Польскія кветкі
Тувім Юльян
Першая частка
Жонцы
І разьлятаецца зоркамі прах…Ю. Славацкі
И всюду страсти роковые
И от судеб зашиты нет…
А. Пушкин Першы разьдзел
І
Букеты ў вёсках, як вядома,
Вязалі ўгору, крута, строма,
Па колеры -- алтар нібыта,
А формай – сэрца ці палітра.
Зь яе ўсе фарбы розных красак
Браў шчодра геній багамазаў,
Ну, скажам, з Равы ці зь Відзэва
Наш Рафаэль; -- у гонар Дзевы
Пачуцьці плёў (няхай квяткаста,
Але душэўна) сельскі майстар.
Я не пра венікі, што ў вазах
Стаяць пыхліва на тэрасах,
Не пра снапы зь любога зельля,
Не пра падробкі з воску, пер’я
І не пра тую стракацізну,
Што носяць, як свае даброты,
Ў знак польскасьці, патрыятызму
Старыя пані, жрыцы цноты;
Я пра букеты з густам, ладам,
З глыбокай думкаю і складам,
Што з кветак сельскіх, з кветак волі,
А не сталічнае гадоўлі
Зь іх ганарліва пышным шыкам –
Пра тыя, ўвязаныя лыкам
Рукой садоўніцкай шурпатай,
Парэпанай, каструбаватай.
Глядзі: як жменяй прапускае
Сьцябельцы дзядзька, прыціскае,
Кладзе па каліўцы, былінцы,
Кладзе па красачцы, галінцы,
Як на прутках, на пальцах вяжа
І кукліць веер прыгажосьці!
Дзе што прыцьміць, аздобіць штосьці,
Здаровы густ яму падкажа,
Бо ўсё з-пад броваў бачаць вочы;
І склаўшы, сплёўшы, так жа звыкла
Ён адгрызае лішак лыка…
Маўчун суровы – геній творчы…
Бач: выбраў і прымерыў вокам,
Прыладзіў спрытна пальцам збоку,
Падціснуў лычкам, паднатужыў:
Букет адразу ўзнаравіўся,
Шапнуў марунай, крыкнуў ружай,
Пасьля ўздыхнуў і ўгаманіўся.
Садоўнік пальцамі пашморгаў,
Прабегся, як па клавікордах –
Зноў пералівы і пасажы;
І раптам – шах! нажніцы! З хрустам
Абцята лішняя распуста,
Што аж самлелі кветкі нашы,
І ў страху сьцепнуліся грады,
І жах напаў на люд стракаты,
А майстар – пырсь вадой! О Божа,
Як зноў ачулася раскоша!
Букет мы трошкі паварушым,
Апішам кветкі. Возьмем ружы.
Ды не кармінныя пяшчоткі,
Сярод якіх красуюць музы –
Багіні шчасьця і спакусы, --
Не касьметычныя какоткі,
Што – стан павеўны, лісьцік шорсткі,
Карал, загорнуты ў пялёсткі,
Ня любамудрыя “іспанкі”,
Што лепш за ўсё руйнуюць замкі,
Сьвятой нявіннасьці дзявочай, --
Зірні і зноў заплюшчы вочы:
Рубіны блякнуць перад імі!
Якраз з красунямі такімі
І заўчашчаў гулец у покер,
Лавандай шмараваны вогір,
Фарсун – да здатнай, непамыснай
Панны Анэлі, смутнай, чыстай.
Сама – як цацка, станік гнуткі,
Ядвабная, у банцік губкі, -
Яна пасьля шчадрот каньячных,
Пасьля ванільнай моцнай кавы
Прымала часта жар ласкавы
Альфрэдавых цалункаў смачных.
Анэля-красачка, ўтрыманка,
Скакала на сталічнай сцэне.
Заходзіў часам (“па натхненьне”),
Апроч згаданага каханка,
Паэт адзін, што меў турботы
Праз кішаньковыя сухоты.
Ён і цяпер тут: закаханы
У ружу ўпіўся вокам п’яным,
За чаркай чапчыну куляе
І ліхам бельмы залівае.
Ён знае: заўтра ці праз тыдзень,
А дзень наканаваны прыйдзе,
І ён заб’е сваю Анэльку –
І п’е каньяк, п’янюткі ў сьцельку.
Ён руж не бачыць, што, як раны,
Гараць пунсом на грудках панны,
На грудках пекнае каханкі
Анэлі-красачкі, ўтрыманкі…
Вось так крывавым дымам сьмерці
Дымяцца ружы ў нашым сьвеце…
Цяпер, і заўтра, і праз тыдзень
У “Адрыю адсюль ён сыдзе…
(І я, бывала, там абедаў
З маёй разважлівай кабетай…)
Глядзіць на нас, насупіць бровы,
Цыгарным пыхкаючы дымам,
І віскі смокча каля стойкі.
Я ў дыме бачу бляск барвовы,
І ноч гучыць п’янчужным гімнам…
Шмат розных ружаў. Вой, іх колькі!
Букецік сельскі: як вядома,
Усё ў ім сьціпла, ўсё ў ім -- дома;
Такія ружы на выставе
Не назаляюцца Варшаве,
І ўжо ж адна перад адною
Не фанабэрацца красою,
Ня маюць розных там амбіцый,
Ані прэтэнзій на сталіцы,
Жывуць бяз крыку, пыхі, строга,
Зь сябе ня строячы нічога;
Як нешчасьлівыя сяброўкі,
Сядзяць, панурыўшы галоўкі,
У безнадзейным незамужжы
Вясковыя красуні ружы:
Зірне каторая нясьмела
Ды знованькі на месца села.
Ёсьць і зь цяпліц перасяленкі:
Кукласта-нізкія, густыя,
З пылочкам жоўтым ад тычынак –
Акраса вабная ў дзяўчынак
І бяз букета! Вось якія!
А пахнуць – як вада у Лодзі
Ў сьвяточны дынгус на Пётркоўскай
Ці ўсьмешка Зосі Апанхоўскай
У бурным тым вадавароце.
Дзе ж сёньня ты, паненка-зьнічка,
Мая вясёлая дзяўчына
З касой тугою за плячыма,
Былінка, ягадка, пшанічка,
Прапахлая мядком васковым
І ветрам зь ніў раскрасаваных,
Нядзелькай ранішняй вясковай,
Калі у блузках вышываных,
Андараках на белых гальках,
Усе ў карунках і ў каральках
Узбоч гасьцінца сьцежкай зь сёлаў
Ідзе чародка да касьцёла
Дзяўчатак босых, чаравічкі –
Цераз плячо! Гасподзь вялікі!—
Іх вочы – сінь азёраў польскіх,
Валошка зь нівак інаўлодзкіх!
А лугавінаю наўкола
Ужо ў туман убраўся золак.
Я прытаміўся і, прысеўшы
На вываратні каля сьцежкі,
Бурштынавай жывіцы пасмы
Дубцом выцягваю, як ніткі;
Лес, кветкі – ўсё, бы ўвачавідкі!
Заплюшчу вочы – ах! Дзяўчатак босых
О, дзе ж вы, дзе ж вы тыя косы?
Парвана нітка… Страціў рыфму…
Дзе пругкі рытм?
“Клубамі дыму
Хай засланюся я”… І ў сьлёзы.
Дробнамяшчанскі сімвал раю –
Ня ружы – ружкі прыгажосьці:
Ваш кволы колер параўнаю
З разбаўленай настойкай. Штосьці
Ў іх ад баршчу і ад малінаў,
Што разрасьліся між руінаў,
Дзе друз, дзе цэгла і анучы
Грувасьцяцца ў апоўзлай кучы,
Дзе з вапняку сьлюдзянай іскрай
Валун на сонейку забліскаў
(Пад ім заўсёды сыра, сьлізка,
Мурашак паніка; калыска
Прыродная маіх багацьцяў, --
Тайнік дзіцячых скарбаў, шчасьця!);
Дзе чаравік ляжыць зубаты
І горшчык, выкінуты з хаты,
Дзе да цыкорыяў нябескіх
Чародка пажаў каралеўскіх –
Патомства ластаўчыных дзетак—
Зьлятае ў рай блакітных кветак,
Зноў пырх угору! Лёт старанны
На сьвечку жоўтае дзіванны;
Дзе высыпаны клёпкі з цэбра,
Старыя гонты, попел, рэбры
Ці то каровы, ці то клячы,
Абветраны шкілет сабачы,
Асколкі ўсякіх пляшак бітых,
Памыйным шчолакам абмытых
(У шкельцы гэтым – сьвет вясёлы!),
Дзе абады з старых калёсаў,
Дзе зельле дыбіцца хаосам,
Дзе крапіва для лытак голых
І дзе дубцом, як ятаганам,
Я сек расьлінны зброд паганы –
Вось там адвеку, па-за хатай
Рос куст маліны, сам ня ведаў,
Якім сюды загнаны ветрам,
Ды рос, трываў і сьлёз багата
Праліў малінавых… Ну, словам,
У ружы сьціпленькай вясковай
Штось ад маліны, штось ад ракаў,
Ад буракоў – як кот наплакаў,
Ад памідораў… Ну, а рэшта –
Недачырвоненае нешта.
Садоўнік, чулы да гармоніі,
Да сілы фарбаў яркай кветкі –
Дадаў да руж крыху рэзедкі.
Паэт наторкаў бы ляўконій
Альбо півоняў, пеларгоній,
Як гэта любіць ён у кнігу
Напстрыкаць лёстачак для слыху,--
Тут, скажам, рыфмаў да “гармоніі” –
А той, квяцістай флоры знаўца,
Пра колер дбаў у кожнай траўцы,
Цаніў гармонію на вока,
І, як па-свойму ў ружах петрыў,
Так і раскладваў тыя сьпектры,
Бо як што чырвань руж густая
Баршчом завельмі адлівае
(Глядзі вышэй – не паўтару ўжо!),
Дык зелень тут якраз і сядзе
У тон і ў добрае суладзьдзе,
Інакш і ружа ўжо ня ружа…
Пісаць пра зелень – не апішаш,
Нібы праз шкліну цукар ліжаш
(Глянь: “Зелень”, бо не паўтару ўжо!),
Але ж пяру няма ўгамону
(Год ня пісаў, карціць задужа!),
Дык рэзедой надам я тону.
Як боршч у параўнаньні з ружай
Дае ўяўленьню вобраз пэўны
Вясковай кветкі-каралеўны,
Так байстручкі ігруш садовых
Гнілыя дзічкі -- рэзедовы
Даюць нам вобраз: гніль рудая,
А вось жа смаката якая!
Ты бачыў бронзу? – Бранзатою
На колер, нібы цукру грудка,
У каву ўмочаная хутка,
Нібы пасыпаная ржою
Ці цёртай цэдрай з апельсіна.
Расьце – расьліна як расьліна,
Ня мох, ня губка, ўся на порах –
Ах, нейкая неперабора.
Глядзіш і думаеш: тут недзе
Ёсьць царства вечнае макрэдзі
З травой гнілой на рыжай жыжы –
Ля яра сажалка ў Закшыжы…
Адсюль і ўяўная загана:
Глядзіцца кветачка пагана.
(Даруй, батанік, што бяз ладу
Я ганьбы даў расьліне з саду.)
А пах! Ды хто ж той пах апіша,
Якога ў кветцы нават лішак,
Дзе слоў знайсьці і выкрунтасаў?
З якіх сфасоніць перыфразаў
Мне вобраз паху сьціплай кветкі?
Мазгі ссушу, а вобраз гэткі
Не апішу, любыя словы
Дадуць вам вобраз памылковы –
Вось-вось, здаецца нам, ён блізкі,
Трапечацца, як хвост у пліскі,
Альбо аса, калі сядае –
Але ж схапі! Прычына тая,
Што, толькі нюхаючы траўку,
Ты знаеш ісьціную праўду.
Вазьмі язьмін. Хоць плюшчы вочкі –
Язьміннасьць белая, густая,
І бляскам цепляцца лісточкі,
Пупышкі – бы ў гнязьдзе яечкі,
Ў густым кустоўі каля рэчкі!
Панюхай толькі, мае дзеткі,--
І ты спазнаеш водар кветкі!
А ружа пахне адмысловей –
Сабе й дурной тваёй пярсоне
(Яшчэ й сяброўкам, ружам-сёстрам,
Якія пахнуць дужа востра),
Сама ў сабе і ў сквары лета –
Вось вам і пашпарт гэтых кветак.
Яна ў пакоі і на градах,
Сама расказваць будзе рада,
Калі адпросіць хоць на продых
У летняй сьпёкі прахалоды.
Душу разгорне, расхінецца:
Павее ў хату праз акенца
Найлепшы сябар кветак – ветрык,
І пах пралье з ружовых метрык!
Як незабудак пахне бісер
У паліванай чорнай місе.
А колькі грацыі ў нарцысе!—
Князь белы статнасьці і паху
Ў жабо стаіць, падняўшы шпагу!
А фразай выказаць якою
Пах мяккай мяты над ракою?!
Яна і з пастаю зубною,
І з парашком ідзе ў аптэку
Духмянай службай чалавеку
Падоўжваць век. (“Пардон, мадамкен,
Вам эліксіру? Проша, данкен!”)
Альбо падам на ахалоду
Настойкі мятнай з грудкай лёду?
А як бадзёрыць добра мята
Падчас падхмеленага брата!—
Бадай, было б незразумела,
Каб пасярэдзіне разьдзела
Пасьля аж столькіх параўнаньняў
Ня склаўся комплекс меркаваньняў
Што да таго, як пахне мята.
Хоць, можа, мой чытач і ахне,
Але бяз закусі – ня сьвята:
Ня нечым неяк пахне мята,
А тое нешта мятай пахне;
Найлепш было б сказаць канкрэтна,
Апісваць бо – бяда бядою;
Вось рэзеда, дык, адпаведна,
Заўсёды пахне – рэзедою.
А польскі бэз як пахнуў маем
Уздоўж Алей і ў Садзе Саскім,
З кашоў на плошчах і ў трамваях,
Зь Бялян як ехаў люд варшаўскі!
Шафёр, матор убраўшы бэзам,
На ўсю баранку з гікам рэзаў,
Вёз на “эцюды і на брагу”
Вясёлых фраераў шарагу:
Валерця – дзеўка во! Кухарка,
Гвіздальскі Юзя з вулкі Вольскай
І Буракошчак з Чарнякоўскай.
І хоць усіх чакала чарка,
Але ўтапталіся ў машыну,
Ужо напіўшыся ў дрызіну.
І трэба ж выдацца прыгодзе –
Пацалаваўся з тумбай “фордзік” –
Як бач, бяжыць (а ўсе ж пад газам!)
У форме нейкая зараза,
Інтэрас маючы к шафёру,--
Шафёр ня кідаў шапкі ўгору:
І “хай сканаю, хай сканаю
(Заўсёды два разы, я знаю),
Калі ня бэз бяды начворыў:
Пад носам пахне, як халера,
Ўся гэта ваша атмасфера –
Так замарочыла мне голаў,
Што як было ня зьбіцца з колаў!”
Паліцыянт: “Мяне пан рана
За дурня мае, проша пана,--
Пад алкаголем панства ж едзе!”
Тут крык: “Я пана маю…” (недзе!).
“Хай пан занудаю ня будзе!..”
Кухарка ў лямант: “Гвалт! Ратуйце!”
А Юзька – ў мызу, Юзьку – ў морду!
Авой, мардуюць! “Форда” – к чорту,
Кампанію – у пастарунак!
Вось вам вясновы падарунак!
Пан Вех прыгоду ў прэсу ўладзіў.
Здалёк з падзякай пану Веху
Я шлю паклон, але ж, крым сьмеху –
Ну, што б тут, пане мой, парадзіў?..
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
…Ах, як ты пахнуў, бэз варшаўскі,
Калі ў буяньні і ў сваволі
Прыйшла, руіны ўбраўшы ў краскі,
Вясна у першы год няволі!
Калі блакітнасьцю нябескай,
Забыўшы сорам, ты раскветніў
Сады, гародчыкі Крулеўскай
І скверык пры Тэатры Летнім,
І ты, на Жабяй, на Няцалай,
На тым пагорку па-над ставам,
Дзе птушкі ў верасьні крывавым
Апошняй песьняй лебядзінай
Жагналі ў сьмертную гадзіну
Сваю пакутніцу Варшаву!
А не спаліў цябе ж быў сорам,
Як ты буяў над нашым горам!
Маўчы пакуль! Суймі пахошчы!
Бо мне цяпер казыча ноздры
Халодны пах твой, мокры, востры,
На ўлоньні вызваленай Польшчы!
