Рыцар Глюк і іншае
Гофман Эрнст Тэадор (Вільгельм) Амадэй
Рыцар Глюк
Позняй восенню ў Берліне звычайна выдаецца некалькі дзён пагоды. Сонца ветла выглядвае з хмар і хутка згушчае вільгаць у млявым паветры вуліц. Тут ужо ўбачыш пад ліпамі доўгія цугі ў заапарк -- стракацізна людская: моднікі, бюргеры з жонкамі і мілымі дзеткамі, убранымі ў нядзельнае, святары, яўрэйкі, судоўцы, прастытуткі, прафесары, прыбіральшчыцы, танцоры, афіцэры і каго толькі няма. Неўзабаве ўжо ў Клаўса і Вебера не застаецца ніводнага вольнага месца; дыміцца маркоўная кава, моднікі кураць цыгары, гаварня, спрэчкі пра вайну і мір, пра абутак мад. Бэтман, які ён быў сёння ў яе: шэры ці зялёны, пра закрытую гандлёвую дзяржаву і ліхія грошы і г.д., пакуль усё не захлынаецца ў арыі з “Франшона”, якою мардуюць сябе і слухачоў збезгалошаная арфа, некалькі разладжаных скрыпак, сухотная флейта і спазматычны фагот. Шчыльна да самай балюстрады, якая аддзяляе Вебераву гаспадарку ад вуліцы, стаяць круглыя столікі і садовыя крэслы, тут дыхаюць свежым паветрам, разглядваюць публіку, тут ты далёка ад какафонных грымотаў таго распраклятага аркестра; і я саджуся туды, аддаючыся лёгкай гульні фантазіі, якая малюе мне вобразы сяброў, і з імі я гутару пра навуку, мастацтва, пра ўсё, што чалавек мае за самае дарагое. Стркаціць і калышацца перад вачыма маса праходжых, але нічога не заважае, нічога не можа ўспалошыць маю летуценнасць. Толькі клятае трыо сваім гнюсотным вальсікам вырывае мяне са свету мрояў. Скрыпучы тонкі голас скрыпкі і флейты, і хрыплы бас фагота -- вось і ўсё, што я чую; яны ўзносяцца, ападаюць. моцна счапіўшыся ў актавах, рэззю рэжуць вушы, і я міжволі, як той, каго працінае пякучы боль, ускрыкваю:
-- Якая дзікая музыка! якія брыдкія актавы!
Побач са мною нехта мармыча:
-- Праклятая доля! зноў гоняць актавы.
Я падымаю вочы і тут толькі бачу, што не заўважаны мною, за столік падсеў чалавек, застылы позірк якога ўтаропіўся ў мяне і ад якога я не магу ўжо адвесці вачэй.
Ніколі не бачыў я галавы, ніколі не бачыў постаці, каб так хутка і так моцна ўражвалі мяне. Далікатна выгнуты нос змыкаўся з шырокім адкрытым лобам з прыкметнымі ўзвышэннямі над кусцістымі, падсівелымі брывамі, з-пад якіх амаль дзікім, юначым агнём праблісквалі вочы )чалавеку было, бадай, за пяцьдзесят). Мяккі падбародак дзівосна кантраставаў з самкнутымі вуснамі, і блазнаватая ўсмешка, выдабываная дзіўнай гульнёй мышцаў запалых шчок, здавалася, дадавала глыбокага, меланхалічнага сур’ёзу, які пакоіўся на лобе. Некалькі сівых пасмаў з вялікімі адтапыранымі вушамі. Шырокі, сучасны каптан убіраў у сябе высокую худую фігуру. Як толькі мой позірк упаў на мужчыну, той апусціў вочы ад свайго занятку, які я, відаць, перапыніў яму сваім воклічам. Ён з нейкай любатою ссыпаў з розных маленькіх кулькоў тытунь у вялікае пудэлка і паліваў яго чырвоным віном з чацвярцінкі. Музыка аціхла; мне зарупела пагаварыць з ім.
