Рыцар Глюк і іншае
Гофман Эрнст Тэадор (Вільгельм) Амадэй
Дон-Жуан
Залiвiсты званок i зычны голас: "Спектакль пачынаецца!" вырвалi мяне з пяшчотнага сну, якi ўжо быў агарнуў мяне; бязладны гуд басэтляў; удар лiтаўраў -- загрымелi трубы; габой цягне чыстае ля --уступiлi скрыпкi, -- я працiраю вочы. Няўжо вечна чуйны сатана заспеў мяне пад хмелем?.. Не! Я ў пакоi гасцiнiцы, у якiм спынiўся ўчора ўвечары, пасля таго як дарога выматала мне ўсе мае жылы. Ляжу ў ложку i проста перад носам звiсае кукласты кутас званка; я моцна тузаю, уваходзiць слуга.
-- Божа мiлы, што гэта за гвалт за сцяною? Ужо раптам цi не даюць тут часам музычнага канцэрту?
-- Ваша эксэленцыя (я заказаў сабе на абед за гасцiнiчным сталом шампанскага), ваша эксэленцыя мабыць яшчэ не ведаюць, што наш гатэль злучаны з тэатрам. Гэтыя патайныя дзверы за шпалерамi вядуць у невялiкi калiдорчык, якiм вы можаце прайсцi ў дваццаць трэцi нумар: а там ложа для нашых заезных гасцей.
-- Што? Тэатр? Гасцявая ложа?
-- Ну але ж, невялiкая ложа для гасцей, на дзве асобы, самае большае на тры -- толькi найшаноўнейшым пастаяльцам, у зялёных шпалерах, з краткамi на акенцы, каля самай сцэны! Калi вашай эксэленцыi будзе заўгодна,-- сёння ў нас даюць "Дон-Жуана" славутага маэстра Моцарта з Вены. Плату за месца -- талер i восем грошаў -- мы выставiм у рахунку.
Апошняе ён прамовiў ужо адчыняючы дзверцы ў ложу, аж так паспешна, пачуўшы словы "Дон-Жуан", кiнуўся я праз дзверы за шпалерамi ў калiдор. Як на сярэднi гарадок тэатр быў досыць ёмiсты, з добрым густам аздоблены i ярка асветлены. Ложы i партэр -- паўнюткiя. Ужо першыя акорды уверцюры гаварылi за тое, што аркестр быў выдатны, ну, а калi яшчэ i спевакi падбяруцца хоць збольшага прыстойныя, дык мне выпадзе рэдкая ўдача наталiць сэрца i душу генiяльным шэдэўрам. У андантэ я быў зачараваны жахамi вусцiшнага, падземнага regno all pianto[1]; душа напоўнiлася страшным прадчуваннем жудасцi. Блюзнерчай перамогай цемры прагучала мне фанфара ў сёмым такце алегра: быццам на свае вочы я ўбачыў, як з непрагляднага мораку вогненныя дэманы цягнуць распаленыя кiпцюры, каб пахапаць i звалачы жыццерадасных людзей, якiя весела i радасна скачуць на тоненькай шкарлупiнцы над бяздоннай прорвай. Маiм духоўным вачам адкрываўся канфлiкт чалавечай прыроды з невядомымi лiхамыснымi сiламi, якiя абступiлi чалавека, дасочваючы ягоную пагiбель. Нарэшце бура ўлеглася; узлятае заслона. Знобка i сярдзiта пацепваючыся ў плашчы, iдзе сярод цёмнае ночы каля павiльёна Лепарэла: "Notte e giorno faticar."[2] Ага, па-iтальянску? Тут, у нямецкiм гарадку па-iтальянску? Ah che piacere![3] Значыцца, я пачую i рэчытатывы i ўсё астатняе так, як яно было задумана, прачута i створана вялiкiм майстрам! Выбягае дон Жуан; следам за iм донна Анна, ухапiўшыся за плашч нягоднiка. Якая карцiна! Бадай што, яна магла б быць крыху вышэйшая ростам, больш зграбная i статная, больш грацыёзная ў хадзе: затое якая галава! якi твар! -- вочы, з якiх як з фокуса сыплюцца прамянiстыя iскры кахання, гневу, нянавiсцi, роспачы i, як той грэцкi агонь, распаляюць непагасным агнём усё нутро! Рассыпаныя пасмы цёмных валос хвалямi льюцца па спiне. Белае начное адзенне здрадлiва расхiнае заўжды небяспечныя цiкаўным вачам далiкатнасцi. Раздзiранае пазурамi страшнага лiхадзейства сэрца бецца магутнымi штуршкамi. I... о Божа, якi голас! "Non sperar se non m'uccidi..."