Якія залпы кветак громам
Удараць зь веснавога вецьця,
Зь зялёных, выядраных гронак –
Мацней за ўсе гарматы ў сьвеце,
Расквечаныя вецьцем бэзу,
Што ўдараць па галаварэзах,
Забойцах, вылюдках і катах,
Прахвостах, злыднях і сатрапах –
О, я ня толькі пра гестапа:
Пра “гітлероўцаў” і “расістаў”
Складаю кампліментаў сьпіс той.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
І вы, сабакі, у дзень кары
Сабачы спраўце абавязак:
Усе збрашыцеся, каб разам
Адпомсьціць за свае ахвяры,
За ўсіх, што ў будах перабілі,
Што зьніклі пад апоўзлым домам,
Што над нябожчыкамі вылі,
Лізалі руку нярухомым
Гаспадарам сваім забітым,
Людзьмі і Госпадам забытым;
За шчанюкоў, што ў змроку склепа
Яшчэ ў кашах пішчалі сьлепа;
За тых, што верылі, нібыта
Яшчэ іх служба не адбыта,
Што раз чакае друг кудлаты,
Дык прыйдзе гаспадар дахаты –
Так да апошняга, бязь сілы
Усе чакалі ля магілы;
За вочы, круглыя ад жаху,
Ад трэску, грукату, пажару;
За тых, што сховы кіпцюрамі
Выгрэбвалі ў гародах самі –
За ўсе пакуты цяжкай долі,
Што ім і вам усім прыпалі,
Браты мае, сярод развалін –
Завыйце на Сабачым Полі!
Гайнёю кручанай, шалёнай
Вазьміце сьлед ліхіх тэўтонаў,
Як пабяжыць, як пасігае,
Аберуч порткі, злыдняў зграя.
Вастрыце іклы аб руіны,
Аб косьці спаленых вастрыце,
Калі ж дагоніце,-- на сьпіны,
Кусі! За горла! Падушыце!
Грызіце зброд! Каб не ўваскрэсьлі!
Каб не пасьпелі хрыпнуць гіцлі!
У бельмы ушчаперце кіпці,
За кадыкі іх, ваўкарэзы!
Калі ж каторы мёртвы ляжа,
І ў сьмерці хай дастане помста:
Няхай парвуць іх іклы вашы,
Каб нават мацеркі прахвостаў
Знайсьці ня здолелі магіл іх…
Бо не знаходзілі ж і нашы
Галовак, ручак дзетак мілых…
ІІ
О вы, часы палеаліту,
А як бліжэй – часмы Асірыі!
Пра-эра збытага нябыту,
Гарачка дум маіх, дэлірый!
О дапатопны, выкапнёвы
Застылы часе люду, лёсаў,--
Паноптыкуме засьцянковы
З наборам рыначных дзівосаў!
(О чарадзейнасьць тых паказаў!
Кітайскі мур, Везувій, Конга,
Венецыя, палацца дожаў,
І вынас папы – а ўсё разам
Ах, так калядна, велікодна,
Страката-колерна, прыгожа!..)
О час батлеечнага стылю!
О “Кактусы”, о “Катакомбы”,
О колішнія вадэвілі
З аматарска-жывым апломбам:
З куплетам пра аўтамабілі,
З інтрыгаю, з пракудай-цешчай,
Што забрытала зяця ў клешчы
І сьмешна так згубіла майткі,
Калі падседзеў хахаль хваткі.
Завернем з горада на дачу
Ў былой “губерні Петракоўскай”,
Бо стукнуў з дапамогай боскай
Дванаццаты; той год як бачу:
Быў год нашэсьця на Расію
Яўрэйскае буржуазіі;
Тут ня было магутных кланаў,
Тузоў у прамысловых справах –
А ўладары майстэрань, крамак,
З гешэфтам без далёкіх планаў;
Бо, скажам, з моцнае каманды:
Пшаворскія альбо Ратванды,
Пазнанскія ці Натанзоны--
У іх свае інтэрасоны;
Яны ўсе шасталі па Рыцах,
Остэндах, -бадах, заграніцах,
А галайстры бядняцкай з Лодзі
І Тамашова больш чым годзе –
Туды зьязджаліся. Прытулім
У іх кагале (бо між імі
Тапталася з двума малымі –
Ірэнка, Юлік) – пані Тувім.
А бацька ў горадзе. Рукою
Падпёршы голаў, піша, піша…
…Была там вулка ад Пётркоўскай
На павароце, дзе Рашкоўскі
Ў “Пасажы Маера”, за ёю…
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
На сквер, якраз па той бок вулкі,
За домам “Клячкін, сын і ўнукі” –
Азоўскі банк, там у канторы
Мой бацька піша год каторы
Лісты французам, мружыць вейкі
Над доўгім шнурам лічбаў нейкіх,
І сотні тысяч горне ў краткі
Гросбухаўскіх бясконцых рубрык,
А каб падкінуць на выдаткі,
На дачу заваляшчы рублік,
Яго няма… Пазыкі зноўку…
Шаўцу плаці растэрміноўку…
А ён, бач, піша ў тоўстых “бухах”
Фартуны, ўдачы фабрыкантаў,
Каму сам лёс ужо адбухаў
Карэт, палацаў і брыльянтаў
Ды ўсякіў іншых непатрэбін.
Гадзіна дня. Устаў ад стосаў,
Дастаў люстэрка, шчотку, грэбень,
Прыгладзіў вусікі пад носам,
Паправіў валасы і бровы,
Надзеў сурдут свой часунчовы,
Капелюшок надзеў з саломы,
Пасьля кульбаку ўзяў, за сьпіну
Руку другенькую закінуў
І з банка курс бярэ дадому.
А мне бяда, а мне марока:
Ацэнкі дрэнь, у сшытку клякса,
Яшчэ й любоў вылазіць бокам,
Яшчэ і маміна няласка.
Ляжу я з кнігай ненавіснай –
Няхай бы чорт яе быў сьвіснуў!—
Зь містычнай, з апакаліптычнай,
Зашыфраванай кнігай грэкаў –
Каб зь ёю д’ябал кукарэкаў!—
З кабалай трыганаметрычнай.
Дарогай бацька з курсу верне –
Ў цукерні выйграць карамболя.
Ляжу. А сквар неміласэрны.
За лугам сад. Нсясуцца з поля
Прыпеўкі жней. А бацька ставіць
Шары цяжкія на зялёны
Стол біліярдны. Белы, белы,
Чырвоны. Сонца голаў плавіць…
Іскрыстых зайчыкаў мільёны…
Ляжу здурэла, асавела…
Яшчэ й любоў, каб ты згарэла,
Як ад цябе цяпер гару я…
Як не ў пару ты падасьпела!..
Катангенс…Бацька кій шмаруе.
Два сінус альфа – у квадраце.
Чырвоны, белы на більрдзе…
Перад вачамі блікі, макі…
Тут засынаю я няўзнакі…
І кніга зь ценямі галінак,
Зь мігценьнем вузенькіх лісьцінак
З рук падае – рука зьвісае,
Другая цёплаю далоняй
Ад сонца вочы засланяе,--
Гамак лунае ў мяккім звоне,
Аб дрэва трэцца шнур рыпучы—
Касеканс чую тонкі восаў,
І звонкі сьпеў кляпаных косаў,
І зь лесу метраном балючы:
Тугой журботнаю наўкола
Плыве зязюльчынае сола.
І ў сетках мрояў адчуваю
Я залаты на целе тангенс
І ўжо зь Піліцаю ўпадаю
Ў сьвяшчэнаплыннасьць водаў Ганга,
Што, як вялізазны вужыска,
Рабой зязюльчынай лускою
Блішчыць над пышнаю травою,
Паўзе ў мой сон у сонме іскраў,
І сьнежна-белая, у пырсках,
Кіпіць, шумуе пена з пыска.
У гэтай далечы нялёгка!..
Вось бацька стаў, як дыяграма,
Як вугал альфа – бэта – гама,
Два сінус бэта. Мружыць вока,
Другім прымервае. Прымерыў
Ды раптам локцем як ня ўперыў
Пад зад! І разбудзіў ударам –
У шар чырвоны белым шарам,
Чырвоны зноў у белы ўцэліў;
І ў паядынку – барва ў барву,
Як шпагі, ўсе замільгацелі!
Прачнуўся я. А над лугамі,
А на траве ў раскошнай гаме
У промнях сонца – краскі лета.
Дыхнула ветрыкам, зьмяшала
Зялёна-крэмава-крывава
Усе пялёсткі яркіх кветак.
Садоўнік быў курэц, астматык,
І, значыць, ядушыў і перхаў,
Шчаціністы быў, сіваваты
(Ну, скажам, як бы соль пад перцам);
Пачмыхаў ён, у вус пакахкаў,
Акінуў цераз акуляры
Сваім цікаўным вокам карым
Суладзьдзе колераў і пахаў –
Руж з рэзедою двухгалосьсе
(Фісташкі, эскімо з маліны
Сабе за параўнаньне возьмем);
Карункі казачнай лісьціны
Лясное папараці – фонам:
Суквецьце красак на зялёным.
А майстар цмакнуў папяросу,
Зірнуў на цуд квяцісты скоса,
Пакашляў зноў, рашыў букету
Фасону даць і больш імпэту,
Пасьля прыкінуў нешта хітра
І гвазьдзікоў патрэбных выбраў.
Спачатку сьнежна-белых – дзённых,
Пасьля начных – чырвоных, цёмных,
Крывавых; ці бяз страхаў лішніх –
Бардо, як высьпелыя вішні,
Калі яны ў пузатай бутлі
Пад цукрам у цягучым соку
Памалу кволяцца ў вішнёўку –
Вялікі смак! – Цадзі і дудлі!
І пах такі густы і хмельны,
Букет квяціста-бакалейны!
Калі мы злучым на хвілінку
(Уяўна!) кветкі і наліўку,--
Дасьць гэта вобраз сангварабы;
Расьце ж бо гэта дрэва ў змроку,
Ліяна дрэва аплятае
Рубінавая, моц у соку
Таемная, калі ўзьлятае
Над ім Радомэлес высока.
Два месяцы на год цьвіце
І ў Чорнай Афрыцы расьце…
Аж тут якраз падсела збоку
Унучка-красачка на ўслончык,
Нібы лілея, быццам сончык –
У губках мо залішне соку.
Дзяўчынка смутная, на тварык
Гадкоў на шэсьць.Цікуюць вочы,
Сакрэт разгадваючы творчы,--
Бо сам букет ёй – як тэатрык
З квяціста-лялечнай ігрою.
Садоўнік белага ўплятае,
Што пахне раніцамі мая
Надвакацыйнаю парою,
Калі аж сэрца замірае
І страхам у каленцах коле,
Пасьля падымецца і ў горле
Салодкай цьвеліцца маркотай
І млее ў дрыжыках употай
Перад экзаменам пісьмовым,
Калі ў гімназію сьпяшаеш
І ў ручках кволенькіх трымаеш
Нарцысаў сноп у папяровым
Рулоне…Пеністая квецень,
Дзяўчо, лірычная нясьмеласьць,
Нябыт нарцысаў, перадлецьце
І гэта ранішняя беласьць…
Ты скажаш: чырвань – гэта замець
Блакіту зелені і кветак.
Ня ведаю… Зусім ня гэтак
Мая падказвае мне памяць:
Заўсёды ў беласьці вясельнай,
Заўсёды ў беласьці вясеньняй
І ў неаплаканай касьцельнай…
На сцэне драма. Ў сад ружовы
Да беласьнежкі адзінокай,
Лілеі белай, сінявокай,
Прынцэсы ў шуме рэзедовым
Улез гарачы маўр, крывавы,
Кароль жахлівы афрыканскі,
Дзе цмок шыпіць заакіянскі,
Дзе джунглі кветак сангварабы.
Крывёй наліты, расхрыстаны,
Упіўся цмок лілеі ў вусны
І (грудзі ў грудзі!) сьціснуў, хруснуў!
Дрыгрочуць кветкі, гнуцца станам,
І раптам – соладка і слаба…
Зачараваная тым маўрам
Анэлька аж палае жарам…--
Ой, чмурыць голаў сангвараба!..
Празь дзесяць год салодкім ядам
Абернецца тэатрык з садам;
Калі ў раскошную хвіліну
Яна губу яму пракусіць,
Мільгне дрыготкім успамінам
З прынцэсай маўр. Імгненьне, мусіць.
Я ўстаў. Яшчэ ў зьнямозе соннай
Вяртаюся да явы дзённай
І, злосны, млосны, больш ня мару,
Пот выціраю хмура з твару.
Навокал млявая дакука.
Зьмярцьвеньне. Сьпёка. Безрух. Толькі
Шумок злавесны ў звоне сьпёкі,
Нібы ў траве сычыць гадзюка…
Нібы пейзаж навокал свойскі,
Такі знаёмы, такі польскі,
Але ўжо ў садзе, там за лугам,
Паўзе чароўны гад заморскі,
Вужыска зь нейкага рамана,
Лускою льсьніцца яго цела,
І пыска ўсьпенілася п’яна,
І зноў трава зашалясьцела,
Нібы пружыны ў гэтым гадзе:
То ўгору пнецца, то зьнікае,
Кальцом блішчастым абцякае
Самотную хаціну ў садзе.
Ш
Ля дачы жоўтай і нязграбнай
З панэльлю дзікаю, дурною
І галярэяй кругавою
(Наўкол аполкі, бочкі з вапнай),
З пустымі вызеўрамі вокан,
Са сьценамі ў сучках, падцёках,
З прыстайленай к сьцяне драбінай
Пад шчыт высокі мезаніна
(Сьмярдзяць гудронавыя латы
На даху, ўпражаныя сонцам)—
Ля гэтага гібрыда хаты
І гонкай пагады японцаў
За столікам належным чынам
Чацьвёра з брушкамі мужчынак
Сядзела ў шлёпанцах, жакейках
На больш ці менш круглявых плешках,
Безь пінжакоў, штаны на шлейках,
Гулялі ў “тэлефон”, “мушэлька”,--
Салон тут адкрывалі дачны.
(Дзе ты, Кастшэўскі?) Кураць смачна
Хто “Renome”, хто «Царский дюбек»,
А хто цыгару, сьцяўшы кончык
Ёй на бірульцы-гільятынцы.
Тут жа ў салоне на газончык
Пускаюць курам кроў з-пад дзюбак…
Пламбіры круцяць на машынцы…
(Традыцыя ж! Згадае ўсякі!
Нядзеля: курачка, прысмакі!)
Перад пачаткам буднай працы
Усе ў палоне экзальтацый:
Асфальт мяняюць і куродым
На лона жонкі і прыроды,
Сядзяць і дурань дурню гнюсяць
То “Очи черные”, то “Пупсік”…
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
На лежаках далей – іх пані
Ў чортведама якім убраньні:
Халаты з вытанчаным густам,
Таматна-бэзава-капусна –
У архідэях, у мангустах,
Каметах, павах і драконах,
Кітайскіх зьверху-ўніз пісьмёнах –
Глядзіш, вачам ніякай веры:
Ну, чыста сон дурной цяцеры
Пра выкшталцонага фазана,
Але здурнелага таксама.
Ля іх на траўцы – апалоны:
Адзін, спатнелы і цялячы,
Варшаўскі госьць і кветка дачы,
На ім са стрэлкай панталоны,
Прабор над вухам, як прастрочка,
Штыблеты, жоўтая сарочка—
“A-la Славацкі”.-- Сьвецкі лёва,
Блізьнюк дасьціпны Хлестакова,
Урвікавалак Дон Жуана –
Героя масавых раманаў.
Як возьме ўголас – dolce, lento,
“O sole mio” ці “Sorrento”
Альбо з фрывольнасьцю пад Рэда,
Куплецік з “Крысі Лесьнічанкі”,
Аж млее кожная, як Леда,
За пацалунак ля альтанкі.
Пан Ваця ўсім распавядае
Багему браціі акторскай,
Паненка ціхенька ўздыхае,
Сябе ўжо чуючы Багорскай…
Другі, пан Шура, як пачвара:
Ў шырозных мятых шараварах,
Малінавай “касаваротцы”,
Пенснэ, сандалях; на галоўцы
(Ад грозных ультра-фіялетаў)
З насоўкі шапачка надзета;
Ляжыць, пасьвіствае панура,
Грызе травіну і яскрава
Сваёй іроніяй пан Шура
Пляваў на тыя іх Варшавы.
(, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Такая дача. Адным словам:
Мы маем вобраз Сапліцова!
Як Гулівер у ліліпутаў,
Я лёгка рвуся зь іхніх путаў
І выграбаю з дачай разам
Падпанкаў, вырваў, лавеласаў.
Раблю я ўсё ў імгненным руху!—
(Так на стале хапаеш муху!)—
Шкрабуцца, бзыкаюць у жмені,
Я ж толькі сьцісну ў абурэньні,
Шпургель пад плот к чарцям сабачым
Нячысты зброд зь іх моднай дачай,
Зноў хмуруся і зноў наперад
У гневе – гордым Гуліверам –
Іду ў маю альтанку.
Мая самотная альтанка,
З прыроднай плетаніны шчыльнай
Галінак бэзу і ляшчыньня;
Праз навісь плеценай лістоты
Мне сонца сыпле з пазалоты
Дрыготкіх зайчыкаў і плямкі,
Лісткі, узоры-выцінанкі.
Стол пасярэдзіне з жарона,
Ўкапаны на каменнай восі,
Сьпярэшчаны разьбой імёнаў
У беспарадкавым хаосе,--
Тут “Куба моцна любіць Зосю”,
Тут “Р.К.” з “М.П.” пекна ўпхнуты
У сэрца і стралой праткнуты,
Тут “Стах сьвінтух” (“Сам кныр харошы”),
Тут “Фрэнкель” подпіс упрыгожыў:
У профіль высек свой партрэцік
У годзе – го!.. дзевяцьсот трэцім…
Рунічны камень! Шампальёны,
Хто з вашых знаўцаў шыфраў вечных
Нам прачытае той жаронны,
Той мудры клінапіс сардэчны?!