-- Добра, што перасталі іграць, -- сказаў я, -- не да сцерпу было.
Стары кінуў на мяне лёгкі позірк і вытрас апошні кулёк.
-- Лепей было б, каб зусім не гралі, -- яшчэ раз уставіў я слова. -- Вы так не думаеце?
-- Пра гэта я зусім не думаю, -- сказаў ён. -- Вы музыкант і прафесійны знаўца...
-- Вы памыляецеся; я ні тое, ні другое. Калісьці вучыўся на фартэпіяна і басэтлі; гэта ўваходзіла ў нормы добрага выхавання. і мне між іншым казалі, што нічога не робіць такога брыдкага эфекту, як калі бас у актавах апярэджвае верхні голас. Я тады ўзяў гэта напавер, а пазней шмат разоў пераконваўся, што і праўда яно так.
-- Праўда? -- перапыніў ён мяне, устаў і павольна-задуменна пайшоў да музыкантаў, раз-пораз пазіраючы ўгору, паляпваючы далоняй па лобе, нібыта спрабуючы нешта ўспомніць. Я бачыў, як ён гаварыў з музыкантамі, з прыязнай годнасцю. Потым вярнуўся і, ледзь толькі сеў, зайгралі уверцюру да “Іфігеніі ў Аўлідзе”.
Прыплюшчыўшы вочы і паклаўшы крыж-накрыж рукі на стол, ён слухаў Andante, лёгкімі рухамі левай нагі пазначаў уступленне галасоў; вось ускінуў галаву -- імгненна акінуў позіркам усё вакол -- левая рука з растапыранымі пальцамі пакоілася на стале, быццам ён браў акорд на фартэпіяна, правую падняў угору: гэта ўжо быў капельмайстар, які задаваў аркестру іншы тэмп -- правая ападае, пачынаецца Allegro! -- Пякучы румянец залівае румяныя шчокі; бровы змыкаюцца на зморшчаным лобе, унутраны шал запальвае дзікі позірк агнём, які ўсё больш і больш сцірае ўсмешку, што ўсё яшчэ блукае ў куточках вуснаў. Вось ён адкідваецца назад, ускідвае бровы, зноў пачынаецца гульня мускулаў на твары, бліскаюць вочы, глыбокі ўнутраны боль раствараецца ў асалодзе, якая захапіла і патрэсла фібры душы, -- з глыбіняў грудзей вырываецца ўздых, на лобе кроплі поту; ён акцэнтуе пачатак tutti і іншыя галоўныя пазіцыі; правая рука не ўпускае такту, левай ён дастае хусцінку і ацірае твар. -- Так ён ажыўляе і нарошчвае на шкілет уверцюры, эскізаваны некалькімі скрыпкамі, плоць і фарбы. Я пачуў пяшчотную, цягучую скаргу, з якою выступіла наперад флейта, калі выбухнула бура скрыпак і басэтляў і грымнуў гром ударных; я пачуў ціхія гукі віяланчэляў, фагота, якія напоўнілі сэрца невымоўнай скрухай; зноў tutti, нібы волат, груба і магутна ступае unisono, глухая скарга канае пад яго крокамі, якія мелюць і трушчаць усё...
Уверцюра закончана; мужчына апусціў рукі і глядзеў заплюшчанымі вачыма, як чалавек, якога знясіліла звышмагутнае напружанне. Яго бутэлька была пустая; я папрасіў наліць бургундскага і наліў яму. Ён глыбока ўздыхнуў, здавалася, адышоў ад сну. Я памкнуў яго выпіць; ён выпіў без доўгіх запросін, адным глыкам спаражніўшы чарку, усклікнуў:
-- Пастаноўкай я задаволены! Аркестр трымаўся выдатна!
