Польскія кветкі

Тувім Юльян

---

Другая частка

Першы разьдзел

І

Паэзія! Дзе сэнс тваёй прыроды?
Што творыш ты? Сябе, свой голас?
Ты крэсіва – агонь – куродым,
Сама сяўба твой сьпеліць колас.
Ты зарапад у змроку золкім, --
Бягу лавіць я тыя зоркі.
Няма іх. Застаецца толькі
Празрысты сьлед ад зьнічак гонкіх,
Ты – зорка і той сьлед высокі.
О чара, бязь віна – віно ты,
І захапленьне ты – бязь вінаў,
І песьня п’яная, а потым
Сама ў сабе ці ў сьне глыбокім
Жывеш пра сон свой успамінам;
Цябе ўздымаю, келіх тайны,
Агонь мой зорны, ураджайны,
Мая прычына ты, і мэта,
І першаснасьць, і канчатковасьць!
П’ючы цябе душой паэта,
Тваю ўслаўляю несканчонасьць!

Паэзія! Тост першы юбілея!
Дзясяткі тры гадоў мінула,
Калі ты крыламі махнула
Калісьці ўночы мне, як фея.
З часоў Адама і Арфея
Ў раі і ў пекле – шчасьце, смутак…
І гэтак дзесяч тысяч сутак
Ці, каб дакладней, адзінаццаць,
Бо што мне тысячай кідацца…
Гадзіны ня ўпушчу з натхненьня,
Адной хвілінкі пашкадую:
Табе я веру, як цалую,
І ўсё ж пакутую ў сумненьнях.

Было ўсё тое ў час гарачых
Зімы зь вясной перацяганьняў,
У час лянотных разважаньняў
(А я ж гультаіна лядачы!),
У дні журбоціцы няпэўнай,
Каханьня, бязуладзьдзя, страху,
У час Евангельля, Шапэна,
У час КАНЯ на мокрым даху.
Жалезны конь відаць быў з вокан:
Стаяў без верхаўца ён, бокам,
І дзёрзка клікаў абібокаў
Ускочыць і – наўскач галопам…
То час быў захапленьняў пільных
Нудой, туманам, тлом магільным,
Сьлядамі зор на трасах пыльных…
Дык рыньма разам жа па трасе,
Ветэрынарны мой Пегасе,
Над нашым нудным Комінградам
Туды, дзе за астральным садам
Прароцтвы сноў сьвятога Яна!
Нясі ў туманнасьць акіяна;
Як даляцім да Задыяка,
Я адпушчу цябе з падзякай
І на Вялікі Воз заскочу.
А конь стаяў – дым выеў вочы,
Увесь зьнясілеў і прамок,
Ужо і грыву зжэрла ржа,--
Не павярнуўся, не заржаў,--
Так цяжка стала, Больш ня мог.

Укінуты ў паныласьць тла,
У шэры дождж, у дні бяз сонца
(Густая навалач-імгла,
Паўсюль імгла! Імгла бясконца!),
Чакаў Пегас мой доўга дарам
Якогась дзіва, нейкіх чараў,
Якраз ЯЕ, хто дорыць Слова,
Якраз ЯГО, што творыць Слова.

ЯНО прыйшло, ЯНА прыйшла
(Імжака-мгла, туман-імгла,
Імгла, як сонца і як попел,
Калі дыміцца парай поплаў
Пасьля дажджу ў расплыў цяпла,
Калі трымцяць, гараць бліскуча
Лісьцінкі ў зарасьцях дрымучых
У кроплях, пацерынках шкла…).
Хто адрас даў табе, імгла,
З якім Яна цяпер прыйшла?
У час ня зімні, не вясеньні,
У міг апоўначна-дасьветны,
На недасказа-недасьненьні
Візіт зрабіла цёпла-сьветлы,
Бязгучна мне імя назвала,
Якое шчасьце азначала,
А шчасьце з роспаччу нароўні…
За шыбай конь у дыме поўні
Пачаў акрыльвацца памалу.



“Да Прасьвятога Магістрата
Багдада, гэта значыць – Лодзі…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
…Ніжэй падпісаны падплоцень,
Тутэйшы вучань, лежань, драла,
Вахлак, убоіна, завала,
Аблудзень, трундала, чмурыла
Прасіць пачціва мае гонар,
Каб жа ж крылатую кабылу
Прызнаў выдатнасьцю наш горад;
Каб конь аброк свой зорны хрумстаў,
Ваду кастальскую піў з Лодкі,
А лепш яшчэ – цабэрак “водкі”;
Хай будзе на паказ турыстам,
Заезным ёлупам, залётным,
А ў конюхі крылатай клячы
З “Орэндаўніка” аслоў годных
І фракцыю паслоў народных
За харч казённы каб прызначыў”.



Паэзія! Сьвятло майстэрні!
Ты сьветач мой лабараторны,
І чарадзейны, і містэрны,
Як набажэнства, непаўторны!
О матэматыка анархіі,
Магічных формул уладарка,
Хіміца ў масцы і знахарка,
Заўжды цьвярозая шынкарка,
Гарэза голенькая зь перцам,
На неба ўскочыш балярынай,
Сваім упіўшыся гашышам;
Аптэкарка з чульлівым сэрцам
У фартушку з сур’ёзнай мінай
Над кожнай унцыяй ня дышаш.
У лунапарку планетарным
Глядзіш на вечнасьць, як на лёсік,--
Сьпярша праверыш кожны камень,
Кожны ў гадзіньніку калёсік.
Як двуадзіны (Фаўст з Эйнштэйнам)
Каля прабірак, двухаблічны,
Глядзіш на эліксір таемны
І на паперцы ставіш лічбы.
Прастор туманнасьцяў блакітных
І навальніцу сноў і бунтаў
Замерваць трэба лагарытмам,
Вагой, законам контрапункта.