[4] Пад гром iнструментаў праблiскваюць яркiя маланкi вылiтых з эфiрнага металу гукаў! Дон-Жуан марна спрабуе вырвацца. Але цi хоча ён вырвацца? Чаму ён ударам кулака не адкiне гэтую жанчыну i не ўцякае. Цi лiхi ўчынак знясiлiў яго, альбо ж, можа, унутранае змаганне кахання з нянавiсцю скавала ягоную волю? Стары бацька заплацiў жыццём за тое, што ў цемры з добрай дурноты накiнуўся на моцнага працiўнiка: Дон-Жуан i Лепарэла, з рэчытатыўнай гутаркай памiж сабою, выходзяць на авансцэну. Дон-Жуан расхiнае плашч i паўстае перад гледачамi ва ўсiм бляску расшытых серабрам строяў з чырвонага аксамiту з разрэзамi. Цудоўная, моцная фiгура: па-мужчынску прыгожы твар; высакародны нос, пранiзлiвыя вочы, мякка акрэсленыя губы; дзiўныя пераборы надброўных мускулаў на нейкае iмгненне надаюць твару мефiстофелеўскi выраз i, без анiякай шкадлiвасцi прыгажосцi, выклiкаюць мiжвольны страх. Такое ўражанне, быццам ён валодае магiчным дарам грымучай змяi; здаецца нават, быццам жанчыны, як толькi ён бегла зiрне на каторую, ужо не могуць вырвацца з-пад ягонай улады, ужо запаланёныя ягонай непамыснай сiлай, самi iмкнуцца да сваёй пагiбелi. Даўгалыгi i худы, у паласатай чырвонай з белым камiзэлi, у кароткiм чырвоным плашчы i белым капелюшы з чырвоным пяром -- вакол яго мiтусiцца Лепарэла. На твары слугi дзiўна спалучаюцца выраз дабрай душы, хiтрай, пажадлiвай i iранiчнага нахабства; чорныя бровы, пасiвелыя валасы i барада неяк дзiўна не ўпiсваюцца ў гармонiю. Адразу вiдаць, што стары прайдоха нездарма слугуе i пасабляе Дон-Жуану. Абодва спрытна ўцяклi, пераскочыўшы цераз агароджу. Паходнi -- з'яўляюцца донна Анна i дон Актавiа: манерны, разубраны, выгладжаны-вылiзаны чалавечак, з выгляду яму не больш дваццацi аднаго года. Як нарачоны доны Анны, ён, вiдаць, тут i жыве пры доме i з'явiўся, як толькi яго паклiкалi; а мог бы ж i не клiканы, як толькi пачуў шум, прыбегчы на дапамогу нявесцiнаму бацьку; але ж яму трэба было спачатку прыбрацца, выстраiцца, да таго ж ён не такi вялiкi адважнiк, каб сярод ночы выходзiць на вулiцу. "Ma qual mai s'offre, o dei, spettacolo funesto agli occhi miei!"[5] Нешта большае за роспач перад аблiччам гэтага жахлiвага зладзейства адчуваецца ў вусцiшных, шчымлiва-невыносных гуках гэтага рэчытатыва i дуэта. Адно толькi гнюснае злачынства Дон-Жуана, якое яму пагражала пагiбеллю, а бацьку абярнулася смерцю, не магло вырваць са скаваных страхам грудзей такiх гукаў, не, не маглi яны нарадзiцца толькi са згубнiцкай, смертаноснай унутранай барацьбы...
Ледзь толькi донна Эльвiра, высокая, сухастойная жанчына з прыкметнымi слядамi яркай, але ўжо пажухлай прыгажосцi, пачала лаяць здрадлiвага Дон-Жуана: "Tu nido d'inganni"[6] , а спагадлiвы мiлажальнiк Лепарэла падкiнуў рэплiку: " Parla come un libro stampato"[7], як мне здалося, быццам поруч са мною цi то за спiнай у мяне нехта ёсць. Нехта проста мог адчынiць дзверцы i прашмыгнуць у ложу,-- гэтая думка кальнула мне ў сэрца. Я так радаваўся, што ў ложы толькi я адзiн i нiхто не заважае мне з ўсёй шчыратою душы, як мацкамi палiпа, ахоплiваць, убiраць у сябе так дасканала выконваны вялiкi твор! Адно слоўца, а i не дай бог да таго ж яшчэ, магчыма, i дурнаватае, магло балюча вырваць мяне з дзiвоснга iмгнення паэтычна-музычнага самазабыцця! Я рашыў зусiм не зважаць на падсуседа, а, цалкам аддаўшыся прадстаўленню, унiкаць любога слова, любога позiрку. Нахiлiўшы галаву на руку i павярнуўшыся спiнай да суседа, я глядзеў толькi на сцэну.
