тлумiлiся людзi. Толькi што закончылася вянчанне. Усе хацелi пабачыць маладую. Грануй пабег туды i ўбiўся ў натоўп. Ён штурхаўся, увiнчваўся ў чалавечую масу, у самую гушчыню людзей, хай яны стаяць вакол яго шчыльна, хай прапахнуць iм. Ён распiхваў рукамi, шырэй расстаўляў ногi, i падраў каўнер, каб пах мог свабодна сцякаць з ягонагна цела... i радасць яго не мела межаў, калi ён заўважыў, што людзi нiчога не заўважылi, зусiм нiчога, што ўсе гэтыя мужчыны, i жанчыны, i дзецi вакол яго, так лёгка далiся на падман i ўдыхалi ягоны смурод, зварганены з кашэчага калу, сыру i воцату, як пах да сябе падобнага, а яго, Грануя, падкiдзеня i ўблюдка, прымалi як як раўню сабе.

Каля сваiх каленяў ён адчуў дзiця, маленькую дзяўчынку, заклiненую памiж дарослымi. Ён падняў яе, па-ханжаску строячы клопат, i ўзяў на рукi, каб ёй было лепей вiдаць. Мацi не толькi стрывала гэта, але яшчэ i падзякавала яму, а малаЯ радасна заверашчала.

Так Грануй, у экстазе фальшывпай святасцi прыцiскаючы да грудзей чужое дзiця, прастаяў у натоўпе прыкладна чвэрць гадзiны. I пакуль вясельны поезд пад гром званоў i крыкi людзей рухаўся мiма, а пад iм звiнеў дождж манет, у Грануi бушавала iншая радасць, зласлiвае пачувццё трыумфу, якое выклiкала дрыжыкi i дурманiла яго як прыступ пажады, i ён ледзве стрымлiваўся, каб не выплюхнуць яго як атруту i жоўць на ўсiх гэтых людзей i не закрычаць, пераможна, iм у твар: што ён iх не баiцца, нават амаль не ненавiдзiць, а што ён зацята грэбуе iмi за iх смярдзючую дурноту, бо яны дазволiлi яму ашукаць i абдцрыць сябе; бо яны -- нiшто, а ён -- усё! I нiбы здзекуючыся, ёнмацней прыцiснуў да сябе дзiця, набраў у грудзi паветра i разам з хорам астатнiх закрычаў: "Слдава маладой! Хай жфыве маладая! Хай жыве маладая пара!"

Калi вясельны поезд аддалiўся i натоўп пачаў рассейвацца, ён ддаў дзiця мацi i пайшоў у царкву,каб адпачыць ад узбуджанасцi. Паветра ў саборы было насычана ладанам, якi халоднымi клубамi падымаўся з дзвюх кадзiльнiц абапал алтара i як душная коўдра слаўся пад больш слабымi пахамi людзей, якiя толькi што сядзелi тут. Грануй прысеў на ўслончык пад хорамi.

Раптам на яго наплыла вялiкая замiранасць. Не тая п'янючая замiранасць, якую ён адчуваў тады, у чэраве гары падчас сваiх самотнiцкiх оргiй, а вельмi халодная i цвярозая задаволенасць, якую спараджае ўсведамленне сваёй моцы. Цяпер ён ведаў, на што здольны. З дапамогаю самых мiзэрных сродкаў ён дзякуючы свайму генiю iмiтаваў пах чалавека i адразу дабiўся такога дакладнага пацэлу, што нават дзiця далося на падман. Цяпер ён ведаў, што здольны i на большае. Ведаў, што можа палепшыць гэты пах. Ён мог бы стварыць не толькi чалавечы, а звышчалавечы пах, анёльскi водар, такi неапiсальна прыгожы i жыўнасны, што, пачуўшы яго, кожны будзе зачараваны i мусiць усiм сэрцам палюбiць яго, Грануя, носьбiта гэтага водару. Так i будзе, ён прымусiць iх палюбiць яго. У сферы ўздзеянна ягонага водару, яны будуць вымушаныя не толькi прыняць яго як сабе падобнага, а палюбiць яго без памяцi, да самазабыцця, ён прымусiць iх дрыжаць ад захаплення, крычаць, плакаць ад шчасця, ледзьве пачуўшы яго, Грануя, яны будуць кленчыць, як пад халодным ладанам Бога! Ён хацеў стаць усемагутным божышчам паху, якiм ён быў у сваiх фантазiях, а цяпер -- у рэальным свеце i над рэальнымi людзьмi. I ён ведаў, што на гэта меў уладу. Бо людзi могуць засланiць вочы i не бачыць велiчы, жудасцi, прыгажосцi, i заткнуць вушы, i не чуць людзей або слоўАле яны не могуць не паддацца водару. Бо водар -- брат дыхання.З водарам ён увойдзе ў людзей, i яны не здолеюць ад яго абаранiцца, калi захочуць жыць. А водар пранiкае ў самую глыбiню, проста ў сэрца, i там выносiць катэгарычны вырак пра сiмпатыю i пагарду, пра агiду i прывабу, пра любоў i нянавiсць. 0то валодае пахам, той валодае сэрацамi людзей.