-- І ўсё-такі, -- узяў я слова, -- усё-такі гэта былі толькі слабыя абрысы выдатнага твора, выкананага жывымі фарбамі.
-- Калі я правільна падумаў, вы не берлінец!
-- Правільна, толькі зрэдзь-часу я бываю тут.
-- Бургундскае цудоўнае, але нешта дыхнула холадам.
-- Дык давайце пойдземце ў пакой і вып’ем там.
-- Добрая прапанова.
-- Я вас не ведаю, затое і вы мяне не ведаеце. Не будзем апытвацца: апытвацца -- лішне. Я п’ю бургундскае, яно мне нічога не каштуе, нам добра разам, ну вось і добра!
Ён сказаў гэта з дабрадушнай сардэчнасцю. Мы ўвайшлі ў пакой; сеўшы, ён расшпіліў плашч, і я са здзіўленнем убачыў, што пад плашчом ён насіў вышываную даўгаполую камізэльку, штаны з чорнага аксаміту і маленькую срэбную шпагу. Ён зноў акуратна зашпіліўся.
-- Чаму вы спыталіся ў мяне, ці не берлінец я? -- пачаў я.
-- Бо ў такім разе я мусіў бы пакінуць вас.
-- Гучыць загадкава.
-- Ані-ані, калі я скажу вам, што я, -- ну, што я кампазітар...
-- Усё яшы не здагадваюся, хто вы.
-- Дык даруйце мне маё ўскліцанне, там, на вуліцы; бо вось я бачу, што вы зусім не арыентуецеся ў Берліне і ў берлінцах.
Ён устаў, некалькі разоў энергічна прайшоўся; пасля падышоў да акна і ледзь чутна праспяваў партыю хору жрыц з “Іфігеніі ў Таўрыдзе”, кожны раз акцэнтуючы ўступ tutti пастукваннем па шыбіне. Мяне здзівіла, што месцамі ён даваў такія павароты мелодыі, якія ўражвалі сваёй сілай і навізною. Я аддаўся яго поўнай волі. Ён закончыў і вярнуўся да крэсла. Зачараваны дзіўнымі паводзінамі чалавека і фантастычнай выявай адмысловага музычнага таленту, я маўчаў.
Праз якую хвіліну ён сказаў:
-- Вы ніколі не пісалі музыкі?
-- Пісаў; спрабаваў сябе ў мастацтве; толькі ўсё, што, як мне здавалася, я напісаў у хвіліны натхнення, было шэрае і нуднае; і я кінуў.
-- І няправільна зрабілі; бо ўжо і тое, што вы кінулі свае спробы, ёсць неблагі знак вашага таленту. Музыцы вучацца ў дзяцінстве, бо так хочуць тата і мама; тады барабаняць і скрыпачаць наросхрыст; але спакваля пачуцці робяцца больш успрымальнымі да мелодыі. Магчыма, то была прызабытая тэма песенькі, якую цяпер спяваеш інакш, першая свая думка, і гэты зародак, старанна ўскормлены на чужой сіле, вырас у волата, які пажырае ўсё вакол сябе і ператварае ў сваю плоць і кроў! -- Ха, як яно магчыма, на тысячу ладоў, прыйсці да складання музыкі, нават да спробы! -- Гэта шырокая дарога, на ёй усе таўкуцца, лямантуюць і крычць: “Мы выбраныя! мы каля мэты!” -- Праз браму з слановай касці ўступаеш у Царства Мрояў; мала хто бачыць тую браму, яшчэ меней праходзяць праз яе! -- Тут усё бачыцца такой прыгодай. Снуюць нейкія шаляніцы, але яны з характарам -- адны больш, другія менш. Яны не паказваюцца на той шырокай дарозе, іх можна знайсці толькі за брамаю з слановай касці. Цяжка выйсці з гэтага царства; як у Альцынскім замку пачвары заступаюць дарогу -- усё віруе -- усё круціцца -- многія мрояць па царстве мрояў -- яны расплываюцца ў мроях -- яны больш не маюць ценю, інакш бы па ценю распазнавалі б прамень, які пранізвае царства; але толькі нямногія, разбуджаныя, падымаюцца і ідуць праз Царства Мрояў -- яны прыходзяць да праўды -- там найвышэйшы момант: дакрананне да Вечнага, Невымоўнага! -- Зірніце на сонца, яно -- трохгучча, з якога, падобна зоркам, выстрэльваюць акорды і аблытваюць вас вогненнымі ніткамі. -- Укукленыя ў агонь лежыце вы, пакуль не выпырхне Псіхея на сонца...