Усё далейшае ў спектаклi гарманiравала з выдатным пачаткам. Юрлiвая, закаханая бубачка Царлiна шчырадушнымi спевамi суцяшала добрага, мiлага дурня Мазэта. А Дон-Жуан, нi ад кога не тоячыся, у разняволена-дзiкай арыi "Fin ch'han dal vino"[8] расхiнуў сваю ўсхваляваную душу, сваю пагарду да чалавечкаў, якiя выдыгалiся вакол яго, якiя на тое толькi i створаны былi, каб ён, на ўцеху самому сабе, згубна ўрываўся ў iх бляклую валтузню. I мускул на лобе пацепваўся мацней, чым раней. З'яўляюцца маскi. Iх тэрцэт -- гэта малiтва, яна чыстымi, блiскучымi прамянямi узносiцца ў неба. Падымаецца сярэдняя заслона. Гульбiшча коцiцца з поўным размахам: звон кубкаў, вясёлы гамуз разгуляных пасялян i ўсякiх iншых масак, прывабленых Дон-Жуанавай гасцiнай. Але вось прыходзяць тры запрысяглыя помснiкi. Святочная весялосць нарастае, аж да пачатку танца. Царлiна выратавана, i ў магутным громе фiналу Дон-Жуан з аголеным мечам выступае насустрач сваiм супрацiўцам. Выбiўшы з рук жанiха галантарэйна-сталёвую шпагу, ён прабiвае сабе дарогу праз натоўп вясковай шалабродзi i, як адважны Роланд войска тырана Цыморка -- размятае наабапал усiх, хто падвернецца пад руку, i тыя пацешна ляцяць кумiльгом дагары нагамi.
Ужо некалькi разоў, так здалося мне, я адчуваў за сабою як бы пяшчотнае, цёплае дыханне, чуў як бы шалясценне шаўковых убораў: гэта дазваляла западозрыць прысутнасць жанчыны; але цалкам паглыблены ў свет паэзii, якi адкрывала мне опера, я на гэта не зважаў. Калi ж заслона апусцiлася, я азiрнуўся на сваю суседку. Не, нiякiмi словамi не пераказаць майго здзiўлення: донна Анна, у тым самым уборы, у якiм я толькi што бачыў яе на сцэне, стаяла за мною, гледзячы на мяне сваiмi пранiкнёнымi, адухоўленымi вачыма. Увесь анямелы глядзеў i я на яе; на яе вуснах (так, прынамсi, мне здалося) мiльганула ледзь улоўная, iранiчна-пакеплiвая ўсмешка, у якой я разгледзеў самога сябе i сваю iдыёцкую постаць. Я адчуваў, што трэба загаварыць з ёю, але не мог варухнуць языком, якi мне паралiзавала ад здзiўлення, магу нават сказаць -- ад перапалоху. Нарэшце, нарэшце ў мяне амаль мiжвольна вырвалася:
-- Як такое быць можа, што я Вас бачу тут?
Яна адразу адказала на выдатным тасканскiм дыялекце, што, у тым разе, калi я не гавару i не разумею па-iтальянску, яна будзе пазбаўлена асалоды гутарыць са мною, бо нiякай iншай мовы яна не ведае, а толькi гэтую. Чароўным спевам гучаў яе голас. Калi яна гаварыла, вочы яе яе рабiлiся яшчэ больш вымоўнымi, i маланкi, якiмi яны праблiсквалi, улiвалi мне ў грудзi агонь, яд якога сэрца бiла мацней, скаланаючы ўсе фiбры душы. Гэта была донна Анна, нiякага сумнення. Мне нават у галаву не прыйшло задумацца, як яна магла быць адначасова i на сцэне i ў маёй ложы. Як у шчасным сне спалучаецца ўсё дзiвоснае, прывiднае, а потым цвёрдая вера дапамагае разумець зверхпачуццёвае i без нiякага намагання далучае да так званых натуральных з'яў жыцця, так i я паблiзу гэтай цудоўнай жанчыны як бы ўвайшоў у стан свайго роду самнамбулiзму, i раптам зразумеў, што, што мы з ёю звязаны ўнутранымi таямнiчымi повязямi, якiя не дазваляюць ёй, нават на сцэне, расставацца са мною. Як бы мне хацелася, дружа мой Тэадор, пераказаць табе кожнае слова той дзiўнай i незабыўнай гутаркi, якая ў нас пачалася з сiньёрай; але як толькi я хачу запiсаць па-нямецку, кожнае слова, кожная фраза выходзiць нейк нязграбна, невыразна, тым часам як у яе па-тасканску ўсё лiлося лёгка, светла i абаяльна.