Спакойна сядзеў Грануй на ўслончыку i ўсмiхаўся. Роымаючы рашэнне ўпакорыць людзей, ён не адчуваў эйфарыi пад'ёму. У ягоных вачах не было шалёнага агню, вар'яцкая грымаса не перакошвала ягонага твару. Ён не шалеў.Яму было ўсё ясна, i ён нават весела аытаўся ў сябе: а навота яму ўсё гэта, дзеля чаго? I ён сказаў сабе,што хоча гэтага, бо наскрозь прасякнуты злом. I пры гэтым ён усмiхаўся i баў вельмi задаволены. I выглядаў, бадай што, невiнавата, як шчаслiвы чалавек, як такi, ведаеце, блазнюк.

Нейкi час ён сядзеў у задуменным спакоi i глыбокiмi зацяжкамi ўдыхаў прапахлае ладанам паветра. I зноў самазадаволеная ўхмылка прабегла па ягоным твары. Якi ўсё-такi жалю варты пах у гэтага Бога! Якi смяхотна-гiдкi пах ад яго! Тое, што клубiлася ў кадзiльнiцах, -- нават i не сапраўдны ладан. Гэта падробка, гэта благенькi сурагат, з дамешкам лiпавага вугалю, i карынкi, i яшчэ нават салетры. Бог смярдзеў. Бог тут быў маленькi нiкчэмны смярдзюх. Яго ашуквалi, гэтага Бога, гэтыя людзi, альбо сам ён быў ашуканец, як i Грануй, толькi шмат горшы!

Маркiз дэ ля Таяд-Эспiнас быў у дзiкiм захапленнi ад новай парфумы. Проста дзiва, сказаў ён, нават яму, адкрывальнiку летальнага флюiду, назiраць дзiвочснае уздзеянне такой другараднай i лятучай субстанцыi, як духi, на агульны стан iндывiда: уусё залежыць ад таго, наколькi звязаныя з зямлёй цi аддаленыя ад зямлi iнгрэдыенты гэтай субстанцыi. Грануй, якi толькi некалькi гадзiн таму назад ляжаў тут бледны, амаль самлелы, цяпепр такi свежы i расквiтнелы, як любы здаровы чалавек ягонага ўзросту; можна нават сказаць што ён -- пры ўсiх заганах i пахiбах, уласцiвых людзям яго грамадскага стану -- амаль набыў нешта накшталт асабiстай iндывiдуальнасцi. У кожным разе ён, Таяд-Эспiнас, у раздзеоле пра вiтальную дыетыку свайго рыхтаванага да друку трактата "Да пытання пра тэорыю лектальнага флюiду" абавязковы апiша гэты выпадак. А дзеля пачатку ён сам выкарыстае новыя духi.