Людзей звычайных лёс, іх дзеі,
Звычайнасьць іх турботаў, мрояў
Не менш цікавыя за цені
Усіх шэксьпіраўскіх герояў.
Вось так і кветкі пры дарозе:
Усё ў іх будна, жоўта, сіне,
Між тым растуць зь зямных глыбіняў,
З зацятай валтузьні ў прыродзе.
І потым – трэба ж бо Шэксьпіраў,
Каб закаваць навекі ў слова
Атэлаў лодзкіх, лодзкіх Ліраў
І вас, Афелій з Тамашова!
На пачарнелай дошцы ўслона
Каля каменнага жарона
Сяджу я, золатам абліты:
Мігаюць сонечныя блікі.
Сяджу і новыя імёны
Урэзваю ў граніт цьвярдзючы
І сэрца – сімвал няўміручы,
Стралой любві маёй праткнёны.
Зьмятаю пыл – і вось гатовы
Любоўнай драмы помнік новы.
Вось кніга (не, цяпер другая),--
Аж два гады ня выпускае
Мяне з палону. Гэта кніга –
Прычына радасьці і ліха:
Чытаючы, сьмяюся, плачу,
Сам над сабою ўладу трачу –
І міфы ў ёй, і песнапеньні,
Старых і новых слоў значэньні;
На тытульным лісьце чырвона:
“Паэзія”. Паэт! Яго нам
Прадстафіць профіль чалавека
З бародкаю, чалом высокім,
Глядзіць ён долу з-пад павекаў,
Трымае кнігу, у вазоне
На задніку букецік. Соты
Ці мо двухсоты раз гартаю
Старонкі сонечнай сьпякоты,
Ў карунках вецьця іх чытаю,
Схаваўшыся ў сваю альтанку.
Чытаў у Геленоўскім парку
Калісь кірпаценькім жыхаркам,
Чытаў на лекцыях пад партай,
Чытаў і Ёй (о вы, залёты!),
Хоць слухала, ды без ахвоты.
Чытаў за міскай вершы тыя,
Чытаў у ложку з кнігі строфы –
І што мне клопаты людскія,
І што мне тыя катастрофы…
Так і цяпер. Рука на скроні,
Другая на старым жароне
То барабаніць нецярпліва,
То ад лабаціны да карка
Чупрыну праграбае шпарка;
То па радках бягу вірліва,
То ў неба вытапыру вочы,
То сяду проста, то – як турак,
І нешта ўсё сабе тарочу,
А то скачу нібы прыдурак,
То ўкленчу зноў, то заміраю
І шустрых зайчыкаў зганяю.
Чытаю “Песьні старой студні”—
Паэзія: як голас лютні
З халоднай плесьні старой студні…
Як голас студні, голас плесьні,
Старое студні чую песьні…
І тут паэзія: гадзіньнік –
Маўчаньне, сьмерць і час адзіны.
І прах, і скрыпка бяз музыкі –
Таксама мёртвыя, як зыкі
Гадзіньніка, што без гадзіны…
І ёсьць яны, а песьні згінуць.
Старызна, марнасьць і пахіласьць,
І нярухомасьць, і застыласьць…
“ У кнізе гэтай незабудка
Заснула”, -- мёртва і ціхутка…
Гадзіньнік, скрыпка, прах: працягласьць –
Дзяцінства сны, нямота, марнасьць…
У хвілю млосьці сэрцам чую,
Як сьмерць ідзе. Як слуп, маўчу я –
“Былі майму дзяцінству пушчай
Дзівосаў”… І зьбіраў ключы я
Іржавыя… Старызна, краты,
Гадзіньнік, скрыпка, кветкі, шаты
І студня – мёртвая пачвара
Нябыту, прахласьці ахвяра;
Ад Першага і да Сягодня
Зьнішчальных сіл ляціць пагоня.
(Паэзія?.. Сьвятло… Паходня,
І ад яе на сьценах блікі…)
Бо ўсё тут – я, бо сьвет вялікі,
І ў гэты сьвет – дарогі насьцеж…
Сон недарэчны… Сон – як шчасьце ж!
Ён знае ўсё, а мне ўсё – подзіў…
У Львове? Не. У нашай Лодзі.
Было яно ўсё гэтак сама!
Паэзія! Бо тое ж сама…
З альтанкі я выходжу з томам;
Бы ксёндз, іду, хачу маліцца –
За яблыню пад гэтым домам
І за бярозкі над крыніцай,
За дождж, які цярусіць сонна,
За звон, што прагне раззваніцца,--
Калі “ўспамін мне звоніць звонам,
Мой жаль – званар на той званіцы”.
Малюся горача – хай сьніцца
Мне бэз пахучы ў агародзе.
Ах, -- гэта ўсё было ж у Лодзі
Пад пошум дрэў у навальніцы!
У вольных птушак, вольных хлопцаў
Вучуся мудрасьці вандроўцаў:
Хаджу па садзе ветрагонам,--
Вітаю будучых шчасьліўцаў
(Калі ўспамін мне звоніць звонам,
Мой жаль – званар на той званіцы…).
…Вось так на вершах і лячу я,
Як птах, над дачаю нізютка…
І галасы другія чую
Блізютка!
І так за рэчкаю шырока,
І так направа лес цямнее,
І так налева зелянее
Луг пазалочаны пад сьпёкай,
І так імкне журба далёка,
І так прастора сіньню горне,
І так мне млосьціцца у горле,
І так бярэзьнік мякка дыша,
І так расчульвае, калыша,
І так на сэрцы стала ўзьнёсла –
Што, больш ня выседзеўшы ўнізе,
Скрамзоліўшы палі ў той кнізе,
На Стафаў прыклад вершык зьнёс я.
Там аўтар дакляруе “подзіў”
З дня летняга, “шчадрот прыроды”,
Шкадуе, што па полі ходзіць,
“Абагаўляе сад, гароды”,
Апроч таго – да пэўнай панны
“Адчуў каханьня голас тайны”,
Ды ў захапленьні ад дзівосаў
Каханьня выказаць ня ўмее,
Наіўна просячы ў нябёсаў
Уменьня ў верш яго пакласьці:
“О, як жа выказаць мне жарсьці,
Калі найбольш люблю -- цябе я!,,”
.. Ты кпіш зь яго, паэт з паэта,
Нядобра так. Глядзі, бядача,
Ён ад узрушанасьці плача.
Так нельга, майстар. Кладу вета.
О, чарнакніжны чарадзею,--
Ён такм ня ўмее строфаў прасьці,
Ён малады, яму ня засьці,
Ён любіць, журыцца і млее…
Даруем нашаму герою
І “шчасьця кліч”, і “ў небе мрою”,--
Не ўмеў прасьцей сказаць пра “…жарсьці,
Калі найбольш люблю – цябе я!”.
…Прашу цябе, даруй мне, хлопча,
І хай мяне камар затопча –
Дабраславеньне шле з паклонам
Стары пакепнік беднай скрыпцы,--
Калі ўспамін мне звоніць звонам,
Мой жаль – званар на той званіцы.
IV
Да сьлёз расчулены, з альтанкі
Іду ў жыцьцё пасьля чытанкі
Да жоўтай дачы, бы ў зьнямозе.
Быў сад. Быў сад там пры дарозе;
Заўваж: БЫЎ САД. Бач, гэтым разам
Я сплагіяціў першай фразай.
Ды фарбаў дзе мне ўзяць магічных,
Каб гэты факт у паэтычны
Радок паставіць адмыслова?
І рады быў бы я, ды слова
Ёсьць слова, што зь яго зьбярэш ты,
Калі сапраўды сад быў, зрэшты,
Падмерзлы, рэдзенькі, благенькі.
Садоўнікам – яўрэй старэнькі
Гароту вечна тоўк у садзе;
Прыбытку зь яблыка ня меўшы,
Бюджэт падцягваў праз падэшвы,
Бо дачнікам абутак ладзіў.
Глядзіш, сяк-так, сезонным коштам
Галечу латаў ён нязгорш там.
Худы, як вочап, недалужны,
Ў цяньку пабеленае грушы
За нізкім столікам ля хаты
У брудным зрэб’і, барадаты
Сядзіць, зашчэміўшы ў калені
На ржавай лапе бот зубаты
І малаток у моцнай жмені,
З губоў цьвічкі штораз вымае –
Лясь-лясь!—падносак падбівае.
Смаркатыя (сей рэпу ў вушы!)
У шапках, босая галота,
Сынкі ягоныя пад плотам
Зьбіраюць паданкі з-пад грушы,
Бы камень, цьвёрдыя, сухоцьце,
Зірнеш – аж закісае ў роце.
А немаўлятачка, дзявулька,
Пыл заграбаючы кашулькай,
Паўзе да скрынкі, цацы хоча
Ды ўсё гугулькае, балбоча,
Кірэчыць ножкі, пнецца, пнецца,
І ўсё відаць там… А на плоце
Падушкі сушацца – здаецца,
Аж палавеюць на сьпякоце.
Садоўнічыха – косьці, мошчы,
Худая, злосная (на часе!),
Нагнуўшыся, глядзіць у горшчык,
Дзе ежа нейкая пяклася,--
Цыганка, піфія ў абносках,
Выкрадвальніца тайны боскай.
Мінаю сад, людскі галетнік,
Згрызота ў сэрцы ў хлопца з Лодзі:
Ой, годзе, людцы мае, годзе,
Гары ты гарам, нэндзы сьметнік.
Калосьсе шморгаю далоняй –
Шуміць пшанічка песьняй вёскі,
Валошкі сіні сьмех з палоскі,--
Іду Каменнаю, Усходняй,
Па павуцінні вуліц лодзкіх…
Насільшчыкі ў тупой пакоры,
Змакрэлыя – аж суха ў роце,--
Цягаюць змрочна скрынак горы
Зацята злосныя ў рабоце;
Зьнямогла спыніцца каторы
Ля мура, адсапецца, потым
Ідзе далей, і грудзі потам
Блішчаць… Якраз і я вось гэтак
Бразільскі выпетраным летам
Саракавога года, ў сьнежні,
Ад скрухі гнуся я, няўцешны,
Ад непамыснага цяжару
На сэрцы, поўным крыўды, жалю,
Што ў гэты час, калі пішу я
Радкі вось гэтыя, бушуе
Пажарам Лондан, пеклам шалу,
Фугаскі сыплюцца, і ў гвалце
Сірэны выюць аб расплаце,
Бо ўсе фашысцкія бамбёжкі
Па Ірці б’юць, па нашай хаце.
А Ірця сьцежкай інаўлодзкай
Ідзе сабе і рве валошкі…
Я ж лётаю па ўсім Атвоцку,
Бягу, задыханы, шукаю
Матулю, поўную адчаю,
Суцешыць бедную хоць трошкі:
Жывая Ірця, рве валошкі…
Тым часам у грымотах бомбаў
Зьнік Дорсэт-хаўз і стогне Лондан,
А ў Лодзі сэрца з жаху стыне,
Што гіне Ірця мая, гіне!
О, як сірэна страшна вые!
О, як задушліва мне ў Рыо!
У чорным тлуме – нібы кіпень,
Быў у дванаццатым той ліпень,
Калі, як з пашчы апраметнай,
Плыў чад з Усходняй і Каменнай!
Балуцкія заморкі-дзеці,
Худыя, востранькія твары
(Як выцінанка зь сіне-шарай
Даўно пашэрхлай прамакаткі),
Як прывіды з прасьмердлай Лодкі,
Схуднелыя, з пагаслым зрокам,
На кукішках па-над рыштокам,
З паперак запускаюць лодкі
На сцёкі, тлустыя ад нафты,
У каляровых плямах газы,--
Плывуць галечы іхняй яхты
І мары з пацукамі разам.
Павеяў вецер. І з павеву
Плыве напеў раскалыханы
Вар’ята: “J’ai heurte, savez-vous?
D’incroyables Florides?” -- П’яны
Плыў карабель праз акіяны
У тлуме цудаў, яркіх фарбаў,
Танцуючы на хвалях,-- раптам:
“Калі якой вады я прагну
Ў Еўропе, дома, -- гэта з лужын,
Дзе дзеці, брудныя па вушы,
Пускаюць у гнілую багну
Свае караблікі”… І тут жа
Адразу ўгледзелі падводу
Са шлангам, помпай, доўгай бочкай;
І ўсе пасталі ўкола вочка
Над ямай жыжы і смуроду.
І тут з гурмы цікаўных сьведак,
Суседскіх шалахвостаў-дзетак
Неапісальны і чароўны
Выходзіць акрабат вандроўны,
Здымае пыльнік шмальцаваны,--
Гатовы ўжо,-- трыко ўабліпку,
Сям-там-дзе на жывую нітку
Стракатым шчасьцем цыраваным,
У пыл кладзе дыван маленькі,
Вымае з торбы тры бутэлькі –
Шпургель! – снарады тыя ўгору!—
Ну, цырк жывы! Ура жанглёру!
Дзятва на небе! Я ж – на гэтай
Зямлі стаю, на полі ўсьпелым
(Даўно стаю аслупянелы!),
А вецер шастае палетак,
Хвалюе думкі, як звычайна,
Што не хапае людзям хлеба!
Што так пакутаваць ім трэба!
Што з гэтых ніваў жыцьцядайных,
Са шчодрых, тлустых, ураджайных,
З кісельных рэк, азёр малочных,
З праменнага блакіту неба
Жыцьцё дае гаротным хлеба
Жабрачы кус альбо сірочы,
Брыду, смурод, гнілое сьмецьце
І вошай на бядняцкіх дзецях,
Гідоту, нэндзу, быт нялюдзкі
І пацукоў з клаак балуцкіх!..
Іду далей! Шырокі, цесны,
Незразумелы сьвет прыгожы!
Няясны промысел мне Божы,--
Цудоўны, брыдкі і злавесны!
Гадоў мінула дваццаць восем,
Як я іду – і ўсё навосьлеп…
“Туляга і кароль гасьцінцаў”,
Стаю перад мужыцкай хатай –
Страхой замшэлаю сьвіціцца,
Зямлю цалуе; мох кудлаты
Тырчыць са шчылін трухлай хаты,
Нібы з грудзей дзядка старога,
Што тут жа ў сенцах, ля парога,
Махорку крышыць на калодцы…
І тут жа ўбогія жаронцы,
Памыі ў ражцы парасяці,
А там далей, у цёмнай хаце,
Скарэлай, высмаленай, нізкай,
Сярод стала зь нішчымным міска –
На шасьцярых зямная ежа;
На ўслоне баба ўнука чэша,
Дзятва, у рэшаце квактуха,
Кісьліна, пыл, смурод, задуха,
Ацесьлівага хлеба луста
На раз; і гола ўсё, і пуста…
П’ю малако. Бывай здарова,
Мая ж ты пані Міхалова.
Далей іду. І жменяй жыта
З калосься шморгаю. Нібыта
Чыёсьці шчасьце вынішчаю.
Няшчасьце? Радасьць? Мары? Планы?
Ня ведаю; пажар адчаю--
Лячу, як выбух, гневам гнаны!
І сад… і дзеці… і галеча…
І прорва мукі чалавечай…
Зямля ад шчадраты аж гнецца,
А сонца золатам аж льецца!
І выбух! Бунт! Пасею буру!
Стапчу! Здрасую! І разбуру!
Галечу зьнішчу й дух пакоры!
Сатру!
А бацька… у канторы
Ён піша, піша ў тоўстых “бухах”
Фартуны, ўдачыСтр: 28
фабрыкантаў,
Каму сам лёс ужо адбухаў
Карэт, палацаў і брыльянтаў.
«О бацька! – гнеў крычыць мой горкі.—
Бутэльку поўную з канторкі
Вазьмі! Загадваю! І вылі
На ўсе маёнткі панскай гнілі,
Густым чарнілам тым захляпай
Гросбух іх подлы, у які ты
Упісваеш злачынствы сытых
І разапселых торбахватаў!»
…Над мордай горада пачварнай,
У зморшчках вуліц захалусных,
Зь нягоенай паўстаньня ранай,
Вачмі-дварамі з гразьзю тлустай,
Дзе часам стальлю гнеў праблісьне,
Дзе веташком агеньчык пырсьне,
З крывёй, запечанай на вуснах,
З зубамі чорнымі шасьцерань
І рабаціньнем крам, майстэрань,
З фабрычнай чырваньню сухотнай
На шчоках, зьедзеных кіслотнай
Атрутай чаду, газаў сініх,
Прадзільных пасаў, верацёнаў
У сутаргах эпілепсіі,
Калі з брынчаньнем, гулам, звонам
Машына б'ецца канвульсійна
Над мордай горада-пачвары,
Якую ў злосьці распароў
Сатрап няхрышчаны цароў –
Калмык сьцяпны крывою шабляй…
…І стомільённай пыхай хмары
Тут падпірае Вежа Шайблер.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гадоў праз дваццаць з той часіны
Наведаў я, ўжо ня тулягам,
А за рулём сваёй машыны
Гасподу мілых бедалагаў,
Як і калісь, нязваным госьцем:
У хаце за сталом каменным,
Як над труною маладосьці,
Пабыць сам-насам задуменна,
Прывеціць вёску над ракою,
Старым знаёмым пакланіцца
І са збаночка сырадою
З душэўнай прагаю напіцца
У добрай пані Міхаловай…
Ды дзе ж яна?.. Ужо другая,
Другі дзядуня чыкільгае
У зрэбных портках ля парога,
Махорку смаліць, мох кудлаты
Касмыліцца з грудзей старога,
Нібы са шчылін трухлай хаты.