Пакуль яна гаварыла пра "Дон-Жуана", пра сваю ролю, мне быццам толькi тут i адкрылiся ўсе глыбiнi генiяльнага твора, i, заглянуўшы ў iх, я з поўнай яснасцю убачыў фантастычныя вобразы невядомага мне свету. Яна прызналася, што ўсё яе жыццё -- у музыцы, што часам ёй здаецца, быцам тое запаветнае, што ўвязнена ў глыбiнях душы i не паддаецца выяўленню словамi, яна спасцiгае толькi тады, калi спявае.
-- Так, тады я ўсё добра разумею,-- сказала яна з бiскучымi вачыма, ўзнёслым голасам,-- але ўсё вакол мяне застаецца мёртвым i халодным, i калi мне пляскаюць за цяжкую руладу, за ўдалы прыём, маё палкае сэрца сцiскаюць ледзяныя рукi! А ты... ты разумееш мяне, бо я ведаю -- табе таксама адкрылася цудоўнае, рамантычнае царства нябесных чароўных гукаў!
-- Як! О, дзiвосная, боская жанчына... ты ведаеш мяне?...
-- А хiба ў цябе у апошняй оперы, у партыi *** не лiлiся з душы чароўныя жарсцi вечна наспатольнага кахання? Я цябе разгадала: твая духоўнасць раскрылася мне ў спеве! Так (i яна назвала мяне iмем), тое, што я спявала, быў ты, я спявала цябе, а твае мелодыi -- гэта я.
Зазванiў тэатральны званок: з незагрымiраванага твару доны Анны адразу збеглi ўсе фарбы; яна схапiлася за сэрца, як бы адчуўшы раптоўны боль, i цiха сказала: "Няшчасная Анна, цяпер настаюць самыя страшныя хвiлiны твае", i знiкла з ложы...
Першы акт зачараваў мяне, але цяпер пасля дзiвоснага здарэння ў ложы, музыка дзейнiчала неяк своеасаблiва, неспасцiгальна як. Быццам на яве збывалiся дзiвосныя сненнi з iншага свету; быццам патайныя мроi зачараванай душы праз чарадзейства музыкi абяцалi ператварыцца ў дзiвоснае спазнанне. У сцэне доны Анны мне здавалася, нiбыта мяне ахiнае мяккi, пяшчотны павеў, i я задрыжаў ад невымоўнага шчасця i асалоды; вочы самi заплюшчылiся, i, здалося, нiбы палкi пацалунак апалiў мае вусны, але пацалунак гэты быў як бы вырваная неадольным жаданнем доўгая, непагасная нота.
Фiнал пачаўся з блюзнерча-разгульнай весялосцi: "Gia la mensa e preparata!"[9] Дон-Жуан, седзячы памiж дзвюма дзяўчатамi, жартаваў, пачынаў пляшку за пляшкай, каб аддаць сябе ўладнай волi герметычна зачыненых i цяпер вызваленых мяцежных духаў. На сцэне была дэкарацыя сцiплага глыбокага пакоiка з вялiкiм гатычным акном на заднiм плане, вiднелася начное неба. Пакуль Эльвiра нагадвала нявернаму пра ягоныя клятвы, у акне ўжо ўспыхвалi сполахi маланак i чулiся глухiя грымоты блiзкае буры. Але вось -- магутны грукат. Эльвiра i дзяўчаты ўцякаюць, i пад злавесныя акорды падземнага царства духаў з'яўляецца грозны мармуровы волат, перад якiм Дон-Жуан здаецца пiгмеем. Падлога дрыжыць ад громападобных крокаў волата. Дон-Жуан крычыць праз буру i гром, праз выццё дэманаў сваё страшнае "No!". Гадзiна пагiбелi прабiла. Статуя знiкае, густы чад ахутвае пакой, з яго ўзнiкаюць жудасныя морды. Сярод дэманаў у страшэнных пакутах вывiнаецца Дон-Жуан. Выбух -- быццам ад удару тысячы маланак. Дэманы i Дон-Жуан знiклi, невядома куды i як! Лепарэла без памяцi ляжыць у куце пакоя. I як супакойвае цяпер з'яўленне iншых персанажаў, што марна шукаюць Дон-Жуана, якi праз умяшанне падземных сiлаў пазбег зямное помсты! Толькi цяпер як бы вырываешся з зачараванага кола пякельных сiл. Донна Анна з'яўляецца ўся непазнавальная: на твары смяротная бледнасць, вочы патухлi, голас дрыжыць, зрываецца, але менавiта таму i кроiць сэрца яе кароткi дуэт з любасным жанiхом, якi спяшаецца згуляць вяселле, пасля таго як нябёсы знялi з яго небяспечны абавязак помснiка.