Грануй даў яму абодва флаконы са звычайнай кветкавай парфумай, i маркiз папырскаўсяЁн быў задаволены эфектам. Яму здаецца, прызнаўся ён, што жахлiвы фiялкавф пах гадамi цiснуў на яго свiнцовым цяжарам, а цяпепр у яго выраслi крылы-пялёсткi, i адпусцiла калена, перастала балець, шумець у вушах перастала; i наогул ён чуе сябе акрыленым, бадзёрым i памаладзелым на некалькi гадоў. Ён падышоў да Грануя, абняў яго i назваў сваiм "флюiдальным братам", дадаўшы, што пры гэтым мае на ўвазе зусiм не сацыяльны, а чыста абстрактны зварот in conspectu universalitatis fluidi letalis,перад якiм -- i толькi перад iм! -- усе людзi роўныя; апроч таго ён плануе -- а гэта ён казаў, адарваўшыся ад Грануя, даволi па-сяброўску, без следу агiды, амаль як роўнага -- у блiжэйшы час заснаваць звышсаслоўную ложу з мэтаю поўнага ўхiлення fluidum letale, i ён ужо цяпер абяцае Граную, што той будзе першым прэзiдэнтам гэтай ложы. Потым ён загадаў запiсаць рэцэптуру кветкавай парфумы, схаваў цэтлiк у кiшэню i падарыў Граную пяцьдзесят луiдораў.

Роўна праз тыдзень пасля першага даклада маркiз дэ ля Таяд-Эспiнас другi раз явiў свайго пацыента ў актавай зале унiверсiтэта. Наплыў публiкi быў неверагодны. Сабраўся ўвесь цвет грамадства не толькi навуковага, але найперш i свецкага, у тым лiку багата дам, якiя хацелi пабачыць легендарнага пячорнага чалавека. I хоць апаненты Таяд-Эспiнаса, у асноўным прадстаўнiкi "Сяброўскага кола унiверсiтэцкiх батанiчных садоў" i члены "Аб'яднання дзеля спрыяння агрыкультуры", змабiлiзавалi ўсiх сваiх прыхiльнiкаў, мерапрыемства мела фенаменальны поспех. Каб нагадаць публiцы пра стан Грануя тыднёвай даўнасцi,Таяд-Эспiнас спачатку перадаў у залу малюнкi, на якiх пячорны чалавек быў паказаны ва ўсёй мярзотнай запушчанасцi. Потым ён загадаў увесцi новага Грануя -- у прыгожым каптане з сiняга аксамiту i шаўковай кашулi, нарумяненага, напудранага i прычасанага; i ўжо адно тое, як ён iшоў, трымаючыся проста, дробнымi крокамi, далiкатна павiльваючы клубамi, як ён без нiчыёй дапамогi падняўся на памост, нiзка пакланiўся, з усмешкаю пакiваў галавой туды-сюды, прымусiла сцiхнуць усiх скептыкаў i крытыкаў. Нават сябры унiверсiтэцкiх батанiчных садоў прыгнечана маўчалi. Надта ж бо красамоўная была перамена, надта ўражлiвы цуд, якi тут яўна адбыўся: калi тыдзень назад яны бачылi перад сабою зацкаваную, здзiчэлую жывёлiну рачком, дык цяпер на тым самым месцы стаяў сапраўдны цывiлiзаваны, добра складзены чаолавек. У зале запанаваў амаль багавейны настрой, i калi Таяд-Эспiнас падняўся на кафедру з дакладам, залегла поўная цiшыня. Ён зноў выклаў сваю даволi ўжо вядомую тэорыю летальнага землянога флюiду, потым патлумачыў, якiмi механiчнымi i дыетычнымi сродкамi ён выдалiў флёiд з цела дэманстраванага суб'екта i замянiў яго вiтальным флюiдам, i ў заключэнне заклiкаў прысутных, як сяброў, так i працiўнiкаў, перад аблiччам такой пераканаўчай вiдавочнасцi адмовiцца ад супрацiўлення новаму вучэнню i разам з iм, Таяд-Эспiнасам, паўстаць на барацьбу з дрэнным флюiдам i прызнаць станоўчы вiтальны флюiд. Пры гэтым ён ускiнуў угору рукi i падняў вочы ў неба, i многiя вучоныя мужы паўтарылi гэты жэст, а жанчыны зашморгалi ў насоўкi.