А вось і ўбогія жаронцы,
Памыі ў ражцы парасяці,
А там далей у цёмнай хаце,
Скарэлай, высмаленай, нізкай,
На ўслоне баба ўнука чэша,
Сярод стала зь нішчымным міска –
На васьмярых… зямная ежа;
Дзятва, у рэшаце квактуха,
Кісьліна, пыл, смурод, задуха…
П'ю малако. Бывай здарова,
Другая пані Міхалова…
V
Пыл – коні – воз – а з воза
Імгла плыве – Блізір – і Поза –
Духмяны бэз дыхнуў з туману
Імглістых сноў. “Дзень добры пану!”
VI
Ігрышча сёньня ў Інаўлодзі…
Зьбяры у слоік успаміны
Пра ўсё, што колісь перабачыў,
І перасып у сон дзіцячы,
Калі стаіш каля вітрыны
(Каля Баптыстаў, на Андрэя,
Перасякае дзе Алея):
Нажы ў “Мацяткі”, патранташы,
Біклагі, стрэльбы і ягдташы,
Казуля, як жывыя рогі,
Ікласты дзік стаіць з канвертам,
А ў тым канверце – сьвет з край сьветам:
Сіямы, Трынідады, Конгі,
Суданы, Чады, Занзібары –
Ну, прорва той дзіцячай мары
Пра падарожжы паляўнічых,
Пра маркі земляў таямнічых,
Пра тайны Фіджаў, Каледоній;
Жывых гарэзьлівых вясёлак
Дадай з крышталікаў ад люстры,
Стракатых крылцаў матыльковых,
Крыху мажораў і мінораў
Зь дзіцячай колішняй распусты,
І “цалуй-кветкі” (“beija-flory”,
Калібры – па-бразільску гэта,
Бо дзюбкай лезе ў сэрца кветак),
Ілюмінацый Фарбастана,
Цароў Вангогіі, Сэзана,
Прысып прыказчыкавым шэптам
(Ах, як умеў ён браць кліентаў!),
Што “ў пані сэрцам закаханы
І, проша пані, раю танны
Крэтон на распрадажы ходкіх
Тандэтных строяў, штучак модных:
Ніжэй цана, пабольш інтыму,
Бальзам на раны, ў вочы дыму,--
І ў разагрэтай атмасферы
Плыве тканіна ўжо бязь меры,
Хай з пылам, з мольлю, без разбору
Пад вязь квяцістую ўгавору.
Вазьмі і неба над Чарштынам
З-пад апакаліптычнайм буры,
Што мае дзьве свае прычыны:
Адна ад Бога, ад натуры,
Ад сэрца і душы другая
Праз боль і здраду вынікае.
Для большай яркасьці карціны
Няблага ўзяць і зь Лексікону
Імператрыцы Кацярыны
(Пра гэта марыцьму да скону!
Што “Мithridates”! На край сьвету
Гатоў ісьці па кнігу гэту!),
Яшчэ стракатага балету
З квяцістасьцю вітражнай спэктру,
Найфантастычнейшых узораў,
І фарбы зь цюбікаў, і зорак
Вазьмі, перамяшай, на сонца
Пастаў і паглядзі праз донца,
Як праз брыльянтавую прызму,
На ўсю раскошу, стракацізну
Гасьцей букета рознай масьці,
Адценьняў, нораву і страсьці.
Глядзі – якраз у цэнтр парада
У канфеці, у сэрпанціне
Званцоў нахабных кавалькада
Ўязджае…
Што ж, і іх ня кінем!
Мітусьня, ліхтары, лампіёны,
Карнавальныя маскі і фарбы
Ў лесе,
Дзе фліртуюць дзяўчаткі, матроны,
Дзе ўсе
Канфеці рассыпаюць, як скарбы,
Эскапада мяшчанскага ліха,
Строяў яркасьць і неразьбярыха
Гуду,
Вакханалія шалу і песень,
Блуду
Ў мільгаценьні праменьня па лесе –
Лампіёнаў, фестонаў, крэтонаў, пампонаў,
Каляровых шароў, бабскіх стужак фальбонаў,
У гірляндах віецца на сьвяце.
А званцы – то хлапцы-рызыканты,
У трамбоны равуць, равуць музыканты:
Выдзімаюць балоны, сіфоны.
З катыльёнаў гнятуць мільёны!
Дзьмуць – і скачуць танцоры з латуні
(З труб бліскучых, як ступкі на кухні):
Іх трубач выдыхае сагрэтых
І ўдыхае ў грудзі з паветрам,
Нібы птушкі, пырхаюць з зыкам,
Пруцца ўсюды званцы з пыхай дзікай…
…У званцоў – у хлапцоў сотні потных
Твараў,
У віхурыстым коле мутнеюць
Пары
Са студэнтаў, дантыстаў і аптэ-
караў,
З паняў пошлых, падлеткаў і “камі-
нараў”,
Каруселі, бы ў дзікім каш-
мары.
Я – за чаркаю чарку ў буфеце…
Вачыма па зале драўлянай –
І сэрца стукоча.
Я п’яны.
Аркестр
паволі
змаўкае
і шэпча ўжо,
распавядае,
што ўжо я
(Памятаеш, з табой як?..)
знайшоў тут
вачмі твае вочы,
што йду я –
па ўзбоччы,
што ўжо я
праз хвілю…
(Памятаеш, з табой танцаваў як?..)
пайшоў я
на пальцах,
адразу
паветра
аж грукнула вальсам,
і рвуся – на сьмерць і жыцьцё – да танца.
Grande Valse Brillante
Памятаеш, як мы паўпіваліся вальсам,
Панна, мадонна, легенда мая?
Памятаеш, як сьвет закружыла танцам,--
Сьвет у абдымках і я?
Палахлівы блюзьнерца,
Як туліў я да сэрца
Сьпелых яблычак пару тваіх,
Што з дыханьнем суладна
Уздымаліся вабна,
Як і ўся ты, у думках маіх.
Спарышок вачэй карых,
Што і ёсьць і няма іх,--
Іх ты долу патупіла зноў,
Нібы песьціла ўпотай
Сваёй томнай пяшчотай
Тыя яблычкі мараў і сноў.
Гром расьце ад струн і труб,
Круг расьце і чэпкасьць рук,
Стан да станіка шчыльней,
Хіжы зрок, рука – ніжэй
Апаўзае, рух кароткі –
Вось і ён,
Бутон дрыготкі,
Граюць сонцы звонкіх труб,
І шырэе палкі круг,
І, пагойдва-
ючыся,
Эліпсоідна
мчыцца
І віруе ўзьвіхураны тлум ног і рук.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Калі ў небе лунаю,
Зоркі носам здымаю,
На зямлі пакручуся,
Мацака ў сабе маю.
Кволы – тужыцца мушу,
Як належыцца мужу,--
От жа мецьмеш атлета –
Уязьві ж яго душу!
Балбачу, што ахвота
Пастаяць каля плота –
От жа мецьмеш за мужа
Мацака-ідыёта.
А ты слухаеш суха
Хлопца краечкам вуха;
Божа, дай табе мужа –
Элегантнага зуха!
Трэска ў дзірку як ткнецца,
А нага як спаткнецца!
Бо падэшва нядужа
Ў кандыдаты на мужа.
Я – тузель! Дзякуй Богу,
Вольны зноў – Матка Боска!
Зноў драсую падлогу
Адарваным падноскам.
З нейкай грацыяй сельскай,
Нібы чардаш, венгерскай,
Сарамліва, нядэшла
Заграбаю падэшвай
І, ахоплены трансам,
Нэндзу скрашваю вальсам,
Зад у латках – а пан сам! –
Шэсьць капеек фінансаў.
Пальцы ў пальцы; між пальцаў
Нешта дзёрзка ўтуляецца –
Ах, ды гэта ж пярсьцёнак,
Вось і цешцеся з танцаў!
Цісну пальцы ў далоні –
Хай ёй сэрца схалоне!
Забалела?! – Пярсьцёнак
І наш танец запомні!
Я ж цябе, маю любу,
Маю горкую згубу,
Абдыму ды за шыйку
Да няшчаснага шлюбу.
Лебядзіную шыйку
Пятлёй помсты зацісну.
Хай вяроўка вальсуе
З табой злой, ненавіснай!
Хадыром ходзіць кола, -- зь ім скружыцца здужай --
Як вар’ят, уцінае кандыдат на мужа,
А яшчэ ў коле танца ворвань круціцца вірам:
Пан заводчык з банкірам, эканом зь ювелірам,
Як зь пякельнае зяпы пруць нахрапам магнаты,
Заграбушчая зграя, хапушчыя лапы…
Пальцы ўсё ператыцкаюць, усё ўнюхаюць пыскі!..
О ты вузел таемны процьмы вуліц берлінскіх!..
Сэрца кліча (зьлітуйся, літуй),
Рэха кліча (зьмілуйся, мілуй),
Мілуй, літуй, нясі ў паднябесьсе,
Зацалуй мяне ў цёмным лесе,
Шэптам ціхім, добрым паглядам,
Шэптам тайным, жалобай-спагадай.
Ціхай музыкаю – цудоўнай –
Я заваблю цябе ў лес, мадонна…
Тайным шэптам,
журбою,
Памятаеш,
як мы з табою
Лес жыцьця мой адкрылі танцам,
Памятаеш,
як мы закружыліся вальсам…
Мая блізкая…
і далёкая…
і далёкая…
Танцавала з чужым… з тым бывальцам…
З тваім мужам… з тым няўдальцам…
Памаленьку
ў той лес
на пальцах
у вальсе…
…І як за намі ў лес дрымучы
Пранік на цырлах пругка, сьлізка
Той вечна злосны і шыпучы,
Нібы сасьнёны мной вужыска,
Ў якога ўсьпенілася пыска,
Ён – ненавісны Гад Паўзучы.
VI
А там, як рой, нібыта ў садзе,
А там гасьцей сабрана столькі,
Што падлятаюць нават пчолкі,
І матылёк сёй-той прысядзе,
Каб пажывіцца з кветак сокам
На новай клумбе, на высокай.
Як сэрцайкі на аксаміце,
Да руж падселі браткі бокам –
Загляньце ў вочкі ім, злавіце
Схаваны выраз кветак-цмокаў,
Адчуйце пах кровазьмяшальны:
У кветках брацікі і сёстры…
Вось мечыкі страляюць востра
Афектам страсьці абаяльным…
Гарошак водарыць духмяна
(Ах, як яго любіла мама!),
А колькі дзіва ў іншых кветках,
Званочках, бомках і разетках,
У вушках, мордачках і пысках,
Кілішках, чарачках і місках,
Якіх і назваў не згадаю.
І ўсё цалуе, ўсё вітае,
Пляткарыць, шэпчацца і пахне,
Красой зацьміць суседа прагне,
Чужой зайздросьціць прыгажосьці,
Салодкім кволіцца нектарам,
З сябе бясконца строіць штосьці,
Ў сваіх упэўненае чарах,
Угору пнецца з тлуму кветак
І шэпча жахі пра суседак,
Другім сьцябельцы цісьне, душыць,
П’е пах чужы, сабою глушыць,
Гняце чужые перавагі –
Ня могучы спатоліць прагі.
“Vanity Fair” ці сьвята пыхі
Правінцыяльнае купчыхі.
Бурчыць садоўнік перабора,
Усьмешкай добраю таймуе
Кірмашны тлум, які віруе
Упартасьцю і непакорай,
І – плескача ім! Потым ціха
Згушчэньне фарбаў разбаўляе
І кветкі дымам апыляе,
Калі разбэсьцяцца на ліха.
Але ўсё марна! Дзеці быццам,--
Як раскрычацца на ўсю хату,
Што ані ўправы, ані зладу,
Язык салопяць, лезуць біцца –
Вось так і кветак шумных школа
Сваволіць дзёрзка і вясёла…
Садоўнік моршчыць лоб сурова,
Зьбірае думак рой паволі –
І вось рашэньне ўжо гатова:
Букету трошкі ўрэзаць волі;
Каб колеры ураўнаважыць
(На рыфму просіцца “прыстрашыць”,
Ды гэта ўжо ня ў плыні плану),
Садоўнік дадае туману,
Ахутаў кветкі дымкай соннай:
Шпарагі далікатнай хмарка,
Бадай, найлепей, найгустоўней
Прыценіць там, дзе лішне ярка,
Яна – карона буйных кветак,
Туман, прапушчаны праз сіта,
Смуга і сетка з тонкіх нітак,
Раса на нітках дробных сетак,
Яна – як вэлюм, іней, бісер,
Як манна з кветак павіліцы,
Як ландышаў бялюткі высеў
Альбо як дзятлінка ў расіцы,
Як пырскі водару з фантана,
Сон, прыцярушаны духмянай
Яснотай мроі… пылам часу…
Ілюзіямі і падманам…
Заснула ў садзе ўсё адразу,
Імгла плыве над лугам сінім,
Плыве і наш садоўнік сівы,
Плыве… старога пах зьнясіліў…
Заснуў… і ў кветках век канчае,
І хараством канец вянчае.
Другі разьдзел
Паўсюль імгла! Туман, імгла!
Густое серабро бясконца,
Нібы з задымленага шкла
Праблісквае зацьменьне сонца.
Іду на вуліцу з жытла –
Сьляпая навалач-імгла!
Туды-сюды – сівою слотай
Сто раз між Круткай і Наўротам.
Праз вэлюм сьлёз, шарон і сінь,
Праз дымны чад замглёным вокам
Зноў бачу дом свой, магазін
І доўгі шэраг сумных вокан.
Праз вэлюм сьлёз, шарон і сінь –
І дом бліжэй, і болей сіл,
Ясьней і думкі, і ўспаміны,
Лягчэй журыцца без айчыны.
У Рыо сёньня польскі дзень,
Так шэрань хмар нябёсы крые,
Як судна-здань, як судна-цень,
Так Лодзь прычальвае да Рыо.
Зноў дождж расцьвельвае мяне
На шпацыр… Авенідай? Не.
Іду я Круткаю. А потым
Сто раз туды-сюды Наўротам.
І
Разьдзел зь дзіцячай Farbenlehre,
Цэнтр горада панура-шэры;
Стары рабочы, жоўта-буры,
Усьць бульбу зь міскі ля варот,
Чаму зямлісты колер скуры? –
Бо голад, холад, бруд, смурод.
Бардо “шасьцёрка” – у прадмесьце,
На “тройцы” жоўтай – на цьвінтар,
Зялёнай жа “чацьвёркай” езьдзіў
Люд лодзкі ў Гэляноўскі парк.
Зірні на вусны той дзяўчыны,
Падсобніцы у краме мод:
А колер іх нябесна-сіні,
Бо смутак, голад год у год.
Да лесу едзе “нумар пяты”,
Зялёны зь белым. “Пан важаты”
У свой вагончык расхістаны
Укладвае астаткі сіл,
А колер “пана” – алавяны,
Бо металічны ўеўся пыл.
“Дзясятка” – ў сіне-белым тоне,
А чырвань грае на вагоне
Замызганай друкарскай “двойкі”, --
І сам вагон цаглянашчокі,
Сухотны, як бяда людская…
…Вось Farbenlehre на трамваях.
Ня помню добра ўжо, які там
Быў “восьмы нумар”… Ці з блакітам,
Ці з жоўтым папярочным пасам…
Ня помню ўжо за даўнім часам…
Ды што там колер, калі ў груку
Улёгся ўпоперак на бруку
І барыкадай стаў (дзе Зільке,
А насупроць быў Петарзільге).
За барыкадай – люд; лунае
Высока сьцяг над тым трамваем,
Сьцяг-заклік лодзкіх змагароў,
Чырвоны сьцяг – у ім жывая
Рабочая бунтуе кроў.
Як пад шлагбаўмам: так бывае,
Калі дзяжурны падымае
Флажок чырвоны машыністу,
Што з дыму, пары, груку, сьвісту,
Як галавешка выглядае –
І па загаду, па сігналу
Тармозіць колаў бег памалу,
Сьцішае паравоз паволі
І стоп! – застыне ў чыстым полі…
Пётркоўская да Гранд-атэля
Нібы падмецена – пустая…
Перад трамваем бочкі, скрыні,
За імі з браўнінгамі шэраг
Баявікоў, -- цікуюць шэрань
Бязьлюднай вуліцы-пустыні.
Напагатове… Мёртва. Гола.
І ціша гулкая наўкола, --
Бо не пачуеш з мора тлуму
Ніякіх гукаў, апроч шуму
Патокаў, груп, людскіх рачулак,
Што, наплываючы зь Відзэва,
Да барыкады льюцца з вулак:
З Наўрота, Глуўнай і Пшэязда
Цераз Пётркоўскую налева
Цякуць у бок Старога Мяста.