Фугiраваны хор цудоўна завяршыў твор, звёўшы яго ў адно цэлае, i я заспяшаўся да сябе ў пакой у такiм экзальтаваным настроi, у якiм нiколi датуль не бываў. Слуга прыйшоў паклiкаць мяне да агульнага стала, i я машынальна пайшоў за iм. З нагоды кiрмашу кампанiя падабралася блiскучая, i гутарка вялася пра сённяшнi паказ "Дон-Жуана". Увогуле хвалiлi iтальянцаў за тое, што iхняе выкананне бярэ за душу; аднак з дробных, кiнутых сiм-тым як бы незнарок заўваг вынiкала, што нiхто нават прыблiзна не разумее ўсёй гыбiнi гэтай цi не найвялiкшай оперы. Вельмi спадабаўся дон Атавiа. Донна Анна, на думку аднаго субяседнiка, паказала, бадай што, залiшнюю палкасць. У тэатры, лiчыць ён, трэба прыгожа стрымлiваць сябе, пазбягаць уражлiвых крайнасцяў. Расказ пра дзёрзкiя дамаганнi героя даволi-такi моцна шакiраваў яго. Пры гэтых словах ён узяў шчэпцю тытуню i з неапiсальна дурной глыбакадумнасцю паглядзеў на суседа, якi запярэчыў, сказаўшы, што iтальянку нельга не назваць прыгожай. Шкада толькi, што яна мала турбуецца пра свае строi i акрасы; якраз у той самай сцэне ў яе развiўся локан, i на профiль упаў цень! Тут нехта пачаў пад сурдынку напяваць: "Fin ch'han dal vino", -- на што адна дама сказала, што ёй якраз не да густу сам Дон-Жуан; надта ж бо iтальянец быў змрочны, надта сур'ёзны i наогул недастаткова лёгка падышоў да гуллiвага вобраза героя-ветрагона. Затое фiнальны выбух хвалiлi ўсе. Насыцiўшыся гэтым глупствам, я пайшоў у свой пакой. У гасцявой ложы N 23
Мне было цесна, мне было душна ў пакоi! Каля апоўначы нават здалося, быццам я чую твой голас, дружа Тэадор! Ты ясна вымавiў маё iмя, i нешта зашалясцела за патайнымi дзверцамi. Што трымае мяне, каб яшчэ раз не наведаць месца маёй дзiвоснай прыгоды? Можа стацца, я пабачу цябе i яе, тую, якою поўнiцца ўся мая iстота! Няцяжка перанесцi туды столiк, дзве свечкi, пiсьмовы прыбор! З'яўляецца слуга з заказаным мною пуншам. Ён бачыць пусты пакой, адчыненыя дзверцы; слуга iдзе да мяне ў ложу, глядзiць на мяне крыху разгублена. Па маiм знаку ставiць на столiк пунш i выходзiць, але аглядваецца яшчэ раз -- з вуснаў у яго гатова сарвацца пытанне. Я ўжо адварочваюся да яго спiнай i, перагнуўшыся праз бар'ер ложы, углядваюся ў апусцелую залу,-- мiгатлiвае святло дзвюх маiх свечак надае яе архiтэктуры нерэальны, фантастычны выгляд. Заслона пакалыхваецца ад скразняку, якi гуляе па ўсiм памяшканнi. А раптам яна зараз падымецца? Раптам, спалохаўшыся мярзотных пачварын, выбяжыць донна Анна? "Донна Анна", мiжволi паклiкаў я: мой голас растаў у пустой зале, затое прачнулiся душы iнструментаў, над аркестрам залунаў дзiўны гук, быццам прашалясцела мiлае сэрцу iмя! Не ставала сiлы задушыць у сабе затоены жах, якi трапятлiва расплыўся па маiх нервах.
