Вершы латышскіх паэтаў

---

Вершы

Яніс Райніс (1865 – 1929)

Райніс (Пліекшанс) – народны паэт Латвіі, грамадскі дзеяч. За рэвалюцыйную дзейнасць падвяргаўся ўвязненню і высылцы (1897 – 1903). У 1905 – 1920 – жыў у эміграцыі. Пафас барацьбы рабочага класа, прадчуванне рэвалюцыі харктэрны для ўсёй яго творчасці. Пад уплывам Райніса ўсё далейшае развіццё латышскай літаратуры.

Пралог да драмы “Агонь і ноч”

Выткаў месяц над ракою
Кладку па тумане;
Мглістым цугам здані
З цёмных нетраў выплываюць.

Кладка хісткая пад імі,
Іскраў высеў зыбкі,
Зоркі, нібы рыбкі,
Рассыпаюцца па хвалях.

Галасы ліюцца з цемры,
Чуцен водгул дзікі;
Песні, стогны, зыкі,
Бітвы гул, пяшчоты шолах.

Праплываюць міма здані
Мгліста-белым строем –
Колішніх герояў
На плячах нясуць у трунах.

Той, хто прыме смерць у бітве,--
Забыцця не мецьме,
Скруха ледзьве
З мораку героя кліча.

Не закончан бой адвечны,
Не збыліся мары…
Гнеў і покліч кары
Зноў падняў усіх з магілы.

І лунаюць моўчкі цені,
Мрояць ноччу хвалю, --
Чуцен поўны жалю
Змрочны водгул вечнай бітвы.

З дамавін яны выходзяць
Біцца з цёмнай сілай.
Над пустой магілай
Мечы іх, даспехі ззяюць.

Спрэчку ноч з агнём рашае,
Многа ў цемры злога.
Знаю: перамога
Яснасці жыцця даецца. –

Мір вам, душы продкаў мужных!
Промнямі праз цені
Прыйдуць пакаленні, --
Перамогай скончаць бітву.


* * *

Цалуй мяне, як я цябе цалую, --
Цалуй апошні раз.
Хай сэрца па табе заўжды сумуе.

Цалуй мяне, як я цябе цалую, --
Нашто ратунак мне,
У твой блакітны край і не ступлю я.

Цалуй мяне, як я цябе цалую, --
На ростань выйшлі мы,
Табе ў світанак, мне – у ноч пустую...

Алівія…


Дзе да шчасця коціцца дарожка?

Дзе да шчасця коціцца дарожка?
“Я не ведаю, не бачыў шчасця,
Я бядую. Можа, знае хмарка.
Бач, яна красунечка якая!”

Хмарка,
дзе да шчасця коціцца дарожка?
Вунь жа ты красунечка якая.

“Я не ведаю, не бачу шчасця,
Я бядую і блукаю ў небе,
Не знаходжу, слёзкамі зальюся;
Можа, папытайся лепш у ветру,
Бач, як гойсае вятрэц па свеце”.

Вецер,
дзе да шчасця коціцца дарожка?
Вунь жа ты як гойсаеш па свеце.

“Я не ведаю, не бачыў шчасця,
Я бядую, лётаю па свеце,
Абягаю ўсю зямлю, а шчасця
Не знайду нідзе. Мо знае сонца,
Бач, як радасна яно іграе”.

Сонца,
дзе да шчасця коціцца дарожка?
Вунь жа як ты весела іграеш.

“Я не ведаю, не бачу шчасця,
Я бядую, сонейка ж – сляпое,
Хоць усім свячу, шукаю промняў
Першасонца. Можа, знае месяц.
Вунь які, і ў цемры не спаткнецца!”

Месяц,
дзе да шчасця коціцца дарожка?
Вунь які ты, ў цемры не спаткнешся.

“Я не ведаю, не бачу шчасця,
Я бядую, поначы шукаю
Тое, што было святлом калісьці,
Ды пагасла. Знае месячанка,
Адчувае празарлівым сэрцам”.

Падары мне, месяц, месячанку!

Што, ад страху круціцца галоўка? –
Сам пасватайся і зведай шчасце.


Месяц-лодачка

Я месячаначка, я твая плотачка,
Плыве, гушкаецца вунь наша лодачка.

Ідзі і вычарпай з той лодкі зорачкі
І на руках мяне нясі да лодачкі.

Рулём падрулівай ды асцярожненька,
Пакуль над лодачкай плыве дарожанька.

Сама плыве яна, вадзіца гладкая,
Адна рука твая, ах, незанятая.

Плыве хай лодачка спакойна рэчанькай,
Ты абдымі ж мяне свабоднай ручанькай,

Адкінь лагодненька мне вэлюм з лічанька,
Я буду вабная, нібы крынічанька.

Мне на руках тваіх сагрэцца хочацца,
Хай гэта ночанька вавек не скончыцца.