Я ў школе – конь у садзе школьным
Грабе ўжо пругкай ножкай глебу;
Я п’ю гарэлку – конь свавольны
Гарцуе, грывай чэша неба;
Я ўкрыты паэтычным дымам.
Конь пада мной гарачы – дыбам,
Я ў воз – конь коціць рызыканта.,
Я за латынь – і конь дурэе,
А неўзабаве Расінантам
Заржаў у гонар Дульсінэі.
Мой друг крылаты, крутабокі,
Упарты і неакілзаны,--
У годзе… Божа, як далёкім
Выдатным скокам здаў экзамен.—
Даюся дзіву з лодзкім людам:
“А конь бо знае, якім цудам”.
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .)
Яшчэ (каб скончыць гэту тэму
Мы пераскочылі Піліцу,
Сп’янелыя ад песень сьвету,
Каханьня, сонца, зараніцы,
Яшчэ заглянулі ў Жачыцу,
Ліцёнжну, Раву, Жандлавіцу,
Студзянну і Крулёву Волю
(З той вёскі нацянькі, праз поле
Калі ішлі, спаткалі раптам
З унучкай нашага Ігната);
Яшчэ, зьяднаўшы сэрцы ў пары,
Налёт зрабілі паэтычны
Мы на Табос наш рамантычны,
А там спалох… Па небе хмары
Там коціць грозная віхура…
Два сэрцы – паніка адна…
Легенда! –
І плакат на муры:
ГЕРМАНІЕЙ НАМ ОБЪЯВЛЕНА ВОЙНА.


ІІ

Ужо дванаццатыя суткі
Грымяць баі, палаюць вёскі,
Кідаюць горад з рук у рукі
То рускіх, то германцаў войскі.
Каторы дзень, як пад карчамі
Кішэла ў лесе ўцекачамі,
Усе ўжо зналі енк снарадаў,
Маглі ўгадаць, калі дзе падаў, --
Маліліся; але на золку
Трынаццатага дня замоўкла
Там за ракою кананада.
І толькі слаўся дым барвовы,
І з трэскам хрупаліся кроквы,
Шугаючы фантаны іскраў,
Абвальваліся бэлькі ў прысак,
Па галавешках, быццам хвалі,
Агеньчыкі перабягалі,
З вугольля жар яшчэ прабліскваў,
І зьмейкі юркалі пад комін,
Што, як асмалак-труп, на варце
Стаяў на выгаралай хаце…
І касяком праз гэту пустку
Дождж шаткаваў сваю капустку,
Туманіў далеч шэрай слотай…
Аж вунь: ужо цераз балота
Натоўпы шэрых чалавечкаў
Зь лясоў спаўзаюцца ў мястэчка –
Натоўпы зданяў-бедалагаў,
У клумках цягнучы ашмоцьце,
Крадком, разгубленыя ў страху:
Ці знойдуць дом? Ці ўжо бяз даху?
Плывуць на рынак. А на плоце
Германец клеіць Bekanntmachung?
Гусары пояць коні, вокал
Ужо дзятва цікуе вокам.

У сажы, попеле і ў дыме,
Хто ўнурана, хто на каленцах,
Грабуцца людцы-пагарэльцы
У сьмецьці спляжаных будынін
Сярод руін, дзе чад распоўзься
Па прыцярушаным вугольлі,
Ратуюць, што ў пазавугольлі
Магло ўцалець у тым хаосе.
І енк стаіць у навакольлі.
Хто цягне плеценае крэсла,
Хто більца з колішняга ложка,
Абгарак-столік на трох ножках,
Хто раму, што снарадам зьнесла,
Хто ад люстранай шафы полку
З адбіткам рынку і натоўпу,
Дзе шал і вэрхал гаспадарыў.
Ляжаць у кучы ўсе тавары:
Гаршкі, балеі і кадушкі,
Цабры, дзяружыны, радзюжкі
І процьма шклянак, місак, сподкаў,
Ландшафтаў, фатаграфій продкаў,
Вазонаў фуксій і муштакаў –
Усё на рынак. Пасяродку
Старая тлее атаманка;
На космах ваты і кудзелі,
Як птушка ў страху, рвецца ўгору
Агонь ад рэзкага віхору,
Ля крамы сажу густа сьцеле
На вецьце дрэў двух пры дарозе,
Што, як вар’яты, ў гэтым горы
Застылі ў істэрычнай позе
Мегаламаніі, пакоры;
Стаялі ўчора пышна, густа,
А сёньня ў гібельнай пагрозе –
Увешаны ашмоцьцем слуп,
Сагнута шыя, ссохлі вусны,
Пашэрхлі плечы, спрэла сучча –
Нібыта вывернуты курчам
Пастаўлены на ногі труп.

Здалёк праз тую браму сьмерці
Пралёт Ігнат ужо прыкмеціў.
І ў сьмерці струшчаныя бэлькі…
“Нічога… Добра…” – да Анэлькі,
Што на руках яго заснула…
“Спакойна, панечка Таклюня,
Ня трэба сьлёз, пабойся Бога…”
Але расьце яго трывога…
Міжволі крыкнуў пан Ігнацы
На месцы “грота” іх пры крамцы.
Як тут зайшлася плачам-енкам
Разбуджаная ім Анэлька!
Як з рук памкнулася, пад крамку
У дым, у попел – зноў да дзеда.
“Дзядуня! – плакала, -- Вой, мамка!”
(Да пані Бельскай.) А кабета
З вугольля ржавай кацубою
Ландрынак скрынку выграбала,
З якое ліпкаю, густою
Смалою жыжка выцякала…
І ўсхліпвала на друзе пекла
Над тым сіропам пані Тэкля.