З апошнімі словамі ён ускочыў, кінуў позірк, падняў руку. Потым зноў сеў і асушыў чарку. Запала цішыня, якое я не хацеў парушаць, каб не збіць з тропу гэтага незвычайнага чалавека. Нарэшце, супакоены, ён загаварыў далей:
-- Калі я быў у Царстве Мрояў, мяне мучылі тысячы боляў і страхаў! Прыйдзе ноч, і мяне палохаюць ашчэраныя пачвары, якія кідаюцца на мяне і то топяць у марской бездані, то зноў падымаюць у паветра. Начную цемру працінаюць прамяні святла, і гэтыя прамяні былі гукамі, яны ахіналі мяне любаснай яснасцю. -- Я прачынаўся з маіх боляў і бачыў вялікае, светлае вока, яно глядзела ў арган, і як зіркне, бывала, -- адразу ліюцца гукі і мігцяць і зліваюцца ў цудоўныя акорды, якімі іх сабе я ніколі і не ўяўляў. Ліліся мелодыі, і я плыў у іх патоку і хацеў патануць; тады вока глядзела на мяне, падымала і трымала ўгары, над разбушаванымі хвалямі. -- Зноў прыходзіла ноч, -- на мяне наступалі два волаты ў блішчастых латах: Асноўны тон і Квінта! Яны вырывалі мяне, вока смяялася: “Ведаю, чым спрагліся грудзі твае; за волатам ідзе следам пяшчотны, лагодны хлопец Тэрц; ты пачуеш яго салодкі голас, пабачыш мяне, і мае мелодыі будуць твае...”
Змоўк.
-- І зноў бачылі вока?
-- Бачыў, зноў і няраз бачыў! -- Гадамі ўздыхаў я ў Царстве Мрояў... там... але бо там! Я сядзеў у прыгожай даліне і слухаў, як пераспеўваліся дрэвы. Толькі адзін сланечнік, сонечны квет, -- маўчаў і жалобна хіліў закрытую чашу да зямлі. Нябачныя повязі звязвалі мяне з ім -- ён падымаў галаву -- чаша расхіналася, і з яе зноў глядзела на мяне тое вока. Цяпер ужо гукі, як промні святла, цягнуліся ад маёй галавы да кветак, якія прагна ўбіралі іх у сябе. Усё большыя, большыя рабіліся лісты сланечніка -- жарам струмянілася сярэдзіна кожнае шапкі -- яны абцякалі мяне -- вока знікала і я ў чашы...
З апошнімі словамі ён ускочыў, і хуткімі, маладымі крокамі заспяшаўся з пакоя. Дарма я чакаў, што ён вернецца; таму я рашыў пайсці ў горад.
Я ўжо быў недалёка ад брандэнбургскае брамы, калі ўбачыў у цемнаце доўгую постаць і адразу пазнаў свайго дзівака. Я загаварыў да яго.
-- Чаму вы так хутка пакінулі мяне?
-- Стала надта горача, і зазваніў эўфон.
-- Не разумею вас!
-- Тым лепей.
-- Тым горш, бо мне так хацелася зразумець вас.
-- Вы нічога не чуеце?
-- Не.