Нарэшце я апанаваў сваiм настроем i лiчу сваiм абавязкам, дружа Тэадор, збольшага расказаць табе, як я, здаецца, упершыню правiльна, на ўсю глыбiню, разумею дзiвосны твор боскага майстра. Толькi паэт разумее паэта; толькi рамантычнай душы даступнае рамантычнае; толькi паэтычна экзальтаваны дух, якi пасвечаны сярод храма, здольны спасцiгнуць тое, што сказана давераным у парыве натхнення. Калi глядзець на паэму ("Дон-Жуан"), не заглыбляючыся ў яе патайнае значэнне, не ўкладваючы ў яе большага, чым расказана, сэнсу, здасца неспасцiгальным, як мог Моцарт задумаць i стварыць да яе такую музыку. Бонвiван, якi больш за ўсё любiць вiно i жанчын i легкадумна, без здаровага глузду запрашае на разгульную папойку каменнага iдала замест старога бацькi, якога ён закалоў, баронячы сваё жыццё,-- далiбог жа, у гэтым не тое каб многа паэзii, i, шчыра кажучы, такая асоба не вартая, каб падземныя духi выбiралi менавiта яго як асаблiва рэдкасны экземпляр у сваю пякельную калекцыю; каб каменны балван, пануканы сваiм прасветленым духам, паспяшаўся сысцi з каня i змусiў грэшнiка да раскаяння, перш чым яму праб'е апошняя гадзiна, i, нарэшце, каб д'ябал паслаў самых спрытных сваiх падручнiкаў даставiць яго ў пекла, нагрувасцiўшы пры гэтым гару жахаў. Павер мне, Тэадор, Дон-Жуан прадстаўляе прыроду як яе найлюбiмейшы твор, i яна шчодра надзялiла яго ўсiм, што зблiжае i спарадняе яго з боскiм пачаткам, што узносiць яго над пасрэднасцю, над фабрычнымi вырабамi, якiя перастаюць быць нулямi, як толькi перад iмi ставяць лiчбу; дык вось, ён быў народжаны быць пераможцам i валадаром. Моцнае, прыгожае цела, вобраз, у якiм свецiцца iскра божая i як часцiнка дасканаласцi запальвае ў грудзях надзею; душа, якая ўмее глыбока адчуваць, жывы ўспрымальны розум. Але ўся трагедыя грэху якраз у тым, што, як вынiк усяго гэтага, у ворага засталася ўлада высочваць чалавека i ставiць на яго хiтрамудрыя пасткi, нават калi ён, кiруючыся сваёй боскай прыродай, iмкнецца да дасканаласцi. З сутыкнення боскага пачатку з пачаткам сатанiнскiм вынiкае разуменне зямнога жыцця, з перамогi ў гэтай спрэчцы -- разуменне жыцця нябеснага. Дон-Жуан палка зыскваў з жыцця ўсё, на што яму давала права ягоная цялесная i душэўная арганiзацыя, а неспатольная палкая смага, ад якое бурлiць у целе кроў, спасабляла яго няспынна i прагна накiдвацца на ўсе панады тутэйшага свету, марна спадзеючыся знайсцi ў iх задавальненне! Няма тут на нашай зямлi нiчога, што ўзвышала б чалавека ў самай патайнай яго сутнасцi так, як каханне. Так, каханне -- тая магутная таямнiчая сiла, якая разбурае i прасвятляе самыя глыбокiя стыхiйныя асновы жыцця; якое ж дзiва, што Дон-Жуан у каханнi шукаў спатолi той палкай тугi, якая распiрала яму грудзi, а д'ябал якраз тут i накiнуў яму на шыю пятлю? Вораг роду чалавечага нашаптаў Дон-Жуану падступную думку, што праз каханне, праз асалоду ад валодання жанчынай ужо тут, на зямлi, можа спраўдзiцца тое, што жыве ў нашай душы як прадчуванне незямной асалоды i спараджае нязбытную палкую тугу, якая спалучае нас з нябёсамi. Нястомна iмкнучыся ад прыгожай жанчыны да самай прыгожай жанчыны, з палымянай пажадлiвасцю да насыцi, да згубнага дурману п'ючы асалоду з яе чараў, кожны раз наракаючы на няўдалы выбар, кожнага разу спадзеючыся знайсцi ўвасабленне свайго iдэала, Дон-Жуан дайшоў да таго, што ўсё зямное жыццё пачало яму здавацца цьмяным i дробязным. Ён здаўна пагарджаў чалавекам, а цяпер паўстаў i на тое пачуццё, якое было яму найвышэйшым у жыццi i так горка расчаравала яго. П'ючы жанчыну, ён цяпер не толькi спатольваў сваё пахацiнства, але i бязбожна глумiўся з прыроды i творцы. Ён глыбока пагарджаў агульнапрынятымi жыццёвымi правiламi, адчуваў сябе па-над iмi i з'едлiвымi кпiнамi высмейваў тых людзей, якiя спадзявалiся ва ўзаемным каханнi, узаконеным мяшчанскай мараллю, знайсцi хоць бы частковае выкананне сваiх высокiх жаданняў, падступна закладзеных у нас прыродай,-- якраз таму ён так дзёрзка спяшаўся ўмяшацца менавiта там, дзе якраз гаворка iшла пра менавiта такi саюз, i кiдаў выклiк невядомаму спраўцу лёсу, у якiм бачыў зласлiвую пачвару, якая вядзе жорсткую гульню з жалю вартымi спараджэннямi сваёй пакеплiвай прыхамацi. Спакусiць чыю-небудзь любую нявесту, забойчым альбо невылечна лiханосным ударам разбурыць шчасце пары, апанаванай узаемным каханнем,-- вось у чым бачыў ён найвялiкшую перамогу над варожай яму ўладай, якая пашырае цесныя межы жыцця, перамогу над прыродай, над творцам! Ён i праўда заступае пакладзеныя жыццём межы, але толькi дзеля таго, каб зрынуцца ў Орк. Спакушэнне Анны з усiмi насталымi пасля гэтага акалiчнасцямi -- гэта i ёсць найвышэйшы пiк, на якi ён уздымаецца.