Пакінем іх, а той хвілінкай
Увагі ўдзелім тэме дробнай:
Ландрынка любіць быць ландрынкай,
Ландрынка мае быць асобнай:
Ландрынкі права – быць нармальнай,
Паштучнай, індывідуальнай;
Ліжы, смакчы і лыкай сьлінкі –
Вось філасофскі сэнс ландрынкі;
Ландрынка схрупанай быць прагне!
Бо ня сіроп яна, мой пане!

Зноў да Дзяверскага. Ў Ігната
Чысьцюткім небам крыта хата,
Падлога – мора твані бурай.
На борт павалены ў калужы
Нядаўна адшумелай бурай
Карсарскі брыг па хаце кружыць –
Як пад магнітам ці ад чараў…
Прыслоўе даўняе збылося,
Што “vivere non est necesse,
Sed est necesse navigare”.
Ну што ж, панове, адплывайце
На караблі, на параходзе,
На барцы, ў шлюпцы, на шаландзе
Альбо пад ветразем на боце,
На лайбе, струзе ці на яхце,
Плыце, пароме – ваша воля…
Гайда, сябры! Ды толькі знайце:
Ня трэцім класам на “Анголе”.
Там блох – няхай на іх паморак!—
Як летняй ноччу ў небе зорак,
Там служыць вельзевул шэф-кокам,
І толькі палуба пад богам!
Той бог я сам; радном акрыты,
Там ноч у ноч пятнаццаць сутак
Маячыў прывідам на судне
У прорвах, доляю забыты…
І накрываўся коўдрай зорнай
Мядзьведзіцы над прорвай чорнай.
І грэўся там касьмічнай поўсьцю,
Свая далонь была падушкай
Пад Млечным Шляхам, і са злосьцю
Піў віскі зь Лешкам і Сагнушкай.
Кіпела бездань за бартамі,
Як твань і гразь пад капытамі,
А плёскат фарбаў, пырскі іскраў
Спляталі ў кветкі зелень выспаў.
Тубыльцы, шустрыя пракуды,
Скакалі спрытна ў вір кіпучы,
Калі ім кідалі эскуда,
І выныралі з хваль бліскучых
З манеткаю ў зубах; дзяўчаткі
Рытмічна зьмеяць станік гладкі
Пад песьню: “Wamba negro mbamba,
Ay, tamba tamba tamba tamba
Somba mulata yambambe!
Вада – нуда – сум парахода,
З вадой, з нудой сплываюць дні…
Ай, віскі, віскі, віскі-сода,
Yamba, “Ангола”, yambambe!
… Тут побач зь месяцам на ўшчэрбе
Цыркацкі цуд, навіны, зьмены:
Вялікі Воз – чарпак праменны,
Перавярнуўся ўжо на небе…
А пэўна з нас каторы п’яны…
Лёг дагары, раскалыханы…
І ўжо здаецца, yambambe,
Што сьвет стаў ракам, -- цяжка будзе
Яму, нязграбіне, няўклюдзе,
Дзе ўсьцяж планеты і каметы,
Касіяпеі, Андрамеды,
Дзе так высока. Бо на вока
Мо на вярсту, а мо на дзьве…
Дык жа ж назаўтра yamba, княжа!
Yamba, Ляшуня, yambambe!
Упала зорка… ў віскі, княжа?
Ці ў небе? Хто там знае, дзе…
Бо ўжо і акіян пад намі,
Ноч зорная “Анголу” рве
І цягне ўніз агнём, клубамі,
Ay, tamba yamba yambambe!
Трымайся, Лешак, за пасаты.
На тормаз, княжа! Прыйшоў час.
Тут шар зямны найбольш пузаты,
Яго сьціскае тонкі пас,
Што называецца экватар,
І калі мы, як з дошкі сьлізкай,
Сплылі на дно Астральнай Міскі,
Там Крыж Паўднёвы пяцібліскам
Высьвечваць неба зьнізу ўстаў.
Viva Cruzeiro! Viva Whisky!
Viva Bandeira National!
А да таго (перад адплывам
З паўночных земляў і нябёс)
Клепсідру часу з зорным пылам
Дном дагары мой сон патрос.
Круцілі судна зоркі, сонца,
Антывіры марскіх віхур,
І вір гадоў, як лісьце, ворсаў
Адбіткамі старых гравюр.
І вось плыве усьлед “Анголе”
З маёй армады брыг карсарскі,
Я на мастку каля бусолі –
Я – адмірал там партугальскі
Пэдра Альварэс Кабрал, з волі
Майго манарха Мануэла
Вяду к індусам каравэлу,
Нібы Язон, славуты элін,
Калі паплыў шукаць руно;
Але з надвор’ем – так яно:
Каб паспрыяць – дык і ня вельмі.
Панёс нас вецер атлантычны
У край бразільскі экзатычны,
Што сонцам пырскае і грае,
Алмаз кароны лузітанскай,
Пайшоў чацьвёрты тыдзень мая
У тысяча пяцьсот… хрысьцьянскім.
Мядзянаскуры, даўгакосы,
Ў стракатых паўплятаных пёрах
Дзівосны люд, галюткі, босы
Крычыць, галёкае над морам.
Трасуць якімісь бусакамі
З насаджанымі чарапамі
І скачуць грозна, ваяўніча –
А стрэлаў сьвіст, звон бранзалетаў,
Зьвярыных іклаў-амулетаў:
У кожным гуку сьмерць скавыча;
То на зямлю кладуцца ніцма,
Падкрадваюцца, лягуць плазам,
То раптам кінуцца ўсе разам,
Ляцяць, як тамагаўкі, быццам
Дзічыну высачылі ў лесе.
І сьцелюцца ціхма па сьледзе;
На гоман зваблівы тубыльцаў
Са сховаў вылезьлі атрады
Стварэньняў і пачвар усякіх:
На дзіваскалы – дзівагады,
На дзівадрэвы – дзіваптахі,
І тут пара жуды настала…
А каб мяне манарх застрэліў!
Кароль мой страціў адмірала,
А гэты здрадзіў Мануэлю!
Бо нават неяк не да ўбору
Магутнаму канкістадору
Расчульвацца і хвалявацца,
З цялячай прагаю ўзірацца
Ў жывыя постаці і мігі
З цудоўнае дзяцінства кнігі
“Выгнаньнік юны” (… аж за Анды!).
О, сорам, ганьба, альмірантэ
Непераможнай Лузітаніі,
Які крычыць: “Салют, вітаньне,
Браты-тубыльцы, дзікалюды,
Тупі, тамохі, гуарані,
І вы, тапухі, батакуды!
Салют, мой шчыры Моксікамба
З-над рэчкі Урукурыкара,
Празваны Шлункам Ягуара!
Дыван павагі ў ногі сьцелем
І Партугалію падзелім
З манархам нашым Мануэлем.
Гэй, на калені, Бледнатвары!
Ты ж, людаедская пачвара,
Мне споўні ўсё, пра што я марыў,
І тут на вогнішчы заскварым…”
…Сам знаеш:
“І цераз хвіліну
Сьцягняк тапіраў смакавіта
Сквірчаў ужо ў гарачым тлушчы,
І моўчкі з воўчым апетытам
Глядзелі вочы паляўнічых…”
…Дымок над вогнішчам… над пушчай…
І ў дыме покліч ваяўнічы
У гоман пераходзіць зычны:
Порт у заліве Гуанабара,
Негр меднаскуры, атлетычны,
Пад колер кавы і цыгары,
Блішчыць зубамі, белавокі:
“Таксі? Атэль?”. І да атэля
Пад пальмамі, уздоўж затокі…