Ды мала хто прапхнуцца майстар
Да Ульрыха, да Майстархаўза, --
Адтуль да самага трамвая
Людская лава трапяткая,
Маўклівы тлум: скрозь твары, плечы –
Як брук з галоваў чалавечых…
Пустэча ж тая – і той згустак,
Бы ў даміно “шасьцёрка – пуста”.
Я, прыкіпеўшы да балкона,
Гляджу на тое, што чырвона
Гарыць, лунае над вагонам.
І раптам з краю той пустэчы,
Ад Банадыкта, дробным нечым
(Нібыта прыгаршчы карцечы)
Як сыпане… Нібы штрышкамі…
Бягуць… бліжэй… і ўжо штыкамі
Паветра поруць… цэлы шэраг…
Вось ротай робяцца пяхоты,
Вунь цэшкі на фуражках шэрых…
Спыняюцца… Наперад роты
Выходзіць шустры афіцэрык.
Блішчаць халявы ботаў глянцам,
Трымцяць нэрвова дробным танцам,
Рука ўвесь час у дзіўным руху:
То вус памацае мезенцам,
Як бы сьвярбела там, то ў вуху,
Як бы зьвінела там, бярэцца
За рукаятку срэбнай шашкі
І круціць кутасы і бляшкі…
Нібы зьмярцьвелы тлум. Ня дыша…
А ціша, гэтакая ціша,
Што быццам чуеш стук “секундкі”
У тым гадзіньніку бліскучым,
Які трымае пан паручнік,
Цікуючы за часам хуткім.
Чырвоным сьцягам раздражнёны,
Аж скача, скача зірк ягоны
З гадзіньніка на люд ціхуткі,
І ціша, ціша… сьмерцю дыша…
Салдаты – зухі, маладзёны
(Быў полк пяхоты трыццаць сёмы),
Глядзяць варожа на ўтрапёны
Натоўп.
І толькі сёй-той зіркне строга
Убок
На палкаводца баявога…
І ціша, ціша… сьмерцю дыша…
Кароткі трэск. Пан афіцэрык
Схаваў гадзіньнік асьцярожна,
Паторгаў пальчыкам каўнерык,
Пасьля павёў руку да ножнаў,
Амаль няўлоўны рух, і толькі –
Лясь! Ляс! – і да пляча вінтоўкі,
Як бы ў адзіную адмашку,
Як бы пружына там якая;
І толькі высьвіснуў ён шашку,
Аж тут як гахне з-пад трамвая!
З-за бочак, скрынь у шызым дыме,
Нібы пярун у хмарах мая,
Сталёвым грукатам як грымне!
Мільгнула шашка рваным лётам,
І “Рота плі!” – і плюнуў з роты
Сьвінцовы дождж і залаты,
Бо гэтым залпам з дулаў тых
Маланка выбліснула з буры;
Завыў ад болю мур пануры,
Закалаціўся, трэснуў зноў,
І скалануўся брук галоў,
І хлынуў люд парывам страшным,
Як разварушаны мурашнік, --
Бурліць, нібы кацёл з смалою,
А кулі чорныя ўжо роем:
Сякуць па брамах, па будынках,
Убок адскокваючы з тынкам;
Уроссып, пырскі вару нібы,
Са звонам лопаюцца шыбы;
Ды б’е, грукоча, ня сьціхае
Гром браўнінгаў і з-пад трамвая.
І гэтым грукатам шалёным
Умомант вымела балконы.
Зьбялела мама, зь немым крэчам
Мяне ўхапіла з-пад парэнчаў,
І ў крыку, ляманце, у гвалце
Усе забегалі па хаце,
Як там, пад тою барыкадай
З крыху прыглухлай кананадай…
Пусьці! Пусьці! Дай я пабачу!
А мама ўся зайшлася з плачу.
Пусьціце ж! Гляну! Божа, ўнізе…
Праз барыкаду пакаціўся
Патокам чорным пад балконам
Натоўп усьлед за тым чырвоным!
Махаюць гнеўна кулакамі!
Сьпяваюць!? Мама! Глянь! Пад намі!
Глядзі, мамуся, там кабета
Крычыць… Ой мамачка, ды гэта
Яна ж кляне і пора пальцам
У нас!.. За што? Глядзі, на палцы
Нясе ўжо тое палатно,
Два Р і S на ім, як золата,
Трапечацца зь сярпом і молатам,
Наперадзе людзей яно…
…А ўнізе ўсьпененае мора,
Нібы тут стоўкся цэлы горад
У гэтым вузкім калідоры
Між камяніцаў гнеўнай Лодзі,
І ў тым разьятраным цясноцьці
Гул вуліцы, балконаў, вокан
Ужо цячэ адным патокам,
І ўсе дамы, і ўсе балконы
Абапал чорнае калоны,
За дахам дах у гордым маршы
Наперад крочаць з домам нашым,
І сьцяг палошчацца высока:
І песьня шырыцца далёка:
“Нясе ён
люду гнеў,
помсты гром,
Вядзе працоўныя мільёны,
Наш горды сьцяг, наш сьцяг чырвоны –
На ім палае наша кроў,
На ім палае наша кроў,
На ім гарыць рабочых кроў!” --
Пасьля ўжо дворнікі за брамы
Пазносілі ахвяры драмы.
Адно застаўся, нібы ружы,
Крывавы пурпур ліпкіх лужын.
Іх палілі вадой, а потым
Пасыпалі пясочкам жоўтым,
І ўжо назаўтра ў месцы гэтым
Імчалі брычкі і карэты
Паноў багатых і падпанкаў,
Старшынь шаноўных, фабрыкантаў,
Уладароў кантораў, банкаў,
Палацаў, крамаў і брыльянтаў.
Загінуў там і афіцэрык.
Сьмерць прышпіліла да мундзіра
Пяхотнай роты камандзіра
Пунсовую шыпшыну; дзьверы
Адкрыла ў рай! Хавалі чыста
Па рытуале! Поп з кадзілам
Вядзе працэсію ўрачыста,
За ім з падушачкаю воін
Нясе нябожчыкаву шашку
І афіцэрскую фуражку,
Далей – “вянок сяброў па зброі”
(Нясуць жалобна афіцэры)
Са стужкай: “За царя, за веру
И за отечество». Пад мерны
Бой барабанаў, рытму верна,
Штык за штыком, статуту згодна
Строй роты крочыць па-а-ўзводна!
Пасьля з труною ў моры кветак
Ідуць калегі, напасьледак
З медальным, ордэнскім трызвонам
У бляску зброі і рэгалій
Ідуць жалобна ў смутку, ў жалі
Ўсе афіцэры гарнізона
І сам палкоўнік, Але перашай
(Палкоўнік пад руку вядзе)
Сама ўдавіца нясуцешна
Ідзе.
Ідзе – ўсё чыста ненавідзіць:
Усё, усіх, сябе і іх,
Сябе найболей ненавідзіць,
Бо сорамна ёй сьлёз сваіх,
Ад пышнасьці маскальскай гідзіць,
Ад гэтай скрухі, гэтых ружаў,
І ад фальшывага іх гора –
За чорны крэп, за ганьбу мужа,
За труп у дамавіне сорам.
О Езус, бязь віны расьпяты,
Сьвятая Маці, боль твой з намі! –
Зрабіце, каб той зброд пракляты
Не бразгатаў тут медалямі.
І шаблі, шпоры, ня зьвініце,
Маўчыце, бубны, псы жалобы;
О дайце літасьці, шкадобы,
Пусьціце, я сама, пусьціце!
Навошта вашыя мне трубы?
Пусьціце! Косьця мілы, любы!
О Матка Боска, залатая!
(“О маці Полька! Калі сыну
Твайму на лобе…”) – Кінуў, кінуў…
І пад вуалем, што сплывае
Уніз жалобна і хавае
Пазначанае шчасьцем лона, --
Яна пагладзіла далоняй –
І Каінавай знак пячаці
З чала дзіцяці сьцерла маці…
А шпоры, шаблі звонам, звонам…
І тысячы абапал твараў
Глядзяць варожа з тратуараў,
Клянуць маўкліва дамавіну.
“О маці Полька! Калі сыну
Твайму на лобе…” Багамаці!
Не пакідай мяне ў няшчасьці!
Звон-бразгат – з афіцэрскіх тлумаў…
Гарохам – барабанны пошчак…
Яшчэ шаснаццаць пройдзе трунаў,
І пройдзе ў кожнай зь іх нябожчык…
І пройдзе, пройдзе доўгі шэраг
Сірот, удоваў… Іх кармільцаў
Забіў вось гэты афіцэрык…
Спынілася яго ўдавіца,--
І ўся працэсія прыстала…
У афіцэрстве ціха стала…
Схіліўшы твар, палкоўнік хмурна
На вуха Зосі: “Что? Вам дурно,
Софья Игнатьевна?» – “Нет… только…”.
Далей ступае маці Полька.
Дарогай з могілак сустрэла
Шаснаццаць трунаў і калоны
Жандарскай плоймай сьцеражоных
Рабочых Лодзі… Не самлела,
А холадна глядзела ў вочы
Удовам і на гурт сірочы.
Назаўтра раніцаю Зося
Паехала ў сяло да таты.
Тры месяцы з дня цяжкай страты
Ёй смутнай, дзікай, давялося
Ў самоце бацькавае хаты
Маліцца Богу, Божай Маці
За долю беднага дзіцяці.
Яшчэ пачула, што “Дачушка!”,
Яшчэ шырока паглядзела,
Сьлязінка зьбегла на падушку,
Яшчэ штось вымавіць хацела
Губамі спухлымі кабета,
Але ня стала сіл на гэта,
На грудзі галава апала –
І бедная ўдава сканала.
+
Соф’я зь Дзяверскіх Ілганова
пам. дня 7 кастрычніка
г.1905
пражыўшы 21 год.
Благае ўздыху да Бога
ІІ
Дзяўчынку нараклі ў касьцёле
(Была на тое воля дзеда!) –
Анэляй. “Ведаенце, гэта –
Жывенькі вобраз у анёле,
Яна… Таго… Анёлак любы…”
Дзед крэкнуў і падціснуў губы.
Бываюць жа паўсюль дзівоты.
Пачнём з таго, што пан Ігнацы,
Калі ня меў садовай працы
(Ня мог уседзець без работы),
Сьвятым малярствам бавіў рукі…
Найлепей знаўся на анёлах:
Ляпіў ім крылечкі ў касьцёлах,
Рабіў ім гіпсавыя дудкі,
Пуцатым дзеткам серафімам
Падводзіў вочкі фарбай сіняй,
Падмазваў глінкай і пазлацваў
Галоўкі, пёркі, кветкі, краскі.
Пасьля грунтоўных рэстаўрацый –
Разьбы, падбелкі і падмазкі –
У храмах небажаткі тыя
Былі, ну рыхтык як жывыя.
За тое, што люблю, маленькай
Інакш ня звацца, як Анэлькай…
Ня трэба, мой чытач баяцца,
Што, ўзяўшы тэмаю імёны,
Я навыстройваю дыхтоўных
Завоблачных паэтызацый,
Што выштукую, як анёлам,
Анэльцы голаў арэолам
І дамся міла a-la Ілла,
Што гэтым вершаў том зрабіла,
У чарнакніжныя тайноты –
Няма патрэбы і ахвоты!..
І не чакай, чытач ілюзій
Наконт фіналаў з галубкамі,
Ня мерся ўжо майго дзядусю
Пакласьці похапкам пад камень.
Ня бойся загадзя, што недзе,
Адданы схемам і канонам,
На містыцызмы аўтар зьедзе,
Што так прыеліся даўно нам,--
Мы ж пад струганыя скрыжалі
Грахі і ханжаства ўжо клалі,
Сваё юродства пад крыжамі
Сьвятою польскасьцю назвалі…
“Ах, проша пані, ах, пані шчасна,
Ах, марны лёс, халера ясна”…
Я мог бы з нашага старога
Абраз пісаць, як са сьвятога,
І ён падняўся б у чародку
Анёлаў, нібы колісь Якаў,
Аб зоркі б галавою гракаў
І тузаў Бога за бародку…
Я лёгка выпусьціў бы з храмаў
Ікон касьцельных, лялек стада,
Каб там, за недаступнай брамай,
Яны аблашчылі Ігната.
Але ж і ў кветках ёсьць аснова,
Каб скроіць фокус фантастычны,
Псіхалагічна-батанічны,
Прынамсі, ладны дастаткова.
Аднак цьвярозы пан Ігнацы
Не давяраў разьбёнай ляльцы,
Цураўся містыкі, паколькі
Любіў жывых анёлаў толькі,
Бо густы, знаеце, як ліха –
Каму сам поп, каму папіха,
Мне ж – пападзянка, я бяз бзікаў…
Я ня люблю машын, пікнікаў,
Салаты, спорту і цыгараў,
Дыскусій, энэргічных твараў,
Гарачых пляжаў, плётак прэсы,
Яечні, нораваў жалезных,
Набэдрыкаў залішне цесных,
Велікасьвецкіх паліглотаў,
Трускавак з крэмам, самалётаў,
Музеяў нудных, мецэнатаў,
Гісторыёсафаў, цукатаў,
Манументальнае скульптуры,
Магутных дзеячаў культуры,
Юнацкай пыхі і плюгаўства,
Магнатаў сьвету і іх царстваў,
Нясмачных досьціпаў, начосаў,
З марыхуанай папяросаў,
Пазногцяў бабскіх маляваных,
Міс-унівэрсум фарбаваных,
Чакаць, прамоўцаў, істэрычак,
Балбатуноў і запальнічак,
Каўтаць пячэньне, як макуху,
Юрыстаў, кніжкі “Геній духу”.
Люблю ж я: дождж, капацца ў стосах
“Тыгоднікаў”, “Вэндроўцаў”, “Клосаў”,
Кірмаш, гарохавік з грудзінкай,
Лясы, паштоўкі, тэкст лацінкай,
Сабак, зьбіральнікаў, цыганак,
Гарачы боршч люблю, каханак,
Календары у букіністаў,
Этымалогію, артыстаў,
Шуфляды кніжнай картатэкі,
Век дзевятнаццаты, карэты,
Лаванду, картачкі, аптэкі,
Каньяк, язык халодны з хрэнам,
Куплеты з просьценькім рэфрэнам
У вадэвілях, вальсы, буры,
Літву, залёты, шуры-муры,
Паспаць удзень, Красьценка, карты,
Піць піва Хабарбуша з кварты
(Хоць немец – варыць найталковей!);
А “Пан Тадэвуш” – звыш любові…
Сьвярбіць пяро, каб жа з прычыны
Няшчасьця беднае жанчыны
Пегасу шпораў даць, каб гнаны
Галопам ямбаў, капытамі
Ён песьню выстукаў старую
Пра польку, маскаля, пра тую
Пакуту, што нёс бацька родны –
Палоній шчыры і гаротны…
Ды што галоп, калі гаворка
Пра тое, як старому горка.
Цаніў ён зяця. Зь любаваньнем
Глядзеў на росквіт іх каханьня,
Усьмешлівы; зяцёк жа гэты
Прыносіў з горада букеты,
Гукаў пацешна: “Свет мой Сонюшка,
Цвети, свети, как ясно солнышко,
Букетом польским привечаю –
Приветь по-русски чашкой чаю!
Твой муж – москаль, твой чай – гарбата!»
Сычалі людзі: “Ганьба! Здрада!”—
І рацыя была ў сычаньні.
Маўчала Зоська-ненагляда –
І рацыя была ў маўчаньні.
Было дзьве рацыі, як твары
Адзінай праўды, руска-польскай.
Адной, казённай, на Пётркоўскай
Прабіла куля сэрца.
Хмарай
Была другая. Тыя хвалі,
Што труп пасьля падрасавалі,
Той чорны бляск, што плыў з прадоньня
Вачэй пагаслых, “свет мой Соня”!
ІІІ
Ян Мергель, быў той ткач са Згіра,
Што ў незабыўны дзень татулю
Анэльчынаму ўзычыў кулю.
Сынка ў пялюшках, Казіміра,
Меў сам, як лёг пад барыкадай!
“Мой Казю!” – крыкнуў, калі падаў.
ІV
Садоўніку (сказаць дазволю!) –
Пляваць было на тую волю.
Бо што там Польшча? – жыў ня ёю.
Бо што яму пакуты краю?
Край меў надзею, ён – “што маю”,
І з Польшчай ня сплываў крывёю
За вечнай буркатнёй сваёю:
“Паўстаньне робяць… ха, паўстаньне –
А прыйдзе сьмерць і ўсіх дастане…
І бацька мой хадзіў на бунты…
Я не дарадца… воля ваша,
Ці так, ці гэтак, там ці тут ты,
А прыйдзе, знойдзе і пакажа
Каму правы, каму блізіры –
Дагнала ж бацьку і ў Сібіры.
За волю, кажаце?.. Бунтуйце!..
Няма яе і – вой! Ці будзе.
Унукам, кажаце, нашчадкам?..
Якой жа волі ім дасьцё вы
Калі масток яе трысьцёвы
І ўсіх адна чакае кладка
Ці тут у Польшчы, ці ў Расіі!