-- Усё, прайшло! Хадземце ж... Я не дужа люблю ўсякія такія кампаніі; але -- вы не пішаце музыкі -- вы не берлінец...
-- Я не бачу прычыны, чаму вы так супроць берлінцаў. Тут, дзе мастацтва так шануецца і ў вышэйшай ступені практыкуецца, я маюся думаць, аднаму чалавеку ўсё-такі добра ад вашага мастацкага духу!
-- Памыляецеся! -- На мае пакуты я пракляты, я асуджаны блукаць у пустэльні, як дух-адлюднік.
-- У пустэльні, тут, у Берліне?
-- Ану ж. У ім, вакол мяне пустэльня, тут не сустрэнеш блізкага духам. Тут я адзін.
-- А мастакі! кампазітары!
-- Ану іх з іхняй дробязнай крытыкай! Крытыкуюць, пераціраюць да крайнасці ўсё, усе выварочваюць, толькі каб знайсці хоць якую мізэрную думку; за балбатнёю пра мастацтва і сэнс мастацтва яны не могуць прыйсці да творчасці, і ў іх часам такое адчуванне, быццам яны проста абавязаны выстаўляць на божае святло дзве-тры думкі, так іх жахлівы холад выдае, якдалёка яны ад сонца -- гэта лапландская праца.
-- Ваш вырак здаецца мне знадта жорсткім. Прынамсі, цудоўныя тэатральныя пастаноўкі павінны задаволіць вас.
-- Я ўжо і так аднаго разу перасіліў сябе, зноў пайшоў у тэатр паслухаць оперу майго юнага сябра -- як гэта яна там называецца? Ха, цэлы свет у гэтай оперы! Праз стракатую сціжму ўбраных людзей сунуцца Оркавыя духі -- усё тут мае свой голас і магутнае гучанне -- от, чорт, гэта ж я пра “Дон Жуана”! Але я не мог вытрываць уверцюры, якая без усякага сэнсу і разумення вывяргала prestissimo, і я падрыхтаваў сябе да посту і малітвы, бо ведаю, што гэтая маса дужа моцна рухае эўфон і абыходзіцца з ім нячыста!
Калі я мушу прызнаць, што Моцартавыя шэдэўры большаю часткаю нейкім невытлумачальным чынам заняхайваюцца, дык творы Глюка выконваюцца з сур’ёзнай паважлівасцю.
-- Вы так думаеце? -- Я неяк хацеў паслухаць “Іфігенію ў Таўрыдзе” Як толькі я ступіў у тэатр, чую, там ужо граюць уверцюру да “Іфігеніі ў Аўлідзе”. Гм -- думаю, памылка; сёння даюць гэтую Іфігенію! І дзіву даюся: чую Andante, якім якраз пачынаецца “Іфігенія ў Таўрыдзе”, -- і тут бура. Між імі дваццаць гадоў! Усё ўздзеянне, уся строга разлічаная экспазіцыя трагедыі ідзе намарна. Ціхае мора -- бура – эліны выкінуты на бераг, і тут -- опера! -- Што? кампазітар напісаў уверцюру ўдадатак, каб яе можна было адбарабаніць як ударную штучку дзе і каму заўгодна?
--Думаю, гэта непаразуменне, прызнаю. Тым часам робіцца ўсё, каб узвысіць творчасць Глюка.
--Дзіва што! -- коратка сказаў ён і горка ўсміхнуўся, потым яшчэ гарчэй.
Раптам ён падхапіўся, і нішто не магло яго стрымаць. Умомант ён як прапаў, і я шмат дзён марна шукаў яго ў Тыргартэне...
Прайшло некалькі месяцаў, як я халодным дажджліым вечарам у далёкім закутку горада спазніўўся і спяшаўся вярнуца на сваю кватэру на Фрыдрыхштрасэ. Выпала ісці міма тэатра; шумная музыка, барабаны і літаўры нагадалі мне, што давалі Глюкаву “Арміду”, і мне ўжо зарупела зайсці, калі нейкі дзіўны маналог, адразу пад вокнамі, дзе быў чуваць ледзь не кожны гук аркестра, прыкаваў маю ўвагу.