…Пра што мой верш? А, пра Атэла…
Дзяверскі мружыўся і чаўраў
Ад сьлёз. Бо з мэтлахаў тэатра
Выглядвала галоўка маўра.
Тупа
Ён дакрануўся, як да трупа
І ўзяў агідліва са страхам
Сабе на памяць жменьку праху.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Аптэка ацалела дзівам,
А ўжо ж была б там навальніца,
А ўжо ж была б агню спажыва,
Каб языком сваім аблашчыў
Ён тыя бутлі на паліцах,
Калі б дыхнуў зь ільвінай пашчы
На ўсе флакончыкі ў шуфлядах, --
Вось грукатала б кананада,
Вось гэта б карамбольны гром быў,
Як не раўнуючы ад бомбы;
І не з адной-другой бутэлькі
Шугалі б джыны ўверх пад бэлькі,
І парашок бо ці адзін там
Пад колер кавы і цыгары,
Прынамсі, сілаю ня горшы,
Сапраўдным бухнуў дынамітам,
Хоць прадаецца за тры грошы,
І вырваліся б душы скарбаў
Хімічныя зь іх цел хімічных:
Вы, геніі схаваных фарбаў,
Вы, сонмы эльфаў сімвалічных!
О, як бы там яны распаліся,
У тым маланкавым аналізе,
У вогненнай эпілепсіі!
Разрываў колькі, колькі злучын
У трэску выбухаў грымучых!
І вызваліўшыся, зь імпэтам
Жывёлным паплыло б над сьветам,
Дык вось, ад сёньня ты, малая,
Прыслужваць у аптэцы будзеш:
Паднось бутэлькі, мый пасудзьдзе
Ды ведай: шал іх расьпірае.
Ня вер агню! Бо гэты вязень,
Падступны зьвер ён і пралазень,
На волю вырвецца жывёла
І пажырае ўсё наўкола.

Пасьля наведаў дзьве магілы.
Дачкі і кветак. Адну ўкрылі
Лісты пажухлыя пад клёнам,
Асеньняй сырасьцю прагнілай.
Уся зямля была прымглёна.
Другая – брацкая магіла.
Гнілі ў варонках на загонах
Ягоных кветак батальёны
І трупы ў рове, што на слоце
Вужакай віўся па гародзе,
Вадой заліты, аж на ўзьлесак.
І кучай цэглы, бэлек – помнік,
Яшчэ курэўся чадам прысак..
Саюзы, згусткі рэчыў, сілы
На месцы, дзе жыў наш садоўнік…

Вяртаўся ў горад цьвёрдым крокам
І раз – і два – і тры – чатыры.
І думкі несьліся далёка
Высокія над злым патокам,
І слалася быльлём травіца
Па полі шырока,
Шумела смутная Піліца
Рокам-Вырокам.
Пасьвістваў вецер востра, церпка,
І ўспаміналася папеўка:
І вецер – два і тры—чатыры
“Ах, мая люба, ах, мая міла,
А што ж ты з сэрцам маім зрабіла?”
І раз – і два – а рэшту вецер
Разьвеяў па шырокім сьвеце…