Грануй стаяў на памосце i не прыслухоўваўся. Ён з вялiкай асалодай назiраў за ўздзеяннем зусiм iншага, куды больш рэальнага флюiду: свайго, уласнага. Улiчваючы памеры актавай залы, ён надушыўся даволi моцна, i ледзь толькi падняўся на памост, аўра ягонага паху пачала выпраменьвацца ў залу. Ён бачыў -- сапраўды, ён бачыў наваь вачыма! -- як яна захапiла спярша пярэнiя рады, потым пасунулася далей, да цэнтру залы, i нарэшце дайшла да заднiх радоў i расцяклася па галерэi. I той, каго яна захапiла -- у Грануя ад радасцi заскакала сжэрца, --той мяняўся на вачах. У паласе яго паху людзi, самыя таго не ўсведамляючы, мянялi выраз твару, мянялi свае паводзiны, свае пачуццi. Той, хто спачатку таропiўся на яго са стрыманым подзiвам, цяпер дзiвiўся замiлавана, той, хто нерухома сядзеў на крэсле, крытычна моршчыў лоб, шматзначна i абазнана крывiў рот, цяпер вальней падаўся наперад, а твар яго набыў па-дзiцячы даверлiвы выраз; i нават на тварах баязлiвых, спалоханых, самых уразлiвых --тых, якiя раней не маглi глядзець на яго без жаху, а потым без скепсiсу, пачвiўся налёт прыязнасцi, нават сiмпатыi, як толькi iх захоплiваў Ягоны пах.

Пасля дакладу ўвесь сход падняўся з месцаў, ахоплены бурлiвай радасцю. "Хай жыве вiтальны флюiд! Хай жыве Таяд-Эспiнас! Слава -- флюiднай тэорыi! Далоў артадаксальную медыцыну!" -- крычаў вучоны люд Манпелье, самага значнага унiверсiтэцкага горада на поўднi Францыi, i маркiз дэ ля Таяд-Эспiнас перажыў самую вялiкую гадзiну свайго жыцця.

А Грануй, якi сышоў з памоста i змяшаўся з натоўпам, зрузумеў, што гэтыя шалёныя авацыi, шчыра кажучы, належалi яму, яму аднаму, Жан-Батысту Граную, хоць нiхто ў зале гэтага i не падазраваў.

Ён яшчэ некалькi тыдняў заставаўся ў Манпелье. Ён набыў некаторую вядомасць, i яго запрашалi ў салоны, распытвалi пра пячорнае жыццё i цудоўнае ацаленне маркiзавым флюiдам. Зноў i зноў паўтараў ён гiсторыю пра разбойнiкаў, якiя схапiлi яго, пра кош i лесвiцу. I з кожным разам ён распiсваў яе ўсё больш маляўнiча, прыдумваў новыя падрабязнасцi. Так ён зноў напрактыкаваўся размаўляць -- праўда, не дужа каб добра, бо з моваю ў яго зроду не ладзiлася -- але што было яму важней, набыў звычку хлусiць. У сутнасцi, ён зразумеў, што можа гаварыць людзям, як яму заўгодна. Адзiн раз, даверыўшыся яму,-- а людзi пранiкалiся да яго даверам з першага ўдыху, якiм убiралi ў сябе ягоны пах -- яны i потым верылi. Потым ёнiнабыў некаторую ўпэўненасць у свецкiм этыкеце, якое нiколi раней не меў. Яна праяўлялася нават фiзiчна. Ён як бы нават падрос. Ягоны горб, здавалася, знiк. Ён трымаўся амаль проста.. I калi да яго звярталiся, ён больш не згiнаўчся ў паклоне, а стаяў, вытрымлiваючы позiркi. Вядома, за гэты час ён не зрабiўся нi свецкiм чалавекам, нi заўсёднiкам салонаў, нi суверэнным членам грамадства. Але панурая няўклюднасць сышла з яго, прыйшлi манеры, якiя можна было патлумачыць як натуральную сцiпласць альбо ў кожным разе прыродную нясмеласць i якiя вельмi краналi некаторых паноў i некаторых дам -- у тую эпоху ў свецкiх колах мелi слабасць да "наццюрэль" i да нечагась, што называлi "неабчасаным шармам".

На пачатку сакавiка ён сабраў свае рэчы i сышоў, употай, на досвiтку, ледзь толькi адчынiлася брама, апрануты ў някiдкi карычневы каптан, купрлены напярэдаднi ў старызнiка, i памяты капялюш, якi напалавiну прыкрыў ягоны твар. Нiхто яго не пазнаў, нiхто яго не змецiў, бо ён наўмысна ў гэты дзень адмовiўся ад парфумы. I калi маркiз каля полудня загадаў пачаць вышук, вартавыя бажылiся, што, хоць яны бачылi шмат каго, хто выходзiў з горада, алде ўжо ж нiяк не таго ўсiм вядомага пячорнiка, якi напэўна дапаў бы iм у вочы. Тады маркiз пусцiў погалас, што Грануй пакiнуў Манпелье з ягонай згоды, каб з'ездзiць у Парыж па сямейных справах. Аднак сам сабе ён страшэнна ўзлаваўся, бо меўся адбыць з Грануем турнэ па ўсiм каралеўстве, каб навербаваць прыхiльнiкаў сваёй флёiдальнай тэорыi.