Донна Анна нездарма супроцьпстаўлена Дон-Жуану, яна таксама шчодра адорана прыродай: як Дон-Жуан у аснове сваёй -- на подзiў моцны, выдатны ўзор мужчыны, так яна -- боская жанчына, i над яе чыстай душою д'ябал не мае ўлады. Усе хiтрыкi i вынаходствы пекла маглi загубiць толькi яе зямное цела. Ледзь толькi сатана завяршыў згубную справу сваю, як, выконваючы волю неба, пекла не асмелiлася замарудзiць з помстай. Дон-Жуан пакеплiва запрашае на вясёлую вячэру статую заколатага старога бацькi, i прасветлены дух забiтага, пагардзiўшы сутнасцю гэтага загiблага чалавека i смуткуючы па iм, не грэбуе з'явiцца ў страшным вобразе, каб падвесцi яго да пакаяння. Але Дон-Жуан ужо аж так разбэшчаны, так збянтэжаны духам, што нават нябесная мiлата не пранiкне ў яго прамянём надзеi i не адродзiць яго дзеля лепшага жыцця!
Вядома, табе запала ў памяць, дружа Тэадор, што раней я сказаў пра спакушэнне доны Анны; i наколькi ўдасца мне цяпер, у гэтую гадзiну, калi думкi i ўяўленнi падымаюцца з самых нетраў душы i апярэджваюць словы, я паспрабую растлумачыць табе, як вымалёўваюцца мне ў музыцы, незалежна ад тэксту, усе павароты барацьбы гэтых дзвюх натур (Дон-Жуана i донны Анны). Я ўжо сказаў, што Анна супроцьпастаўлена Дон-Жуану. А калi ўжо само неба выбрала Анну, каб менавiта ў каханнi, якое праз iнтрыгi д'ябла загубiла яго, адкрыць яму боскую сутнасць ягонай прыроды i выратаваць ад безвыходнасцi пустых памкненняў? Але ён спаткаў яе занадта позна, калi бязбожнасць яго дасягнула вяршынi i толькi дэманская спакуса загубiць яе магла прачнуцца ў iм. Яна не пазбегла сваёй долi! Калi ён ратаваўся ўцёкамi, бязбожная дзея ўжо адбылася. Агонь надчалавечай страснасцi, пякельнае полымя пранiкла ёй у душу, i ўсякае супрацiўленне стала марным. Тое пажадлiвае вар'яцтва, якое кiнула Анну ў ягоныя абдымкi, мог запалiць толькi ён, толькi Дон-Жуан, бо калi ён грашыў, у iм бушавалi шалы пякельных сiл. Пасля таго як, справiўшы лiхое дзейства, ён намерыўся ўцякаць, у яе, быццам мярзотная, поўная смяротнага яду пачвара, упiлося ўсведамленне, што яна загiнула. Смерць бацькi ад рукi Дон-Жуана, шлюбны саюз з халодным, вялым, нiкчэмным донам Атавiа, якога яна раней, як ёй здавалася, кахала, i нават каханне, якое ненасытна бушавала ў патайнiку яе душы, успыхнуўшы ў хвiлiну найвялiкшага шчасця, а цяпер палiла агнём бязлiтаснай нянавiсцi,-- усё гэта рве ёй грудзi. Яна адчувае: толькi смерць Дон-Жуана дасць заспакаенне душы, спакутаванай ад смяротных мук; але гэтае заспакаенне азначае канец яе ўласнага зямнога жыцця. Таму яна ўвесь час схiляе свайго слабадушнага жанiха да помсты, сама пераследуе злачынцу. Але вось падземныя сiлы скiнулi яго ў Орк, i яна быццам супакойваецца, аднак не можа саступiць жанiху, якому не церпiцца згуляць вяселле: "Lascia, o caro, un anno ancora, allo sfogo del mio cor!"[10]. Ёй не наканавана перажыць гэты год; дон Атавiа нiколi не прыме ў свае абдымкi тую, чысцiня душы якой выратавала яе ад лiхой долi стацца нявестай сатаны.