ІІІ

Ля Гранд-атэля ў добрай Лодзі
Парад пад рошчак медны коціць.
Налева лбы, ландштурм, бароды,
Лінейна пастатутна боты
Па бруку ў груку з прускім унтэрам
У лейтэнантаў на цугундары.
Нібы сабакі, пільным вокам
Яны за кожным сочаць крокам.
Маноклі, лёсачкі, пальчаткі
І хлёсткі хлыст, як сьвіст пішчалкі:
“За Рэйн, за Рэйн, нямецкі Рэйн!”
І госьць пачэсны – гер фельдмаршал,
Пурпурна-сівы Макензен
У цэнтры ўвагі ўсяго маршу.
А ў тлуме разьзявакаў лодзкіх
Шалее ў гневе бедны хлопец,
Старчма каўнерык, капялюшык
Насунуты на нос і вушы,
Крычыць вачамі “Варшавянку”,
Гваздае злосна ў прускі шык
Сваю нянавісьць, помсты крык
За Лодзь, свабоду, за каханку,
Зь якой спаткацца меўся зранку
У той кавярні, што наўзбоч.
Ды цапне шуцман рыжай лапай
Перад фельдмаршалам і штабам
І крайзкамандай “места Лёч”.
Ня знаюць бо яго згрызотаў,
Ня чуе Фош, ня верыць Бог
За мерным грукам гулкіх ботаў,
За мітусьнёю прускіх ног, --
І толькі ўдзьмухваюць пішчалкі
Ў хвіліны вечнасьць, бы ў балоны,
І громам бубнаў батальёны
Рвуць хлопцу сэрца на кавалкі.
Вось зараз кончыцца! Народ!
З гармат пратэсту ўдар угодзіць,
І лясьне фронт, апошні фронт
Ля Гранд-атэля ў добрай Лодзі.
Налева захад, усход справа
Ў бакі пружыны ўперлі дзьве –
Рві цеціву! І ён ірве!
Ірве ўрачысты марш плюгавы
Між барабанам і штандарам
Як спрытны Фош, паміж радоў,
І шусь! – у тлум на тратуары!
І тысячаю гарадоў
За ім пагналіся. Як глобус
Ад крыку лопнуў: “Sie Mikrobus!
Kreuzsappermentrebelle Sie!”
…Ён у кавярню! Выкусі!!!

У мгле ілюзій, як Вэнэра
На хвалях сну, ў смузе туману
Прыбоем часу й акіяну
Разьбітая аб нудны бераг
На пырскі ландышавай пены…
(Бо ландышамі аж кіпела,
Як сьнег, бялюсенькая пена…)
Яшчэ імгненьне – немагчыма,
Ах, нявымоўна незямная,
Эфірна-лётка-трапяткая,
Як дух сьвяты перад вачыма –
Красуня, ясачка! – сядзела
І зь белым крэмам булку ела.
“Паўкавы, пане Мадалінскі!
З паловай гушчы…” – Ані слова.
“Такі, скажу вам, зброд берлінскі…”
Увагі нуль, бязвынікова
Імгліцца толькі белапенна,
Сплывае ў край красы таемнай,
Каб штормам ландышаў разьвіцца
І зноў аб столік мармуровы
Квяцістай грываю разьбіцца…
Кладу ёй ліст. У ім мой сковыт
Каханьня, модлаў; я з адчаем
Палаю ў ім, сплываю жалем,
Зрываю зоркі ёй, панаднай.
…І залівае сьвет мой хваля
Халодная: “Няблага, складна!”
У той кавяраньцы пагоднай,
Дзе акіян сам госьцем меўся,
Было лятункам так свабодна,
Бы ў запечку у пана Дзеўса.
Як часта дух мой блудны гойсаў
Па скрозь пракуранай той зале,
Калі ў запозьні час кельнеркі
Свае рахункі падбівалі,
Калі гамонка аціхала
І ўжо ня бразгалі талеркі,
На столікі складалі крэслы
І ўладу браў дзяркач Міхалаў,
А запазьніўшыся, пан Чэслаў
“Гарбаты, -- крыкне, -- дзьве, раз кава!”—
І бразь! Аб стол жэтон жалезны
Якраз на шэпце нейкай пары,
Што асамотнена, забыта
Ў куточку аддаецца мары…
От! Зноўку думка перабіта!..
Якраз тым часам з-за аблокаў
І мой зялёны госьць заскокваў,
Мой дух лунаў і вёў гамонку,
Аб мармур стукаючы немы…
…Не, гэта я выстукваў звонка
Рытм будучай сваёй паэмы.

У белы дзень? Пры ўсім народзе?
І нават курыць папяросу?..
Сон? Ява?..
Як промень казкі, уваходзіць
Са срэбрам цэшкі, з бляскам форсу,
З упэўненасьцю самай бравай,
Брывасты, пністы і вусаты,
На шаблі – левая, а правай
Пад казырок. Ідзе памалу,
Крыху калючы і рагаты,
Крыху набычаны, праз залу,
Але бадзёры і жаўнерскі…
Так у кавярні люднай Лодзі
Зьявіўся дух жывы ўва плоці,
Каб я так жыў -- наш пан Дзяверскі.