Забіты ў Порт-Артуры Шчырак,
Галотку ў Швабіі скасілі,
А Бельскі ў храме стрэў свой вырак,
А ў Лодзі Андзечка… заўчасна…
(Згадаў пра жонку, стала горка,
Ажно ўздыхнуў бядак няшчасна,
Глынуў сьлязу, нібыта горла
Здушыла жальбаю нядоля –
Але ж ня наша з вамі воля,
Тут справа іншая…). Пад сонцам
Усе мы ходзім: і палякам
Яна дагодзіць, і японцам;
Скідай цара ці поўзай ракам,
А прыйдзе, возьме – лямсь, і годзе!—
І садухі тваёй свабодзе!”
Была пустэча ў яго сэрцы,
Пустэча непазбыўнай сьмерці.
Там даль цягнулася, сумота,
Там цярусіў нудотнай слотай
Сьмяротны попел. Паняверцы
Фатальная служыла прахласьць,
Мізэрнасьць і пустая марнасьць…
А помніць добра, што навала
Зьнянацку так апанавала –
Як гром тупы, бязгучны злыдзень.
Было ўсё тое на вялікдзень:
Дзянёк сьвяточны, апалудні,
Евангеліцкай несьлі паску
Ён з жонкаю.Усё йшло мерна:
І сам з жанчынай гэтай вернай –
І час – і тратуар бязьлюдны –
І конь, запрэжаны ў каляску –
І думкі панечкі русявай,
Што вунь з акна глядзіць разьзявай,--
Ружовы хлопчык той кірпаты,
Што йдзе за ручку ў мамы-таты;
Усё раскволена, маркотна
Ішло кудысьці беззваротна…
І чым далей, тым беззваротней,
Глушэй, цішэй, мярцьвей, самотней,
Аж нават думка смутна вісьне,
Душа сьлязіцца, сэрца цісьне…
Стуліўся час. Нібы ў тумане…
Якаясь немарасьць і здані.
І жонка – здань, і конь, і тая
Ў акне, і тыя з хлопцам – здані…
І раптам скрадліва-густая…--
Нібы пярун, яна, зьнямога;
І зьнярухомеў сьвет, зь якога
Яго панесла ў тую слоту
Пустэчы прахлай, у самоту.
Мізэрнасьць, трухласьць закружыла,
Сьмяротным попелам замжыла.
І зьведаў ён, што ўжо ня сьцерці
Яму з душы пячатку сьмерці.
Калі спустошанасьць пачварай
Разьзеўрылася на старога,
Пачаў пытацца, дзе ж дарога
З той пасткі змрочышча густога;
Ён не прамовіў слова дарам,
Бо слова – рэха! Не да Бога
Пагнала вострая трывога,
Не ў Невядомасьць з чорным тварам,
Што глушыць велічным абшарам
Бясконцасьці. Агорк “сьвет вечны” –
І ўрэшце кінуўся ён бегчы
Ад той магутнасьці сусьвету,
Але куды?
У фарбнасьць гэту,
У радасьць дробнага натхненьня,
У водар красак, храм Збавеньня,
Мастацтва (ці па-польску – “штукі”!),
Бо ён, Ласкавы, Срэбналукі
(Чытай: Сьмінтэйскі – во герой! –
Як топча сьмерці мыш пятой!),
Бо ён ня толькі друг шэдэўраў,
Мікель Анжэлаў (ці Анхэллаў,
Як у Славацкага), ня толькі
Шапэнаў, сьпісаных у зоркі,
Гарацыяў, астральных Дантаў,
Але й Дзяверскіх, тых Ігнатаў,
І твораў “штукі” засьцянковай,
Бо Апалон жа – бог з талковых:
Агонь ён любіць шквальны й ціхі,
Абы каб творчы, каб прыгожы –
Хай з вогнішча, са сьвечак божых,
Хай з феерверка, хай з “шуціхі”;
Ня толькі з лодзкіх закануркаў
Тых Эўрыпідаў і Шэксьпіраў,
Але ж і сьціплых самавукаў;
Ня толькі псальмы гордай ліры,
І кліч над скаламі арліны,
І горды лёт яго з гнязьдзішча,
Але й дразда, што ў клетцы сьвішча
Ў шаўца з Падвальля, нават скромны
Правінцыяльны верш альбомны,
Куплет удалы, жарт салёны,
Кірмашны “відзік”, калі складны,
Букет вясковы, як што ладны,--
Усяк дагодзіш Апалону.
Спачатку кветкі і анёлы,
Пасьля ляпіў ён хімерычны
Сьвет фаўны, флоры экзатычны,
А там пайшлі зь ягонай школы
Індзейцы, туркі і манголы;
La каляровая трасянка:
“Цусімскі бой” і “Лавічанка”,
“У краме цацак”, “Дно марское”,
“Калумб зь індзейцамі” (дарэчы,
На піку творчага настрою
Ён зьдзейсьніў подзьвіг выяўленчы:
“Сьмерць Ілганова Канстанціна”!
Якраз за “Цмокамі Вавэля”,--
Рад манекенаў на карціне
У профіль, дым курыцца сіні
Са змрочных дулаў рэвальвераў
Прычым відны ў паветры кулі –
Агонь і дым, і людзі, людзі,
Паручнік заціскае грудзі,
А кроў ракою па кашулі).
І тут жа цуд каліграфічны,
Ў карціне ўвогуле нязвычны:
Бо на акравачку кардонным
Ў гадзіньніку пад вечкам выдаў –
Перапісаны псальм Давідаў
Чарнілам срэбраным па чорным,
А ў цэнтры ў залатым квадраце
Мікраскапічна лютню ўладзіў:
“Як лань вады крынічнай прагне,
Так і душа мая ўзывае.
Калі ж, калі яна, жывая,
Перад Табой жывым паўстане
І мукі явіць Табе, Пане?
Мне ж толькі сьлёзы замест хлеба,
Калі штодзень мне чуці трэба:
“Дзе ж Бог твой? Дзе Яго ўладаньне?”
Яны сьмяюцца, я чакаю
І сам сабе душу зьліваю.
Ці ж ня схіляў паслушна голаў
Я перад брамаю касьцёла?
Што ж ты, душа мая, ў трывозе”
О, супакойся, ўцешся ў Бозе:
Бо Ён суцешыць, Ён і збавіць.
О, як Яго я буду славіць!..
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
…Скажу Яму, майму аплоту:
Чаму забыў маю журботу?
Чаму, калі Табе бядую,
Тваёй спагады не знайду я?
Балюча сэрцу, рвуцца грудзі,
Калі зь мяне сьмяюцца людзі:
“Дык дзе ж твой Бог? Яго ўладаньне?..”
Азьвіся, мой аплот, мой Пане!..”
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Сам ксёндз Камода меўся допіс
Падаць пра вершык у часопіс:
“Пахвальных у дзівоснай псэльмі
Нагледзеў здольнасьцяў я вэльмі,
Як з тэй павелічальнай шкліны…
А хто ўталентаваны многа,
Таго ўпярэдзіць мы павінны,
Што ўсе таленты ў нас – ад Бога;
Табе ж, мой сыне, не зашкодзіць
Аплатка і сьвятая споведзь…”
Вось так праз талент яго ўмельскі
Садок зьявіўся чарадзейскі
Ў бутэльцы: з бляшак, розных шклінак,
Караляў, пацерак, галінак…
У слоіках сядзелі жабкі,
Жукі і яшчаркі, трытоны;
Духмяны пах травы напоўніў
Палічкі, скрыначкі, шуфлядкі
І ўвесь пакойчык каля крамкі…
(На зіму бо яны ў мястэчка,
Бліжэй да гарадское цэглы,
Перабіраліся ў гнязьдзечка
Да крамы пані Бельскай Тэклі,
Якое муж меў “талент” споры –
Пеў басам у касьцельным хоры,
Ды ўжо здаволіўся касьцёлам
І падбасоўвае анёлам…)
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Дык вось Ігнат зрабіў з каморкі
Вядзьмацкі грот: павесіў зоркі,
Прыладзіў кола задыяка,
І брыг карсарскі стаў на якар.
Яго Дзяверскі сплагіяціў,
Але праўдзіва, як з натуры
Паводле нейкай там гравюры
З “Календара ў сялянскай хаце”,
Які знайшлі ў аптэцы ў пыле
Ў Распэндзікоўскага Каміля,
Што вока меў адно шкляное
(На ноч яго ён клаў у слоік),
Насіў бародку, трошкі вусаў,
Хадзіў худы, высокі, юрзаў,
Нагою нейк з падхляпаў соваў,
Гвазьдзічкай пахнуў адмыслова,
І… штрых на гальштук белы клала
Зашчэпка зь яркага карала;
Апроч аптэкарства пан Каміль
Мог пракарміцца і рукамі:
Як возьме пальцы, як спляце іх –
Ну, рыхтык вам тэатрык ценяў;
І ўсё так ёміста, праўдзіва –
Жыве жывое ў ценях дзіва:
Стрыжэ вушамі сьмешны трусік,
Вярблюд чалэпае гарбаты,
Ваўчыска – гам! (вось-вось укусіць!)
Казёл рагаты, барадаты,
А як бэбэкне (наш аматар!),
Дык хоць бяжы ад сьмеху з хаты;
Яшчэ быў жарт: заплюшчыць вока
І тым другім, нібы ў цыклопа,
Глядзіць, як жонка Антаніна
Дрындыча вальс на піяніна…
Ну, словам, тут, у шатах Лодзі
Жылі ўсе музы – згода ў згодзе.
Ня ўспомню ўжо ў славутым гроце
Дзівосаў панавыдумляных,
Млынкоў і птушак дзеравяных
Ды ўсякай іншай нябыліцы,
Якімі ўсе затоўк паліцы,
Што ўжо няма дзе і паставіць…
Ня мог Сьмінтэйчык нахваліцца!
(“О, як яго я буду славіць!,,)
V
З чаго ж ён цешыўся найболей
І што найболей ненавідзеў,
Што ў сэрцы найлюбоўней кволіў
І сам сабе праз што абрыдзеў,
Што ў час зімовы песьціў звычна
І акрапляў сьлязою часта
Наш дабрахотны ламімайстар,--
То быў тэатр, тэатр трагічны
У зале Сэліна, што ў Лодзі.
Там з Андзяй колісь на галёрцы
Яны выстойвалі, бывала,
Пад чарамі гадзін ці мала,
Калі той чорны, белазубы
Варочаў буркаламі гнеўна
І ў пене плямкаліся губы,
А той другі, сам д’ябал, пэўна,
Пад’юджваў хітра, пакуль першы,
Давер у чорным сэрцы меўшы,
Ня сьціснуў ясачку за горла…
І вось з аполак і ламачча
Дзед сцэну выстругаў, актораў
І залу, як з галёркі бачыў,
Шаленца-маўра, генерала
Венецыянскіх войск, красуню;
Сябе ж і Андзю ён падсунуў
У рай, пад столь. Яшчэ стаяла
Ў тэатры сьвечачка і драму
На сцэне цьмяна асьвятляла.
Тры вечары аддаў ён храму
Вялікай сцэны; а пачвара
Нявесьце думкі ўсе зьвязала:
Той страшны маўр і тая кара,
Што жонку маўра напаткала,
Нібы сурочылі, скавалі,
А ўжо ж да шлюбу часу мала:
Бо ўжо й на запаведзь давалі.
У нашай слыннай Лодзі колісь
(Пісаць паводле хронік мушу)
Негр, трагік чорны, на гастролі
Заехаў неяк быў. А душу
Яго Бог ведае, наскокам
Ці – паслухмяны чорным цмокам…
Ці так, ці гэтак, а на сцэне
Тутэйшай ладзіў бенефісы,
Зрываў авацыі і “бісы”,
Пасьля памёр на запаленьне –
Ад маткі Афрыкі далёка
Цяпер у Лодзі сьпіць глыбока.
А жыў ён у “Клюкаса” , там, дзе
Ігнат запаў у сэрца Андзі,
Яшчэ ня будучы Ігнатам,
Бо ў пана Сальвы практыкантам
Служыў тым часам пры гатэлі,
Дзе службу мела пакаёўка;
Ну ясна – кветка, ўсьмешка, слоўка,
Два-тры кругі на каруселі,
“На Мане” ці на Праменадзе –
І ўжо сышоўся сьвет на Андзе.
Яны кахаліся. Як часта
Каханьне ёсьць замена шчасьця,
Калі, як тое ўжо вядзецца,
Няшчасьце ў долю не ўпляцецца.
Няшчасьце дзіўнай, смутнай хмарай
Пайшло ў касьцёл за мілай парай.
Імёны рэхам паўтарала,
Ксяндзу кароны падавала,
Было за шафера, нарэшце
Дваім абменьвала пярсьцёнкі,
Цямнела ценем у букеце,
А як выходзілі з касьцёла,
Цень вэлюм нёс за маладою.
А як на сьвет прыйшла ў іх Зося,
Цень зьнік… з усёй былой бядою,
Нібы ўсё ліха зьнябылося, --
Ды зноў вярнуўся, зьнікшы ледзьве:
Куме пакумкала кумося,
І ўжо скумекалі абедзьве,
Як толькі ўгледзеліся блізка,
Схіліўшы патлы над калыскай,
У цельца беленькае крошкі,
У вочкі, сінія валошкі,--
І раптам проста, тым маментам,
Бяз розных там экспэрымэнтаў
Дайшлі, як той казаў, вачыма
Да тайны генаў, першпрычынаў:
“ А не казала я? Га, пані?…
Бач, губкі – чыста з Афрыканіі!..”
І скажам шчыра, мелі рацыю.
Праглядвалася гіпертрофія,
Бо Зоська – Зося – Потым Зоф’я
Займела губкі не па матцы
І не па бацьку! Сам ня знаю,
Па кім! А каб “было” там што там,
Ня веру, хоць не адмаўляю…
Але, на горкі жаль, зь істотай
Людской спалучана агідна
Іх падазронасьць; гэта гідра
Паверыла… І мне ахвота
У сувязі зь нязвыклай фаўнай
Даць досьлед гідры нязвычайнай:
Намаляваць хачу карціну,
Па вушы ўдзерціся ў руціну
Эрудыцыйных мікралогій,
Ва ўсе крыніцы міфалогій.
Зь якім я прагну апетытам
Заняцца дробненькім петытам,
Зірнуць у зноскі, ўбачыць зблізку
І “гл.”, і “sic!”, і “нота бэна”.,
І нумарацыю па-рымску,
І айн-цвай-драй, і эна-бэна…
Так і карціць прыкласьці рукі
Да ўсякіх загваздак навукі,
Тамы вучоныя разгрызці,
Шукаючы ў радках разгадкі,
Зь якой ня выдзяўбуць карысьці
Ні я, ні вы, ні ўсе нашчадкі;
Бо так ужо вучоны дыша:
Чым меншы факт, тым больш расьпіша –
Па вушы ўлезе ў чарнакніжжа.
Заглянуць рупіць у трактаты
Пра скальны жывапіс Урарту,
Пра хронавершы і цэнтоны,
Пра сэнс сінекдах Цыцэрона,
De carminibus figuratis,
De barba Moysis, de castratis,
De cantu cygni, de cornutis,
De jure ventris, ligno crucis,
De matrimoniis incantatis?
De bibliotheca Adami?
О сьвяты Яцак зь пірагамі
De et cetera бомба… Satis.
I Monstra fabulosa, пострах,
Медыявальных змрочных кафедр
(Бадай, сярэднявечны frater
Вывучваў чорта па тых монстрах),
Ды заалогія, тэраталогія
З дэманалогіяй на грані,
Клубкі заморскіх страшных страхаў,
Плён выдумкі дурных манахаў,
І do Indyey, і стараньні
Вандроўцаў з прагаю да ведаў
Зірнуць сваім цікаўным вокам
На каляровых людаедаў –
А нагрувасьцілі ж навокал
Яны мільёны авантураў –
Я гэта вывучыў глыбока,
Ня горш прафесара Ян-Тура.
І Лікастэна, Альдраванда,
І з “Prodigiorum Chronicona”
Пра ўсе жывёлы і пачвары
Антарктыкі, Сэптэнтрыёна,
Знаю, што бачыў сьвяты Брандан
На астравах і што ў Бразіліі
Івон д’Эўро і Пігафета,
Ці Ізідор сьвяты зь Севіліі,
Знаю “Singularites” Тэвета
І “ Miroir du monde” Брунэта,
Вялікага Альберта (ня менш Вялікі).
Я знаю ўвесь зачараваны
Кніг ерэтычных сьвет грахоўны:
Ўсе гіпагрыфы, левіяфаны,
Кінацэфалы, унікорны,
Ня зблытаю між аднарогаў
Эглісэрыёна з монацэрам,
Я знаю шмат чаго такога,
І мог бы тут жа за Геснэрам
Даць вопіс гідры… Ды “referens
Horresco”… Бо, калі стварэньне
Успомню гэта, жах праймае…
Але, павер, і тое знаю,
Што горш за гідру – Падазрэньне.
Тым горш, бо хітрая істота
Віецца, лашчыцца, кладзецца –
Ледзь легкаверны схамянецца,
Яна ўжо ля другога бота.