Праз нейкi час ён супакоiўся, бо ягонае слова разышлося i без турнэ, амаль без нiякiх ягоных намогаў. У "Журналь дэ саван" i нават у "Кур'ер дэ ль'Эрон" паявiлiся даўжэзныя допiсы пра fluidum letale Taillade, i з усiх канцоў краiны пачалi наязджаць пакутнiкi, пацярпелыя ад летальнай атруты, маючы надзею знайсцi ў яго ацаленне. Улетку I764 года ён адкрыў першую "Ложу вiтальнага флюiда", якая ў Манпелье мела 12 членаў i заснавала фiлii ў Марсэлi i ў Лiёне. Потым ён рашыў рушыць на Парыж, каб адтуль заваяваць сваёй тэорыi ўвесь цывiлiзаваны свет, але яшчэ раней дзеля прапагандысцкай падтрымкi свайго паходу ўчынiць нейкi флюiдальны подзвiг, якi зацьмiў бы ганъенне пячорнага чалавека i ўсе iншыя эксперыменты, а менавiта на пачатку снежня правесцi бясстрашных адэптаў на пiк Канiгу. Пiк быў на даўгаце ПАрыжа i лiчыўся найвышэйшай вяршыняй Пiрынеяў. Гэты вучоны муж, якi стаяў на парозе старасцi, загадаў даставiць сябе на вяршыню вышынёю ў 2800 метраў i там тры тыднi паддаць уздзеянню самага сапраўднага, самага свежага вiтальнага паветра, каб, як ён сам усiм абвясцiў, дакладна на Каляды зноў спусцiцца дужым дваццацiгадовым мацаком.

Адэпты здалiся ўжо за Вернэ, апошнiм чалавечым селiшчам каля падножжа жахлiвай гары. Але маркiза нiчога не спынiла. На ледзяной сцюжы ён скiнуў з сябе вопратку i, радасна, на ўсё горла лямантуючы, пачаў узыходжанне адзiн. Апошнi ўспамiн пра яго -- гэта ягоны сiлуэт з экстатычна ўзнесенымi да неба рукамi, якi з песняй знiкае ў снежнай буры.

У ноч пад Каляды вучнi марна чакалi маркiза дэ ля Таяд-Эспiнаса. Ён не вярнуўся нi старцам, нi мацаком. I навесну, калi рызыканты выправiлiся шукаць i залезлi на ўсё яшчэ заснежаны пiк Канiгу, не знайшлося анi следу, анi звання -- нi шматка вопраткi, нi кавалачка цела, нi костачкi.

Зразумела, гэта не падарвала ягонага вучэння. Наадварот. НЕўзабаве разышлася легенда, што на самым пiку

гары ён злiўся з вечным вiтальным флюiдам, распусцiў сябе ў iм i з тае пары нябачны, але вечна малады лунае над вяршынямi Пiрэнеяў, i той, хто туды падымецца, прычасцiцца да яго i на цэлы год будзе выбаўлены ад хвароб i працэсу старэння. Аж да канца ХIХ стагоддзя некалькi медыцынскiх катэдраў адстойвалi флюiдальную тэорыю Таяда, а шмат якiя акультныя таварыствы стасавалi яе тэрапеўтычна. I за нашым часам абапал Пiрэнеяў, а менавiта ў Перпiньяне i Фiгеросе ёсць таемныя таядаўскiя ложы, якiя сустракаюцца раз на год дзеля ўшэсця на пiк Кунiгу.

Там яны разводзяць вялiкае вогнiшча, нiбыта з прычыны сонцавароту альбо ў гонар святому Яну, а насамрэч дзеля таго, каб адслужыць боскiя ўшанаваннi свайму Майстру Таяд-Эспiнасу i яго вялiкаму флюiду i дастацца да жыцця вечнага.