Здранцьвелі людзі: “З легіёна!”
Шумок пабег усьцяж салона:
Той штурхае пад бок суседку
І кліча кельнера за сьведку,
Той нешта шыкае паненцы,
А тыя дзынь-дзынь! Па талерцы
(Рахунак дайце мне!) – брыльянтам.
Капыляць прамыслоўцы губы,
Пан губернатар з фабрыкантам
У гневе: “Нам зь якой рахубы?
Расійскі рынак нам ня лішак!”
Жэстыкулююць адвакаты,
Нэрвова гузікі з манішак
Рвуць купчыкі: “О не, мой любы,
Мы з панам вам ня рызыканты!”
У шваба прускага шваб лодзкі:
“Wer ist denn eigentlich Pilsotzki?”
Эн-дэк пыхлівы, ненавісны
З пагардай лёгкаю прысьвіснуў;
У пані Крысі шлюз адкрыўся,
Са скуры пнецца пані Крыся:
“Ах, легіён! Ах, божа існы!”
Глядзяць хто з пыхай, хто з даверам,
Хто ўзрушана, а хто хаўтурна,
А ўвогуле, нібы на дурня,
Нагледзеўшыся – шусь у дзьверы:
“Ратуй нас Божа, -- нашы блізка,
І заўтра будуць тут, панове.
Гарматы ўжо чутны ў Стрыкове,
А мы – кактэйлі зь лег’яністам!..”
І дзёру…
Слухаю, як зьнішчаны,
Што мне вяшчае пан Дзяверскі,
Так рамантычна кавалерскі,
Твор чыста фантасмагарычны…
Задаў галоп ён гістарычны
І ў тым галопе на мячы нёс
Самую веліч, цноту, чыннасьць,
Прарокаў палымяных строфы,
Дух продкаў у сабе ўмясьціўшы:
Ягела ў фас, Анхэльлі ў профіль,
Штось меў ад Конрада, Касьцюшкі,
Адначасова сам – Баторы,
І трошкі Пяст і Верныгоры,
І ў постаці яго складанай
Ад Юзафа, ад Кардыяна…
Вялікі Муж (сорак чацьверты)
На меч, як рыцар, абаперты,
Апавядаў: “…дык вось, уласна,
Самому, браце, мне няясна,
Як сталася. Шарах! – гатова,
Бы ўсё ў мяне, брат. Адным словам:
Я мушу, Юлік… Слоў, брат, шкода…
Такая ў нас, палякаў, мода,
Што трах! І мусіш! Мыйся юхай…
(Кіўнуў мне зь лёгкай мілай скрухай,
Нібыта кажучы: “Паслухай!
Скажы мне шчыра, глянь у вочы –
Такі вунь час, а ты на ўзбоччы”.)
…А ты чаму ня ў легіёнах,
Юлёк, ты ж свой, мацак, ня промах?..
(Гару ад сораму, мярцьвею,
За стол хапаюся рукамі.)
Хоць ты і родам зь іудзеяў,
А ўсё ж паляк… душой і целам…
(Замоўк, здымае з сэрца камень;
“Ня бойся, брат, выкладвай сьмела…”)
Я заліваюся румянцам
І гучным шэптам: “Вы зь германцам…
А я ж – паляк, я – не зь германцам…
Крый Божа, не! І слоў тут шкода –
Такая ў нас, палякаў, мода…”

З усьмешкай: “Юлік, хай ты трэсьні…
Зь германцам, бач!.. А, ну як “зыхір”,
Як нам гавэндзіў Франак Цесьлік,
Калі ў германца ёсьць “манліхір”,
То ліха зь ім… Хай хоць татарын –
З татарскай шабляю да пары…
Як той казаў, хай хоць зь германцам,
А ня ўпускай апошніх шанцаў!
Мы ж загрудкі з царом расійскім,
З Маск…” І ня скончыў, губы скісьліў,
І, больш да тэмы не ахвочы,
Ён з каляіны крута збочыў:
“Нішто дзяўчо… такая панна,
Такая… вылушчыцца дзеўка,
Што глянь і падай. Як бярозка…”
І зноў зьнянацку, неспадзеўкам:
“Бе-ре-зонь-ка, -- запеў па-руску,--
Красотка… Бирюза-березка…”
Тут вам іронія і сьлёзка.
“Як, Юлік, скажаш, -- Ілганоўска?
Няма што? Ці Дзяверска лепей?
Бо… раптам… гэткае нахлеб’е!..
Дык загадзя яно б мо лепей?” –
Ня даўшы нават слова мовіць,
Вёў быццам несьвядома споведзь:
“Ай, красачка ж яна, дзявоха,
Ня ў бацьку, не,-- як рыхтык Зоха,
І з губак, бач, як матка троха –
Во гля, аж крыху нават болей,--
Пакашляў, крэкнуў. – А, даволі,
Бог зь ёю, ай. Нішто дзяўчына,
Няхай гадуецца шчасьліва.
А скаж, ці граюць у Саліна?
Што, не? А дзе? На Цагяльнянай…
А, там, дзе Клюкас..? – Потым глянуў
І задуменна так: -- А як жа,
Дым, попел… Цяжка, Юлік, цяжка,
Калі там што, -- ня бойся, братка,
Абыдзецца, і пойдзе гладка”.
(Так на свае ўжо кажа мысьлі.)
“Вось так… Мы б, можа, браце, выйшлі?”

Насунуў шапку зь мінай д’ябла
І кроіць па Пётркоўскай з шабляй,
Ён, “жолнеж” польскі, “жолнеж” польскі,
Мой самы першы воюш польскі.
А па дарозе, дзе ідзём мы:
Сьпярша фатограф Цераспольскі,
Квятнярка і банкір вядомы
Яронім Шыф – мацак дзядулька,
Ў зубах даўжэзазная люлька;
Выходзіць з брамы Сяргей Гофман,
Брунет з цыліндрам (дочка Стэфа
Піла атруту); з таго ж дома
І дзядзька Генрык. Далей – цемра…
Іду імглою невядомай,
Мільгаюць лаўкі шэрасьценна –
Шпалеры? Лямпы? Склад таварны?
Сто крокаў шпацыру намарна
(Сплаціце іх дабром, ладзяне,
Равесьнікі!) – і толькі далей,
Ля “Луўра” (там Дзяверскі стане)
Паходня памяці палае
Агнём, як золата, бліскучым,
Там заліваў я жар балючы
Гарэлак розных мешанінай
(Пажар мо лепш тушыць бензінам!),
Там на буфетнай сьлізгавіцы
Явіўся мне сусед нядрэмны,
Блішчасты металічны дэман,
Дух вечна дзейнай таямніцы
У сэрцы рэчаў: дух-алхеман…
Нырэц на дно і творца рэчыў,
Марак, усім прапойцам фора;
Бязь веры ў розум чалавечы
Я за Калумбам Хрыстафорам
Ляцеў к хаосу – к тайнам вечным.