“Цяпер выхад караля -- яны граюць марш... о грамчэй, грамчэй жа!.. -- во, якраз, бадзёра! так, так, сёння трэба адзінаццаць разоў... -- інакш гэта будзе не forte... Ха-ха... maestoso... руху, руху, дзеткі... Бач, там статыст зачапіўся шлейфам... Правільна, дванаццаты раз! і націскаць на дамінанту... О вы, вечныя сілы, гэта ніколі не скончыцца! Цяпер ён ідзе на камплімент... Арміда шчыра дзякуе... Яшчэ раз?.. Правільна, не хапае двух салдат... Які злы дух прывязаў мяне тут?”
-- Повязі апалі, -- усклікнуў я. -- Выходзьце!
Я схапіў майго тыргартэнскага дзівака -- бо гэта менавіта быў ён -- за руку і пацягнуў яго прэч. Ён, здавалася, сумеўся і моўчкі пайшоў. Мы ўжо былі на Фрыдрыхштрасэ, калі ён раптам спыніўся.
-- Я ведаю вас, -- сказаў ён. -- Вы быліў Тыргартэне... мы доўга гутарылі... я выпіў віна... мне стала душна... пасля два дні падрад гучаў эўфон... я шмат перанёс... усё прапала!
-- Я рады, што выпадак зноў звёў нас. Давайце пазнаёмімся крыху бліжэй. Я жыву тут непадалёк; можа, зайшлі б...
-- Я не магу і не павінен нікуды заходзіць.
-- Не, вы ад мяне не збяжыце; я пайду з вамі.
-- Ды тут толькі некалькі сотняў метраў. Але ж вы хацелі ў тэатр?
-- Хацеў паслухаць “Арміду”, але цяпер...
-- Вы хацелі цяпер паслухаць “Арміду”! Хадзем...
Мы моўчкі пайшлі па Фрыдрыхштрасэ; ён імкліва завярнуў у бакавую вуліцу, і я ледзь паспяваў за ім, так хутка, подбегам, ішоў ён, пакуль нарэшце не спыніўся перад нічым не адметным домам. Даволі доўга стукаўся, пакуль адчынілі. Тупаючы ўпоцемках, дабраліся да лесвіцы і падняліся да пакоя на верхнім паверсе, дзверы ў які мой павадыр старанна замыкаў. Я пачуў, як адчыніліся яшчэ адныя; пасля гэтага ён выйшаў з запаленай свечкай, і выгляд дзіўна абстаўленага пакоя нямала здзівіў мяне. Старамодна абабітыя крэслы, гадзіннік на сцяне з пазалочаным дамком і шырокае, цяжкае люстра надавалі ўсяму змрочны выгляд занядбанай раскошы. Пасярэдзіне стаяў невялікі раяль, на ім парцалянавая чарніліца, а побач некалькі аркушаў лінаванай паперы. Больш уважлівы позірк на гэты кампазітарскі рыштунак пераканаў мяне аднак, што не пісалі тут музыкі даўно; бо папера пажоўкла, а чарніліца была аплецена павуцінай. Чалавек падышоў да шафы ў кутку пакоя, якога я яшчэ не паспеў разгледзець, і калі ён адсунуў шырмачку, адкрыўся цэлы шэраг прыгожа пераплеценых кніг з залатым цісненнем: “Арфей”, “Арміда”, “Альцэста”, “Іфігенія” і іншае, карацей, я ўбачыў поўны збор шэдэўраў Глюка.
-- У вас поўны збор твораў Глюка? -- усклікнуў я.