Вандраванне месячанкі

Не верыць мудрым людзям – вельмі блага,
Але не веру я, Ці можна верыць,
Што ўжо даўно памерла месячанка?

Я ж сам яе учора ноччу бачыў:
На цёмна-сіняй лодачцы плыла,
Хусціначка маўклівая вілася
Над мачтай залатой, чырвоны ветразь,

Нібыта поўны полымя, гарэў –
Мы разам з мілай на яго глядзелі,
І раптам, бачым, полымя пагасла,
І свеціць ветразь чыстым серабром.

Пад вэлюмам зялёным, апусціўшы
Ў ваду пяшчотна-беленькую ручку,
У серабрыстасць хвалі, месячанка
Самотная задумліва плыла.

Мы доўга-доўга на яе глядзелі,
І да грудзей мне мілая прыпала
І абняла. А лодачка плыла…

Ой не, ой не памерла месячанка.


Імгненне

“Я ў жыцці тваім – імгненне толькі.
Кахаеш сёння ты, пакінеш заўтра
І зноў пагонішся за месячанкай”.
Мы ўсе – імгненне толькі на зямлі,

Зямля – імгненне ў існаванні сонца,
Імгненне-сонца – у жыцці сусвету.
А можа, і сусвет – імгненне толькі?
Не ведаем нічога мы, не знаем,

Што ў свеце важна кожнае імгненне:
Ні ты, ні я, ні нашае каханне,
Пачаўшыся, зусім канца не мае.
А месячанка – гэта ты!


Цень на кветцы

Ты што ні дзень, дык радасней квітнела,
Ты што ні дзень, дык болей прыгажэла,
І ўсе тваёю радасцю жылі.
Калі –
Я заўважаю з пэўнае хвіліны,
Што смех аціх, што подбег не імклівы,
Ты ўся ў сабе. Ах, што з табою?
“Нічога”. – Голас дрогкі са слязою.
Цень пад вачамі, твар, нібы аблокі,
Такі прыгожы, а зусім далёкі.
Ды што такое? – “Знаеш сам”. – Не знаю.
--“Цябе ўжо кліча месячанка”.
Ты ж – месячанка! – “Больш не я”.


Адкажы на каханне

Адкажы на каханне!…

Колькі ты ёй дасі,
Колькі ёй аддасі,
Таго ты і варты.

Колькі адбудзеш
Сэрца і слоў,
Столькі здабудзеш.

Колькі ты згубіш,
Столькі і знойдзеш, --

Таго ты сам варты.


Калі прыходзіць восень

Калі прыходзіць восень,
Ліст жоўкне, жухне, памірае,
Імжыць, дажджыць, цямнее рана –

“Калі прыходзіць восень, страх прыходзіць,
Штодзень, штоноч гібее ўсё, ўмірае,
Адной застацца мне наканавана,
Самой правесці ўсіх і пахаваць,
А ўсе пакуты – колькі б ні прыпала!—
Усё прыняць і адбалець душою –
Не вытрываю больш! – Так цяжка, цяжка!
І ні душы навокал, каб пашкадавала…
Калі прыходзіць восень…”

Ах, мілае дзяўчо, хто б вытрываў такое?
Хіба што той, дзяўчо маё, хто не самотны,
Калі прыходзіць восень.


Месяцавы ўсмешкі

За гарамі знікла сонцава шаленне,
Круціцца няспешнае зямное кола
І глыбей, глыбей укручваецца ў цемру.

Ноч рыхтуецца, дарогу сцеле шоўкам,
Зоркі адчыняюць месячыку дзверы,
Месяц яркасць вынес у срабрыстым кубку.

Мяккае святло з срабрыстага ліецца кубка
Праз сусвет, які ў спакоі спачывае –
Свет увесь свой боль суцішвае, лагодзіць.

Поўна ў тым святле чужых таемных песень –
І няяснае прададчуванне духу
Выплывае з неабсяжных нетраў неба.

Абуджаюцца ў праадчуванні духу
Душы нечыя, што не знайшлі спакою
Ані днём, ні ноччу, ані ў сне, ні ў смерці.

Мроі даўнія лятуць удаль да ценяў,
Душы светлыя штурмуюць вежы тайны,
Скруха сутнага жыцця пра змены марыць.

У такой начы ўсе душы прагнуць растварыцца,
Не знікаць, а зліцца з душамі другімі,
Ў новай сутнасці да вечнасці імкнуцца.

Новы шлях, напоўненасць, скананне –
Скон, дзіцятка стомы, што – і ён жаданы?
І няўжо прыходзіць ён са сконам стомы?

Вечнае святло з сярэбранага кубка,
І няспешна круціцца зямное кола,
Каб пакутаваць пад звонкім яркім сонцам.

Зоркі шоўк здымаюць, дзверы зачыняюць,
І згасаюць промні ў кубку серабрыстым,
Месяц ціха ў золак шле усмешку.

Промнік ласкі мякка табе ў вочы ўліўся.