Ля “Луўра (там, дзе Пэтарзільге,
А насупроць, за тоўстым мурам,
Меў краму з цацкамі пан Зільке),
Дзяверскі стаў; і воўкам хмурым
Глядзіць на брук, а я – угору
(Там восемдзесят восьмы нумар):
Заклекатала чорным тлумам,
Чырвоным, стралянінай, горам…
“Мяркую, тут якраз… Ды Юльця
Малы быў, што ён помніць будзе,
А мне нутро сплывае жоўцю…
Яна ж бо… зрэшты, а, забудзем…”
(Няяснасьці ў дакладным сэнсе,
Але маўчу.) “Адзін, казалі,
Тут адвакаціна бывалы,
Што бараніў іх на працэсе,--
Параіць, што і як, бо варта ж
Уратаваць, шукаць управы…”
І дастае ўжо з-за халявы
Скрамзоленай паперы аркуш.
“Казалі дома, каб знайшоў я,--
Пётр Кон, казалі,-- мазгавіты,
Сабакамі той “Конь” падшыты…
Ён, гэта… Моцю з Тамашова
Сваяк… і кажуць – галавасты …
(Тут, вечна спрытны на ўспамінкі,
Любоўна млею да Галінкі) –
Пшэязд, 6.Будзь”. Пайшоў Пшэяздам.


ІV

Дзьве справы меў да адваката.
З адной, “людской, было ня нова,
Друга – “для душы”: а раптам
Яго унучка Ілганова,
Сіротка, плоці афіцэрскай,
Магла б (падстаў на тое многа)
Цяпер пісацца як – Дзяверска?
Пасьля: шукае праўды, фактаў
І сьведкаў “тамтых беспарадкаў”,
Той дэманстрацыі, выпадкаў
З гадоў былых. Хто, скажам, бачыў,
Як пачалося, гэта значыць,
Хто стрэліў першы з-пад вагона?
Як ён трымаўся перад строем,
Перш чым скамандаваў? Якое
Мог мець значэньне на характар
Падзей магчымы правакатар,
А мо ўсё шпік перапаганіў,
Альбо прызнаць, што ён, Ілганаў,
Абараняў закон, парадак?
Маскаль жа – чалавек, ня малпа,
І мусіў слухацца загадаў,
Вайсковец жа. А можа, залпам
Ён спляміў афіцэрскі гонар?
І чый той “Казік”? Пра яго нам
Пасьля расказвалі багата,
Нібыта ён пад барыкадай
Загінуў першы, -- круталобы,
Бландзін такі, з паставай ладнай…
Магчыма, ў пана адваката…
Наконт здарэньня… ці асобы?..
Адзін мне дачнік неяк згадваў –
Дык хоць гісторыя забыта,
Але ж, як чуў я, ён нібыта
“Мой Казю!” крыкнуў, калі падаў…”

Калі кліент сябе даверыў,
Пан Кон у тоўстым актаў томе
Знайшоў старое “Дело… номер”,
Пэнснэ у шчэпці ўзьнёс да носа
І выпаліў, зірнуўшы скоса:
“Што я змагу і што я ўмею,
Зраблю, мой пане дабрадзею”.
Сказаў, ну чыста як Франц Фішар,--
Во, як жывы, ня кажа – піша:
Бо што ні слова – нібы вішня,
Усё глядзеў, каб гладка выйшла,
На смак усё браў – добра, блага
(А ласы ж быў да сьпелых ягад),
За пунктам пункт з усім рэестрам
На стол выкладваў пан маэстра:
Што – так, што – не, а што – ня тое,
Тут – рада ёсьць, а там – пустое.
А сьведкі – марная надзея.
“Пшэпрашам, пане дабрадзею,
Яно дык можна, браце, толькі…
Ён, сьведка – кол асовы, чмыхель,
Дык нават, знаеце… паколькі…
Такія боты… solche Stiefel…
…А што да “Казя”, дык хоць ссохні,
Але мы лезем боса ў прысак –
Было ж падсудных болей сотні,
Адных забітых цэлы сьпісак:
Калодзей, Лучак, Ганц, Калпінскі,
Хаймовіч, Стэмпэль, Вітусінскі,
Казлоўскі Ян, Казлоўска Ванда,
Уладчык, Мергель, Мруз, Аланда,
Кляйнуўна, Шэйнман і Баднарак,
Ды што тут граць у рызыканта –
Тут лепшы сышчык скруціць карак,
Мне цяжка па няпэўным сьледзе
За татам “Казікавым” гнацца…
А ці… пшэпрашам… што на мэце…
Шаноўны мае, пан Ігнацы.,
Нашто вам хлопец?..” – “Веда-еце… --
Дзяверскі крэкнуў. -- Ды прызнацца…
Як вам сказаць… Ну, ды хацеў я…
І зрэшты… пане адвакаце,
Расказваць доўга… Ат, бывайце!..” –
“Найніжшы, пане дабрадзею!”