Ён не адказаў, але вусны скрывіліся ў сутаргавай усмешцы, гульня мускулаў на запалых шчоках імгненна ператварыла твар у жахлівую маску. Скіраваўшы на мяне застылы змрочны позірк, ён дастаў адну кнігу -- гэта была “Арміда” -- і ўрачыста падышоў да раяля. Я хуценька падняў века і ўстанавіў апушчаны пульт; яму гэта яўна спадабалася. Ён разгарнуў кнігу, і -- хто апіша маё здзіўленне! я ўбачыў разлінаваныя лісты, але ані ноткі на іх.
Ён пачаў:
-- Зараз я прайграю уверцюру! Перагортвайце, калі ласка, ноты, і не спазняйцеся!
Я паабяцаўся, і ён зайграў цудоўна і па-майстэрску, з поўнымі акордамі, велічнае Tempo di Marcia, якім адкрываецца уверцюра, амаль дакладна паводле арыгінала, але Allegro было пераплецена з галоўнай думкай Глюка. Ён увёў так многа новых геніяльных паваротаў, што маё здзіўленне расло і расло. Нечаканыя былі, галоўным чынам, яго мадуляцыі, не занадта рэзкія, і ён умеў нанізаць на простую галоўную думку столькі меладыйных мелізмаў, што, здавалася, яна вярталася ў новай амалоджанай форме. Яго твар ззяў; то ссоўваліся бровы, і доўга стрымваны гнеў хацеў сілком вырвацца на волю, то затуманьваліся вочы слязьмі глыбокага смутку. Мясцінамі ён прыспешваў, калі рукі працавалі ў майстэрскіх мелізмах, тэму з прыемным тэнарам; далей ён здолеў нейкім адмысловым спосабам перадаць голасам глухі тон літаўраў. Я акуратна перагортваў лісты, сочачы за ягоным позіркам. Уверцюра была закончана, і ён з заплюшчанымі вачыма стомлена адкінуўся ў крэсле. Але тут жа зноў выпрастаўся і, спешна перагарнуўшы шмат пустых лістоў, глуха сказаў:
-- Усё гэта, спадару, напісаў я, калі выйшаў з Царства Мрояў. Але я прадаў нячыстым святое, і халодная, як лёд, рука схапіла гэта палкае сэрца! Яно не разарвалася, і я быў пракляты, асуджаны блукаць сярод нячыстых як асамотнены дух -- бясформна, каб мяне ніхто не пазнаў, пакуль сланечнік зноў не падыме мяне да Вечнага... Ха... цяпер дазвольце паспяваю сцэны Арміды!
І ён заспяваў заключную сцэну Арміды з выразам, які працяў усё маё нутро. І тут ён моцна адышоў ад арыгінала; але змененая музыка з найвышэйшай сілай перадавала Глюкаву сцэну. Усё, што можна ў крутых выразах назваць нянавісцю, каханнем, роспаччу, шаленствам, ён магутна фармуляваў гукамі. Яго голас быў, як у юнака, тады ён зноў напаўняўся глыбокай глухасцю і ўбіраўся ў моц. Дрыжалі ўсе мае фібры -- я быў не ў сабе. Калі ён скончыў, я ўпаў яму на рукі і ўсклікнуў здушаным голасам:
-- Што гэта? Хто вы?
Ён устаў і змерыў мяне сур’ёзным пранізлівым позіркам; але калі я памкнуўся перапытаць, ён выйшаў са свечкаю ў дзверы і пакінуў мяне ў змроку. Трывала гэта амаль чвэрць гадзіны; я ўжо спаняверыўся зноў убачыць яго і мерыўся ўжо, арыентуючыся па раялі, адчыніць дзверы, калі раптам ён паўстаў перад мною, са свечкаю ў руцэ, у раскошным, вышываным камзоле, багатай камізэльцы, са шпагай пры баку.
Я скамянеў; ён урачыста ішоў на мяне, узяў далікатна за руку і сказаў, усміхаючыся неяк асабліва:
-- Я -- рыцар Глюк!