Крышыцца лёс

Жыць на зямлі – гэта мала,
Мала жыццё зразумець.
Узвысіцца трэба над ім,
Кінуўшы лёс за сабой.

Прыйшласці зерне няхай
У сэрцы набухне тваім.
Бытнасць – луска… А душа
Выспее, скіне кайданы.


Дзе ты сам?

“Табе я, мой каханы, расказала,
Што на душы: што я люблю цябе,
Што сэрца я тваім вачам адкрыла,
Як вочы, як начное ззянне зорак;
Твой спеў – маіх імкненняў рэха,
Заваражыць умее голас твой,
Мае прызнанні – ў іх жыццё замкнута –
Але дзе сам ты, мой каханы, дзе?” –

“Сябе я закаваў у моцнае жалеза –
Так у глухія цяжкія цыліндры
Замкнуты, закаваны кісларод.
А што, калі палопаюцца сцены!
Бясконца моцны атам у жалеза;
Калі матэрыя ідзе ў распад,
Такія сілы рвуцца на свабоду,
Шо нам не вымераць іх сілы.
Дай толькі волі ім – і грымне выбух,
І разлячуся я, і ты са мною,
І ўся зямля!..”
--“Ах, ты заўсёды страшыш!
А мне здавалася, што ты прыціх,
А ты ранейшы, Страшыш толькі? Чым?”
--“Чым? Нечым новым. Можа, нават смерцю”.


Ноч пра гэта маўчыць

Што рвуцца ўсе дзённыя повязі дзей,
Што слёзы начамі ліюцца ў людзей, --
Ноч пра гэта маўчыць.

Як многа ў начных суцяшэннях слёз!
Як многа людзям падступных пагроз,--
Ноч пра гэта маўчыць.

Ноч кожнага вабіць і кліча ў жытло,
Ніхто ад яе не ўцячэ на святло, --
Ноч пра гэта маўчыць.

Як можа цябе ноч агнём апячы?
Смяшлівы ты ўдзень, а які ж уначы? –
Ноч пра гэта маўчыць.

Усё, што на дзённым святле зацвіло,
Карэннем у цемру начную ўрасло,--
Ноч пра гэта маўчыць.


Безуважная краса прыроды

Стаць перад безуважнаю красой прыроды –
Гэта найвялікшае на свеце шчасце.
Свет забудзеш і сябе не памятаеш,
У нябёсы ўзнесены з зямной галечы.

Ці відушчага сама прырода ўзносіць,
Ці відушчы сам дае ўзнясенне ёй,
Выбіраючы пагядам хараство
І ствараючы прыродную карціну?
Што ж нас жывіць шчасцем?
Свет, што нас не знае?
Ці наш пошук прыгажосці ў гэтым свеце?


* * *

Вярнуўся голуб дзікі, я, зарана
У родны край –
Яшчэ пануе зло беспакарана.

Зямля ў крыві яшчэ, не змыла бруду –
Не пазнаю!
Вайна яшчэ паўсюль кладзе атруту.

І бачу я, народ мой памірае,
Жадання жыць няма:
Няхай памру я разам з родным краем.

Няма ратунку мне, няма надзеі,
Народзе, без цябе –
Я жухлы, я нікчэмны ліст асенні.

Я ведаю, што суджана мне гэтак:
Калі пакіну свет –
На груд магільны ляжа безліч кветак.


Прывітанне дзецям свету

Адвеку і бясконца валадарыць ноч,
Хай свет вялікі – хай загусла ноч,
Дух імчыцца – спатыкаецца аб ноч.
Ноч спіць, маўчыць,
Але –
Там за бясконцасцю гарыць агонь.
За непадзельнасцю жыве агонь.
За нерухомасцю жыве агонь,
Ён –
У ззянні імчыць.

З пустэльнасці – напоўненасць расце,
Жыццё – са смерці, з моўчы вечнай – гук,
І кветка – з полымя, і кветка промень дасць
Святла у змрок сляпы,
Бо –
Бо не здаецца ноч, гняце святло,
Бо меркне дзень і сэрца – разам з ім,
Адно агонь перамагае ноч
І –
Нас кліча ў бой!

Няма канца змаганню ночы і агню:
Агонь, жыццё і дух – растуць паўсюль,
Ноч спіць, маўчыць,
Адно – адно – о колькі сіл – агонь і дух
Адолець могуць небыццё;
Дык хай ваш дух перамагае ноч,
Ён –
У ззянні імчыць.

Свабоды дзеці, сыны духу,
Ідзіце на змаганне за агнём,
Каб дзёрзка ноч перамагчы
І змрок сляпы!
Бо –
Бо ноч заўсёды грозіцца жыццю,
Вы ж будзьце вартавыя ў бітве духу –
Хай Спідала вам асвятляе шлях
І –
Вас кліча ў бой!

Перакладзена з выдання: J. Rainis. Kopoti raksti 30 sējumos. Rīga, 1980.