І гэты выпладак геены –
Сабачка верны, незаменны,
На крок убок не адступае,
І верна служыць, і кусае.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Вярнуўся цень, ішоў за імі
І лепятаў губамі Зосі…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Менш геніяльныя ж казалі,
Што Андзя проста “наглядзела”…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VI
Глыбока ў сьнезе , ў сьне глыбока
Ляжыць задумліва мясьціна.
Срабрысты месяц белым вокам
З усьмешкай белай з-пад аблокаў
Глядзіць зь нябёсаў цёмна-сініх;
Дамы прысыпаны да вокан,
Застылі ў гурбішчах пушыстых,
А вецеп пыл мяце іскрысты
І гоніць вуліцай шырокай.
А каля крамы – сухастоі,
Нібы аблітыя сьмятанай,
Нібы хто пенаю густою
Намыліў бараду старанна
Міколу, ўгодніку сьвятому,
Што зь ліхтаром заснуў ля вокан;
А гэта шыбіна, як люстра,
І ў люстры месячык-распуста;
Не, там за шыбай сьвеціць месяц –
Мігае лямпа. Занавесіў
Марозік шыбы, сплёў узоры,
І з вокан сьвецяць іскры, зоры,
Крышталь, вясёлкі і тапазы,
Брыльянты сыплюцца, алмазы;
І сам мароз ужо ня помніў,
Ці ювелір ён, ці садоўнік:
Бо ля вітрыны, разыгранай
Гарэзных блікаў шустрай гамай,
Бач, варшавянка маладая
Стаіць і прагна, па-жаночы
Да цацак прыляпіла вочы,
Стаіць, украсы разглядае…
Як іскры сыплюцца з каменьня,
Як пырскае ад іх праменьне…
І ўжо агеньчыкі на футры,
І заінелі вейкі ў цукры,
І дзьве жамчужыны на твары:
Адна аздобіла ёй носік,
Другая вока… дзьве ахвяры…
Тым часам мерзьне верны пёсік,
Цярпліва лічачы хвіліны
На павадкум каля вітрыны;
Каб нейк забавіць час пануры,
Джонік прыладзіўся да мура
Ахвярным культавым трыногам –
І раптам сьнег паплыў пад догам…
А мой ты цуцык! Джэнтльдожа!
Ты мог загінуць там, далёка,
Жыцьцё табе тут не раскоша,
Але ж ня выеш адзінока --
Набраўся лішняй моды, Джонік,
Тут у жабрачай эміграцыі…
Сабачка любы! Маеш помнік…
Даруй, што ў гэткай сітуацыі.
Ў калысцы цінькнула малое;
Устаў садоўнік, спавівае.
Паклаў унучку, супакоіў,
Хай сьпіць. Стаіць і разглядае
Вачыма шпіка твар дзіцячы,
Здаецца, нешта ўжо і ўбачыў…
Тут на сьцяне, сьвятлом аблітай,
Зьявіўся цень даўно зьнябытай
І ня зьнікае, хоць Ігнацы
Падсеў к тэатру, штось гаворыць…
І шэпча цень у белай хатцы…
А за акном ціхмяна ўторыць
Вятрэц іх шчыраму дуэту…
А праўда дзе? Яна навечна,
Пакуль ты зь ценем, чалавеча,--
У Вільяме – кругі сусьвету
І пекла ён усё аблазіў!
“Не”,-- кажа цень. “Там!” – у адказе.
І думаюць – усё адкрылі;
А Вільям, што сышоў на дно,
Як дух узносіцца на крыльлі –
Прысуд яго: “Усё адно…”
…А ноч вышэй, а ноч ad astra,
Вышэй і вецер круціць песьні,
Мяце пыл зорны ў домік цесны,
Дзе ў бедненькім тэатры майстра
На сцэне шалы векавыя
Іграюць лялькі няжывыя
Праўдзівей за людзей праўдзівых,
Ах, і таксама нешчасьлівых.
О, асалода гэтай ночы!
Адчуў: набеглі сьлёзы ў вочы.
І слодыч любасьці, зьдзіўленьня
У верным сэрцы…
Мо гэта ноч Ператварэньня
І цуду – цуду чарадзейства:
Ён са сьцяны сьцёр цень рукою,
Пад ногі кінуў, растаптаў
І раптам моваю чужою
“Perdition catch my soul”,-- cказаў,
“But I do love thee…” Хто? А гляньце –
Нябожчыца падсела, Андзя,
Яго далонь сваёй накрыла
І ў срэбры месячным застыла,
Вачэй ня зводзячы з пасьцелькі,--
Знаёмы цень да кожнай рыскі
Устаў, схіліўся да калыскі,
Шапнуў ён “Зося!” да Анэлькі…
І памутнела ўсё наўкола…
Пасьля праз бляск марознай поўні
Малінавы прабіўся золак…
“Было ці ня было?” – ня помніў…
“Няпраўда? Праўда?” – Усё роўна.
Зноў загарэўся дзень зімовы.
Канец хімернасьці чароўнай,
У сэрцы, ў хаце водбліск новы,
Згарае сьвечка… Дагарэла…
“Было ці не?”… Зусім няясна…
На ўсім вясельны сьнежны вэлюм…
“I am declined”,-- cказаў Атэла,
“Into the vale of years”… Заўчасна.
VII
Так і расла. Зімой у гроце,
У той аптэцы, у той крамцы,
А летам у лясах, на траўцы,
Паблізу дачы, “ на выгодзе”.
Былі за маму пані Бельска,
Худая пані Камілова,
Яшчэ прыглядвала някепска
Дзяўчынку пані Міхалова.
І кветка польская Анэля
Расла сіроча сярод зельля,
Пад ласкай Божай – Ілганова.
Было ж у крамцы цёпла, цесна –
Сярод мяхоў з мукой сядзела
Ва ўтульнай беднасьці Анэля
(Шчасьліва бавіцца маленства,
Калі цвыркун цьвірчыць з-за скрынак,
Калі ў сумётах горад дрэмле,
Калі чуваць: “…мне лут разынак,
Фунт цукру яек і ванілі…”
І пахне рошчына духмяна,
І на шчадруху зазванілі,
І казка з праўдаю зьмяшана,
Плыве дымком у вечар золкі,
І зорак Андэрсэн навешаў
На планэтарый тваёй ёлкі…)
(Я са свайго цытую верша
Пра “Засынаньне”.) Што ж, Анэля
Сярод мяхоў з мукой сядзела,
Смактала ліпкія ландрынкі
З высокай цыліндрычнай скрынкі
(Ледзь адчыніць магла Анэля)
І семкі лушчыла ў каморцы,
Баранкі грызла, булкі ела,
Як мышка шэранькая ў норцы.
Тут як у дзеда: што шуфляда –
Ад кожнай пахла іншым ладам;
Міндаль, каляндра, кмен, крушына,
Ваніль, карынка і шыпшына,
Карэньчыкі, пялёсткі, зёлкі –
Вузлы, вузельчыкі, таболкі
З засушанымі гваздзікамі,
Якімі пахнуў і сам Каміль.
А ўсё спатрэбіцца ў бальзаме,
Што прапісаў сабе ён сам і…
На вушка раіў вельмі шчыра
Любоўю струджаным мужчынам
І ўсім ахвотнікам да бабы –
Рэцэпт “Бальзаму Сангварабы”,
“Бо з тым бальзамам сангварабскім
Кроў мецьмеш, як скакун арабскі
(І пальцамі паказваў, шлопаў –
Цень-вогір на сьцяне – галопам!),
І што важней, дык, проша пана, --
Хоць аганяйся ад каханак!..”
Яно б зусім было талкова,
Каб так лічыла й Камілова…
Аптэкар забаўляў дзяўчынку:
То вырачыць шкляное вока,
То кіне цень па белым тынку –
Такі дасьціпнік і прайдоха!
То вокам страшыў, тварам цешыў,
І вось сон першы: злосны, сьмешны,
Той “вока-твар” з “кашэчым носам”,
Бледна-зялёным, трохі косым,
(Бо Каміль быў зялёнавокі
І наркатычна летуценны);
Яшчэ гадзіньнік меў насьценны
Такі вось твар: худы, высокі
І няпрыемны, як руіна,
“Так-не” – гаворыць бязупынна;
На сон наводзяць яго крокі.
А ўжо ўгары стаяла сумна
Пачвара нейкая, бяздумна
Ашчэрыўшы гнілыя зубы.
Ўставала пані Камілова,
“Цыклопа” біла, штось малола –
І ў мужа хлюпаліся губы…
Але найлепшы цуд выходзіў,
Калі ёй дзед “тэатр заводзіў”
Ці кветкі плёў… калі лагодзіў
Ёй сэрца казкамі старэнькі.
Было найлепш, было на подзіў,
Як спакваля у ёй, маленькай,
Душа гарнулася к свабодзе.
VIII
Як дзевяць стукнула Анэлі,
Пайшлі на могліцы да мацеры.
“Укленчы, пакладзі лілеі
І пашапчы матульцы пацеры, --
Сказаў ёй дзед,-- перахрысьціся,
Кажы за мною: “Заступіся,
Сьвятая Дзева, памажы
Няшчаснай мамінай душы”.
І хопіць гэтага. Пачуе,
Дык досыць слоў. А не пачуе,
То чым паможаш ты душы.
Цяпер за мучаніка тату
Спачатку ўсё яшчэ скажы.
За Канстанціна… За Канстанты…
Перахрысьціся… І дахаты
Цяпер хадзем”. Ад брамы раптам –
Вярнуў яе пад крыж матулін
І крыкнуў, як яшчэ датуль ён
Так гнеўна ня крычаў: “Самое
Аплачвай грэх чужы, малое!
Благай за „Polskę”! Не за “Польшу”
Ці, Божа крый, за грэх найгошы
Ну, ясна?” Не, не зразумела,
А паўтарыла, як умела:
“Заступіся, Сьвятая Дзева, памажы
Няшчаснай мамінай душы”.
А ён: “Ня плач! Устань! Ачніся!
Ну, будзе ўжо. Ня плач! Нягожа
Паненцы румзай быць…” О Божа,
Заплакаў сам, дзяўчо галубіць,
Як я паэму гэту… Любіць,
Ня ведаў сам, відаць, як любіць!..
Каго? Ах… Божа мой…
Па праўду
У антыподы едзе аўтар.
І ў Польшчы знаў, але зарана,
Каб адчуваць, як моцна сьцісьне
Душа па той бок акіяна;
А там, далёка, там на Вісьле,
Купалася варонка
А капітан падумаў,
Што гэта яго жонка.
Пане капітане,
Не твая там жонка,
Ёсьць такая птушка—
Што завуць варонка…
І ў гэтай песеньцы нявіннай
Таксама водгульле айчыннай
Тугі за сінімі марамі,
Далёкай і такой вось блізкай;
Айчыны пах… Ва ўсім… Зь вятрамі,
І вунь яшчэ… там, дзе забліскаў
Агонь у полі…+ Белы хутар
у вішнячку. + На багнавіску
сьвятляк-агеньчык. + Рог Траўгута
і Мазавецкай.+ “Як у вас тут,
мая ж ты панька? Здрастуй, здрастуй!..”
-- А да Рдултавай ці далёка?
Ай не, з паўмілі, тут пад бокам.
+ Пах прэлай збруі. + Баба ў возе.+
Няўспаныя пад золкі ранак
у цягніку сяляне… + Замак
у шэрані.+ “Вам зь дзікалонай?”
+ На двор уехала падвода,
ссыпаюць вугаль.+ Ах, шалёна
гуляе горад…+ Гвалт, цяснота
на рынку ў Лодзі.+ Пахне кропам
з кадушкі.+ Хвост каля “Еўропы”
таксі.+ Жалобны поезд сельскі,
пяюць.+ Машынай праз Алеі
сівы Пілсудскі і нябескі.+
+ І ноч. Касьцёл пад крыжам.+ Днее
над Віслаю.+ Авечак статак
на Калатуўках.+ На выставах
Вялікдзень зь яйцамі. + Бялеюць
Спавітыя ў вянках лілеі
у расцы на вадзе.+ Па росах
сьляды і сьцежкі.+ Пастух босы
на лузе змок.+ Некролаг-трунка
за шыбаю ў акне ў карунках.+
Аб’явы ад рукі на сьценах:
“Здаём пакойчык за бясцэнак…”
+ Гартэнзія. І Вэдаль. + Сала --
кляймо чыясь рука ўпісала
алоўкам.+ У кінатэатры
на Волі зноў “Рэвю” і “Татры”. +
“Кур’ер Варшаўскі” і аб’ява:
“Чытайце Пруса Баляслава,
навэлы”.+ Брычкаю ці пешкам
у Прагу. +Імяніны Лешка; +
Прадмесьце. Фрэта. + Пад Халямі
сухія зёлкі з тратуараў
у баб купляюць.+ “Манюшкамі
пан не праедзе…” + Жоўтым жарам
парк разгарэўся Віляноўскі
пад лістапад.+ Жывыя рыбы
у лаўках, што на Макатоўскай
і Гожай.+ “Шыбы – шыбы – шыбы!”
(Шкляр Шлёма).+ І касцёл пад поўняй
срабрысты.+Ніна Марштынова.
Гарэлка днём у Плававіцах.+
Сінічка. Кветнік,+ Гнуткасьць ніцай
вярбы.+ Стары каваль падкову
куе, мужык каня трымае.+
У цягніку усё мільгае
чародка хат з акна.+ Кабыла
выцягвае зь лясной дарогі
сасну; скрыпеньне колаў; ногі
з калёсаў зьвесіў дзед паныла.+
Падзел на Сольцы! + “Проша пана,
за кім пан сочыць, дупа пхана?”
-- “Сам пан за паняю какоткай!”
+ (Мярцьвяк на шыльдзе круціць кола.)
+ “Білеты папрашу…”+ З Мар’яцкай
зьляцелі галубы чародкай
на брук.+ “Хай голы – ды вясёлы!”
“Галоўнае – не хвалявацца!”
“Палае Вісла, глянь, вар’яце!”
+ Рабіны церпкі смак. + Касьцёлы
Падгальля.+ Ў камісарыяце
Падвечар у суботу.+”Гладка
Шанцуе дзеўцы!” + “Маліноўскіх
Я знаць ня знаю!” + “Шакалядка!
Цукеркі! Піва! Ліманядка!” +
“Во, гузік, пане” (акцэнт львоўскі),
+ Вэнгеркі-сьлівы. + І букеты
са штучных кветак макатоўскіх.+
Апухлы з плачу твар Вянявы,
што за труной каня гнядога
вядзе маршалкавага.+ Вавэль
перад вайной наведаў…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Потым…
Пасьля і мне ўдзялі такога
Атлантыкай журботы. Потым
Мне на Атлантыку, журботы
Сто раз памнож! Не, гэта мала –
Лепш тысячу адзін! Ня знала
Шахеразада, калі ў міфах
Жыла штодня, адпачывала,
Што ў казках мы заўжды ад ліха
Ратунку ўсе сабе шукаем!
Так Лодзь замест Багдада маем,
Ла-Манчу лічым нашым краем,
Табос адвечны -- ў Тамашове,
Варшава – мучаніца Троя,
Ерусаліму – два ізгоі,
Народы два, браты нядолі,
Пяюць і плачуць гімн юдолі,
Хто ж ведаць мог, што нам, палякам,
Сьвятою Меккай стане Кракаў,
А Гевант – Сёмаю Гарою,
А Вісла – Сёмаю Ракою?
My country is my home. Айчына –
Мой родны дом. Дом польскі лёсам
Мне дадзены. Ён мне Айчына!
А ўсе другія – на калёсах,
Дзе нас нягода залучыла,--
Прытулак толькі мой і посах.
Мой дом. Кватэра. Стол пісьмовы.
А ў ім (ці помніш?) у шуфлядзе--
Чаго няма там, як на складзе!
Набор алоўкаў каляровых,
Квіткі, візіткі і насоўкі,
Канверты, маркі і паштоўкі,
Пігулкі, цюбікі, нажнічкі,
Каменьчыкі да запальнічкі,
Пінцэцік нейкі і бірулька,
Старая табакерка, люлька,
Білет да Кельцаў скарыстаны,
Пярсьцёнак медны, футаралік,
Клей, гумка, пэндзлік і мэдалік,
І пропуск пратэрмінаваны
Пад меднай яшчаркай бясхвостай
На прэс-пап’е, сьцізорык востры,
Пяро “пад бронзу” – “Закапанэ”
На тым пяры гравіравана,
Пустая скрынка, ключ якісьці,
Што нешта адмыкаў калісьці…
Ды што ж бо я, зь якога ляду
Ўсё пра шуфляду і шуфляду?..
Глядзі сама, бо адамкнецца
І бяз ключа яна, -- у хламе
Ты разграбеш маё пасланьне:
Тваё засушанае сэрца…
Ня выкідай адтуль нічога,
Прыдасца – не, а хай пабудзе
У гэтым сэрцу мілым брудзе
Шуфляда скарбу дарагога…
Бо ў дробязь кожную я ўкладваў
Жыцьця хвілінку ці гадзіну.
І мне цяпер, як з той шуфлядай,
Так і з пакінутай радзімай:
Усё ў ёй сэрцу дарагое,
Хай “непатрэбшчына”, “пустота”,
А ўсё ж працівіцца істота
Адкінуць. Хай жыве з табою.