Як жыва i глыбока адчуваю я ўсё гэта ў ашаламляльных акордах першага рэчытатыва i расказу пра начны напад! I нават сцэна донны Анны ў другiм акце: "Grudele"[11] , на першы погляд як бы звернутая да дона Атавiа, насамрэч прыхаванымi сугуччамi, майстэрскiмi пераходамi выяўляе той стан душы, калi на зямным шчасцi пастаўлены крыж. Бо што ж бы iнакш магла азначаць, можа, несвядома кiнутая паэтам пад канец фраза: "Forse un giorno il cielo ancora sentira pieta di me!"[12]
Б'е дзве гадзiны! Цёплае, насычанае электрычнасцю дыханне дакранулася да мяне -- я чую слабенькi водар далiкатнай iтальянскай парфумы, па якой ўчора адразу адчуў прысутнасць суседкi; мною апаноўвае шчасны стан, якi я, бадай што, мог бы выказаць толькi гукамi. Вецер ужо свiшча па зале, вось у аркестры зазвiнелi фартэпiянныя струны. Мне пачуўся голас Анны: "Non me dir bell'idol mio!"[13] Быццам аднекуль вельмi здалёк, як на крылах, даляцеў ён да мяне ва ўсё больш чутных гуках аркестра. Раскрыйся, далёкае, невядомае царства духаў, край дзiвосаў -- Джынiстан, дзе ў невыказнай дабрадайнай скрусе, як у найвялiкшай радасцi, для захопленай душы з надмерам выконваецца ўсё, абяцанае на зямлi! Дазволь мне ўступiць у кола тваiх чароўных прывiдаў. Няхай сон, твой вястун, якога ты пасылаеш навеяць на смяротных жудасць альбо ашчаслiвiць iх,-- няхай, калi я засну i цела будзе скавана свiнцовымi путамi, няхай панясе ён мой дух у эфiрныя селiшчы! Гутарака аполуднi за агульным сталом, як пасляслоўе
Разумны мужчына з табакеркай (пастукваючы па вечку): Проста фатальна, што мы ўжо няскора паслухаем сапраўдную оперу! а ўсё ад таго, што страчана разумная мера!
З твару мулат: Праўда, праўда! Колькi разоў я казаў ёй гэта! Роля Анны заўсёды яе моцна стамляла. А ўчора яна ўвогуле была як апантаная. Увесь антракт, кажуць, праляжала без памяцi, а сцэну другога акта правяла як у нервовым прыпадку...
Нязначны: Скажыце ж бо толькi...
З твару мулат: Так, так, у нервовым прыпадку! I яе нiяк нельга было вывесцi з тэатра.
Я: Напрамiлы бог, прыпадак не быў небяспечны? I мы скора зноў пачуем сiньёру?
Разумны мужчына з табакеркай (беручы шчэпцю): Цяжка сказаць, бо сiньёра сёння ранiцай, роўна а другой гадзiне, памерла.
Перакладзена з выдання: Hoffmanns Werke in drei Bänden. Bd.1. Aufbau-Verlag. Berlin und Weimar. 1968.
[1] Царства слёз (iт.).
[2] Дзень i ноч служы (iт.).
[3] Ах, якая радасць! (iт.).
[4] Кiнь надзею, усё марна! (iт.).
[5] Aле што там такое, божа мой, якi жах, вачам не веру! (iт.).
[6] Нахабны ашуканец!.. (iт.).
[7] Гаворыць, як пiша (iт.).
[8] Каб кроў кiпела гарачэй (iт.).
[9] Вось i вячэра ўжо гатовая! (iт.)
[10] Дружа мiлы мой, цябе прашу я
Толькi год адзiны пачакаць! (iт.).
[11] Жорсткая (iт.).
[12] Вер мне, вер, каханне пераможа! (iт.).
[13] Не, жорсткi, мiлы друг мой, ты мяне не называй! (iт.).