Ты скажаш – гэта забабоны?
Вядома. Чалавек вучоны
Назваў бы міфам той феномен,
Бо са штодзённых міфалогій,
Звычайных зьяў бяздайпрычынных,
І з фарбаў, ліній, і зь мелодый
Ты ўявіш сьветлы твар Айчыны.
Такою ўгледзіш непаўторнай,
Адзінаіснай і прыгожай,
У рэху ўчуеш ночкай чорнай –
Яна! – ў табе! Крывінкай кожнай!
І гэта моц – мацней за ўладу
Батураў, Храбрых, Ягелонаў.
За іх гарластую браваду,
За оды бардаў-пустазвонаў!
О гістарычная скуглота!
О псіхапатыя гісторыі!
Рыфмацтва “глорыі – вікторыі”
З гусіным гагатам з-пад плота
Пра дух капіталійскіх продкаў!
О эпахальства вершаплётаў,
О “пафас дзей і спраў” пыхатых,
Патугі вашых кляч крылатых
У дрындзе подзьвігаў і ўзьлётаў!
Пацягнеш Польшчу па віхлястай
Дарозе “вызначэньняў”, “місій”,
Каб, як шчанюк, як барзапісец,
Газетны “фуксік” і падлізьнік,
Тлусьцець на здоры славы пястаў?
Пярун пабі “дарогу лёсу”!
Замест гісторыі з затычкай
Было б няблага для кур’ёзу
Крыху навукі батанічнай?
Акыш! Хлусы з усёю тхлінай
Той гістарычнай блытаніны!
Ня ўкрыць Матэйкавай карцінай
Галечы, ран, пакут Айчыны!
Яе на веліч ты асудзіш,
На “ожал бялы”, “вернасьць крулю”,
А люд табе паказваць будзе
Штаны падраныя і дулю.
Ты будзеш корпацца ў народзе,
На “шлях” выводзіць, -- ён тым часам
У хатах брудных, у смуродзе,
Пусты жывот падцісьне пасам
Ці пакладзе яго ў магільнік
На паўдарозе да “вялькосьці”…
Усьцелюць поле люду косьці,
І гэты ўзнос – крывавы вынік
Амбіцый прагнай Вашай Мосьці.
Гісторыя! “Нашчадкаў права”!
Глянь, як з “Geschichte” распанелі!
А дзеўка гэтая крывава
Сьмярдзіць у спаленым бардэлі,
Ахвяра ўласнае распусты,
Шляхоў, наказаў, місій гнюсных,
Што ўбіў у мозг германскі вузкі
Яе альфонс і верны вучань:
Па радаслоўні – мілы ўнучак
Герулаў, вольскаў і херускаў!
А вунь другі! – вялікі дучэ;
Birbone, furbo, truffatore,
Il grande storico gridore,
Нашчадак антыкі, этрускаў!
Як хутка зьнюхаліся кучай
Яны зь гісторыяю сучай!
І – здаў экзамен пустамеля:
І Оrbi паказаў, і Urbi,
Як гладка дзеўку сваю скурвіў
На гістарычных паралелях.
Мільёнаў нам ня трэба ў касе
За сто вякоў назад на Марсе!
Нам дробныя на стол! Звычайны
Дзень сёньняшні нябогім дайма!
З банкнотаў радасьці і шчасьця
Музеі нашы можна скласьці!
О сьпекулянты з мордай гладкай!
З прылаўкаў вашых брудных яткаў
Прадаяце здыхліну, ворвань
І ад Мінуўшчыны здор ёлкі,
А ўся сучаснасьць – вам у горла:
Кавалкі тлустыя і полкі.
Бо – гэта вам, Вялікім прызам.
Як сплачваньне патрыятызму.
О крывадушныя артысты!
О трубадуры Сытай Волі,
“Санацыі” прапагандысты,
Сьвятога Заўтра на Ніколі,--
Сягоньня ў вас – банкет прарока:
За ўсёвідушчасьць яго вока,
За веру, за давер heil’істы,
І за дазвол лізнуць пад хвост!..
А іншым, нам – вялікі пост.
І нашы дзеячы дзяржавы
Ці раз малолі і ўздыхалі:
“Каб гэта нам… за руль Варшавы…
Народу нашаму паслалі
Нябёсы геній правадырскі…
Ён вораг? Немец? Хай, ды нізкі
Яму паклон мой, проша пана…
Ён д’ябал? Праўда, ёсьць загана,
Але ж магутны д’ябал можа
Нам даць… “ад можа і да можа”,
Бо сіла – гэта, проша пана,
Якраз бо тое, што нам трэба;
Мы зь сілай, зь вераю у неба
Знайшлі б і нашы ідэалы!
Чытаў пан вешчай кнігі словы,
Дык знае: вера ўздыме скалы,
Бо ў слове – дзейнасьці асновы…
Шапэн! Каб наш народ так верыў
У гарт і сілу, як Фрыдэрык…
Уга!.. Знайдзіце геній творчы –
Канечне, лепш паляка, Пяста, –
Каб нас пазбавіў ад баластаў
Нявер’я, -- ўбачылі б на вочы,
Што можа моц і дысцыпліна
Народу, зьлітага адзіна!..”
Я знаю зьлітыя народы,--
На “гістарычных” перавагах
Іх геніі і верхаводы
Заўсёды грэліся няблага…
Па мне лепш сьмерць, любая пляга,
Чым каб у Польшчы меў быць панам
І ўводзіў Ordnung свой паганы
Антыхрыст механізаваны
І ўрад прахвостаў і тыранаў.
Віншую пана зь ідэалам:
Дзярмо, затое ў польскім соўсе
(Шапэна ўцэньвала б па носе!),
Дух вешчы б пану ўвасабляла.
Будзь ён палякам-распалякам,
Глыбейшы ў продках, шыршы с…ай,
Чым гэты швабскі неданосак,
Dichter зь сякерай за халявай,
Пячорны Denker і філосаф,
Ён быў бы і тады праклятым
Ва ўсіх сваіх каленах катам.
Мы ж людзі сьціплае пароды,
Ня юбэрмэншы-чыстакроўцы,
Мы ў Бога просім іншай моцы
І іншай велічы народу.
Дай нам сьвятла над родным домам
І звона вешчага ударам
Адкрый нам Польшчу, як ты громам
Нябёсы насьцежыш у хмарах.
Дай нам ачысьціць дом Айчыны:
Прыбраць каменьне і руіны,
Сплаціць грахі свае, заганы –
Хай будзе бедны, ды бязьвінны
Наш дом, у сьмерці адабраны.
Зямлі маёй, што зноў на сонцы
Зазьзяе воляй залатою,
Дай мудры, добры люд, што моцны
І мудрасьцю, і дабратою.
Калі ж народ на іногі ўстане,
Калі свае натужыць жылы:
Дай ім, працоўным, на ўладаньне
Плён працы іх, памнож ім сілы.
Разбур банкірства, зьдзейсьні, Божа,
Каб не пладзілі грошы грошай,
Суціш пыхлівага пакорай,
Пакорлівым дай гнеў і гонар,
І дакажы, што сонца грэе
Пароўну грэка і яўрэя.
Скінь з галавы пустой карону
Пыхлівым дурням, фанабэрам,
Свайму намесьніку зямному
На стол пастаў парожні чэрап.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Бі громам тых, што дзеля ўлады
І славы возьмуць зброю ў рукі,
Не дапусьці, каб меч няпраўды
Меў тронку з крыжа Тваёй мукі.
Хай сэрцаў тых квітнее воля,
Што вырасьлі зь нягоды грознай,
Хлеб з польскага вярні нам поля,
Вярні нам труны з польскіх соснаў.
У слове будзе хай адзінасьць,
Той сэнс, што слова заключала,
Дай першаснасьць яму, праўдзівасьць,
Каб права – права азначала,
А справядлівасьць – справядлівасьць.
Няхай імя Тваё ўладарыць
Ва ўчынку болей, чым у песьні,
Разьвей дурным пустыя мары,
А летуценьні добрых зьдзейсьні.
Зрабі, каб той пажар зьнішчальны,
Які прайшлі мы, -- блаславілі,
Калі ён будзе ачышчальны
Душы спустошанай у гнілі.
Хай Польшча велічнаю стане:
Сынам яе ад плоці й духу
Дай веліч сэрца ў час змаганьня,
Дай веліч сэрца ў час трыумфу.
Заціснутым паміж арыйцам
І ста народаў новым краем
Дай братнія на ўсход граніцы
І прорву дай з заходнім раем.
Далоні Сына, што расьпяты,
Сарві зь цьвікамі з крыжа мукі
І засланіся, дай нам рукі
Свабодныя на час расплаты.
Дазволь, закон парушым Божы,
Калі праз Татры трупаў нацы,
Праз Балтыку крыві варожай
Мы ў Польшчу прыйдзем паквітацца.
…Твае ж убачыўшы цярпеньні,
Некропаль наш асірацелы,
Мы ў полі станем на калені,
І страху поўныя, й надзеі.
Надзеі – што сьвяты наш горад
Сьлязамі радасьці сустрэне,
А не маўчаньнем і дкорам.
А страху – раптам не паможа
Ні плач, ні літасьць, ні вітаньне…
МАЎЧАНЬНЕ паміж намі ўстане
Злавесна і варожа.
ІХ
Гром воплескаў: “А далібог жа,
Ён праўду-матку ўрэзаць можа!
Хай лад жыве дэмакратычны!
Радок ягоны паэтычны
Даўно мы шчыра, сэрцам любім,
Бо гэта ж майстар, гэта ж – Тувім…”
Не, ты пабач! Як гладка чэша!
Сюрпрыз! Як вальнадумна, сьвежа! --
Сам падбухторшчык-скандаліст,
Урвікавалак, таталіст
Да “дэмакратыі гнілое”
Сьляпіцай лезе! Што такое?
Me diga, faz favor, amigo,
Так распаўлініўся героем –
Фашызму даў з кішэні хвігу:
Бач – дучэ “гіцлем” змусалініў,
Ўз’адольфіў, сфюрэрыў германца,
І, матухны! Як сьлёзна сьлініў,
Калі злы грэк душыў албанца.
А помніш, як ты кукарэкаў:
Берлін табе раней быў Меккай,
Парыж і Лондан – Тэль-Авівам,
Рым – Віфляемам. Як шчасьліва
З тых палітычных геаграфій
Прапхнуцца правільна патрапіў,
Што ўжо “ў сьвятле інакшай веры”
Зьмяніў пагляды “ў пэўнай меры”?
Яшчэ крыху і ўжо: “Яўрэі ж –
Таксама людзі!” – заблюзьнерыш.
Што надалей – дык па-геройску
Ты трыумфатарам у войску
Зь Сікорскім у сталіцу ўкрочыш:
“Сялянам вольнасьць і рабочым!”
(Хай назіркам, хай толькі зблізку
Дацікаваў сацыялізму!)
Пабіта, словам, дзіч германства,
Расію біце на здароўе,
А мы на піва, проша панства,
А там паглядзімце, панове…
-- Мой дэмакраце, што з аўторка
На сераду прадзёрся чыста,
Я знаю, з Рыо да Нью-Йорка
Ты ўжо даедзеш… камуністам.
Мой англафіле, “зэт-эль-янсе”
Свабоды, права, польскай ліры,
Цяпер са мною ты ў альянсе –
Ды ведаю цябе, праныру…
“Выкладвай праўду шчыра!..”
Як вянуў квецік размарыну,
А гэта ж папараць палякаў
(Ты нюніў: “Квецік размарыну…” –
І ўжо, глядзіш, той-сёй заплакаў,
А ты ўжо: “Разьвівайся, квецік…”
Другі падцягне голас, трэці,
А ты хутчэй, шырэй, узьнёсьлей –
Плыве напеў цяплей, мілосьней,
І квет расьце ў вачах дзівосьней,
Вясеньне-радасьней і сьлёзьней;
Сюсюкаў: “Пайду да дзяўчыны”,
Сюсюкаў: “Пайду да рыбчыны,
Ой, папытаюся…”) –
Спытайся:
Пра квецік на каваным боце,
Пра першае іх пяцігодзьдзе –
Калі Жалезны Воўк распаўся
На сотні шчанюкоў-“гітлеркаў”,
Калі як воспа, як праказа,
Абсела польскі край зараза
Штурмавікоў, фашысцкіх клеркаў,
І Kaffepflanze генералаў
На лад карычневы гарлала
І праслаўляла новых бостваў:
Кагорту Першую, Фалангу
З пазадзьдзя дзікасьці, зь юродства,
З выродства гатунковых рангаў;
Калі застрашаным міністрам
Чытаў хаўтурную з памоста
Малакасос, шпанюк з падсьвістам
Зь міфічнай місіяй прахвоста;
Калі на плошчы зь гікам выйшлі
Хлюсты, паскуднікі, мяшчане,
Бадай, “католікі” залішне,
Але даўно ня хрысьціяне;
Калі хваліліся распустай,
А ў галаве гнілой капустай,
Калі сапселыя ад шчыру
Яўрэяў білі так зацята,
Што большы сорам за айчыну,
Чым жальба за пакуты брата,
“Нажамі доўгімі” палошыў
Дэлірык, лірык, пёс бубонны,
А ксёндз …скі, служка божы,
Трубіў антыхрысту з амбоны,
Калі ксёндз Тшэцяк партайтагу
Даваў у Нюрнбергу прысягу,
А Пудру ў храме пад крыжамі
Па твары білі, зьневажалі;
Калі хам, невук, хлюст плюгавы
З “Задругі”, шпік альбо лягавы
Міцкевіча, як “жыда”, бэсьціў
І не баяўся з пугай лезці
Да ўрада, прэсы, думкі масы,
Бо шэфа меў на Вільгельмштрасэ;
Калі гасьціў Вялікі Лоўчы
У “велькапанства” ў беднай Польшчы,
Калі аж радасьць расьпірала
ОЗОНскіх блазнаў, асталопаў,
Што вунь – частуюць Рыбентропа
(Гадзіньнік стаў, і стрэлка ўпала,
І ўжо асуджана Еўропа!);
Калі “віват” крычала п’яна,
Што Юзік зь Гесам на кактэйлі,
Што Дзюбу ў вальсе вёў Чыяна,
Што Болек з Эдаю фартэліў--
O, dance macabre! Як танцавалі,
Ужо ў труну цьвікі ўбівалі;
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Калі чарцей берлінскіх шайка
Ажно качалася ад сьмеху,
Што з “дружбай” дурню далі ўцеху,
А Польшчу точыць рак маршалка;
Калі ўстановы былі – “амты”,
А Сьміглы вёз калёсы права,
І “олрайтнікі”, ад’ютанты –
Абцасы лясь! Нале… На-права!
Калі прыдурку ў ладкі білі,
Што го! Якія мы – чорт бойся! –
І гонар зброі паглумілі
Дурным паходам на Заользе;
А “уэнэрам” клаў Мядзінскі
Паклоны з шыкам дыпламата,
І пакідаў кафэ Сланімскі
Пад кулаком паэта-ката,
Аматара ад плагіята;
Калі збаёдваў арсеналы
Насьледнік булавы і славы,
А Перд-Пярткевіц, арфей гною,
Гразіў мне куляй і пятлёю;
Калі пры ўрадах тых ОЗОНцаў
Хто толькі мог, той і падцкоўваў:
Бандыты-шаляніцы з “Гоньцаў”,
І ворвань зь Непакалянова,
“Мысль (ілюзорна!) Народова”
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
І з “Польскі Збройнай” пацяробкі,
Марш, марш, Дамброўскі”,
Бабуля Гуля-Гулявіца,
Нутром і целам – гітлярыца,
І шобла гультаёў з падклецьця,
Гайня з “Палконіі”, з “Жылец’я”,
“Бір-стольцы” Рыдза, зборня швалі
(І жэрлі, і ванітавалі).
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Яшчэ -- упамяну асобна –
“А.В.С.” (“DEF” падобна ),
Як і зь “Меркурыя” рупліўцы,
Калі ім, доўбням, млелі сківіцы
Ад радасьці, што будзе гета,
Што змогуць біць тады па мордах
Канстытуцыйна, бо in petto
Германскіх выглядалі ордаў,
Гатовыя прадацца з калам
Сьмярдзючым іхнім ідэалам,
Блазьнючым пошасьцям, агідзе,
Калі ў газетках цемрашалаў
З канца ў канец адно мільгала:
“Жыд, жыда, жыду, жыда, жыдзе”;
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
Калі зь любое падваротні
Любы лайдак за лыткі тузаў –
Дзе быў тады ты, мой супольнік,
З якім ваўком шукаў саюзаў,
Каму тады лізаў падгузак?
“Тпру-дзе!” – як кажуць. “А, ня шкода!”
…Бо не забыў я Гром той Майскі
І тую веру маладую,
Што ў Польшчы ўбачу залатую
Пару з маёй чароўнай казкі,
Што праўдай стане сон народа…
Мінуўся сон!.. Ня сон мы зьдзейснім!
“Тпру-дзе!” – кажу я. “НЕ, НЯЗГОДА.
МОЙ ПАНЕ”.
Вось і кропка песьні.