V

Што робіць прачка – не загадка,
І што зьбіральнік – ня пытаньне.
Па хатах мыць хадзіла матка,
А Казя кінуўся ў зьбіраньне.
Што ён зьбіраў? Не, ня эстампы,
І ня Курбэ, ня Рэнуара,
Не парцалян, і ня цыгары,
І ня іконы, і ня лямпы,
Не абразкі шкляныя, ярка
Размаляваныя, у рамках,
З якіх глядзяцца маладзіцы
(Ах, мая мілая панюся,
Якую штучку, пабажуся,
Мне перадаў ксяндзок з Нядзіцы!),
Ня Хокусаі, ня Фуджыты,
Ня ўсходнія шэдэўры ткацтва –
Не, наш зьбіральнік знакаміты
Жывіўся зь іншага дзівацтва.
На возе вугаль, Казя сьледам –
Як бач, ужо даверху шапка,
Мяшок з мукой дзіравы, -- ведай,
І тут у Казіка йдзе гладка;
Пад плотам яблыкі – абедай!
Крый Божа ўкрасьці, сорам хлопец,--
Хапай, што ўпала, бо падхопяць!
Што ўпаляваў, прыносіў матцы.
А як бывала (вой, бывала!),
Што мыць ёй не перападала,
Дык толькі й елі, што ў той шапцы.

Як кожан, хто зьбірае стала,
Зьмяніў у пэўны час сістэму:
Ён перастаў зьбіраць навалам –
Спэцыяліст зьбірае “тэму”.
Зрабіў сабе па тым рашэньні
Са шпількай вострай дзюбню-посах,
Свой інструмэнт у пэўным родзе –
І ўжо прыносіў у кішэні
Ён недакуркі папяросаў,
“Бычкі”, як кажуць у народзе.
І з той прычыны на тым разе
“Бычком” празвалі хлопцы Казю.

Ён днём пад Гранд-атэль выходзіў,
А ўлетку да тэатра, ў парку;
Дзе ўбачыць, падбярэ цыгарку –
Хапала, словам, сыравінкі.
Сушыў, крышыў і цёр іх дома,
Мяў і падсушваў на кардонках
І потым з бацькавай машынкі,
Галодны, вымаклы і босы,
Рабіў начамі папяросы.
Па сотню першых гільз “Фартуна”
Схадзіў пяшэчкам да Нахума
У Згеж. У “НАХУМ МАЛАПАЛЬНЫ,
УСІМ ТАВАР КАЛАНІЯЛЬНЫ”.
Нябожчыкаў таварыш блізкі
Нахум знаў Казіка з калыскі.
Як іх у горад перавезьлі
(Бо мама: “бліжай да магілы”),
Дык татаў сябар і равесьнік,
Як быў у горадзе, заходзіў,
Расказваў, як іх там глумілі
“На дзіманстрацыях у Лодзі
Зяндармы, хай на іх паморак”,
Як бацька ў чорны той аўторак
Пад барыкадай… як “паручык
У форс папёр, індык на кучы,
Аж глянуць сьмех было! І боты,
Вай, помню… ўсенька! Ну, а потым
Паставіў тэрмін: тры хвіліны.
То я падумаў, што былі мы
Нібыта ў вечнасьць зазірнулі.
Пасьля ўжо шабельку як выме,
Як шахне – вай!.. І секанулі…
Шкада татуся! Каб ім скула
Пад грудзі, гіцлям падвярнула!..
Каб Яську Мергеля ты ведаў,
Як я, сынок, бывала, ведаў,
Ты паказаў бы… людаедам!
Расьці, гадуйся, будзь за мсьціўца!
Няхай ім сьлёзкі адальюцца…
Ня плачце пані… Вось гасьцінца
Я вам тут крышку, мае людцы…
А як здаровіцца вам, сьпіцца?..”

Яго гешэфт даваў выгоду,
Бо чорны рынак быў у модзе
Пад акупацыяй. Ну й годзе,
Што грош-другі ён меў даходу.
Негацыянт быў без падвохаў,
Дык цэлы дом купляў з ахвоты:
“Калі ня выпаўзе з гароты,
Той хай хоць мецьме крыху-троха…”

А трэба ўвагі і цярпеньня,
Калі сьвет сэрца шматгалосы
Кладзеш на верш свайго сумленьня,
А трэба ўвагі і цярпеньня,
Калі ты робіш папяросы.
Задума твар твой ацяняе
І лоб маршчынка працінае,
Бо задуменна важыш лёсы
Паперкі тонкай. Важыш пільна.
Бо трэба ўсё зрабіць дыхтоўна! –
І тытуню накласьці роўна,
І зашчапіць у форме шчыльна,
Каб парушынка ў парушынку,
Пазногцем порцыю прыгладзіць,
На сьцяты шпунцік гільзу ўладзіць
І пхаць паволі праз машынку
З упору лёгенькага ў грудзі,
Пакуль прасоўвацца ў ёй будзе…
Пасьля запраўкі ў гільзу “вускаў”
З махорчынак – адкладвай шпунцік
І май прадукцыю гатовай…
Тады – “…з найлепшай фірмы рускай,
З расійскай “прымы” гатунковай,
Якое лепш на сьвеце “нету”,
Якраз бо менавіта ж гэту
І Шайблер паліць, і Пазнанскі,
І нават цэлы двор султанскі,
І кайзер Вілька з сучкай Мількай,
І цар наш Міка з сучкай Пількай,
Макс Ліндэр і яго цыліндар,
І ліга абароны
Вантробак!
У пачку дваццаць штук,
Хапайце з рук!
Купіце, пане, мне ў заробак!”
Ігната Казік азадачыў…
Купіў. А Казік грошы ў жменьку,
“На шчасьце” хукнуў і “на ўдачу”.
Дзяверскі рушыў памаленьку
К вакзалу… І сабе: “Хто знае…
А мо ж дзіцятка галадае,
Мо хворае… а мо бяз маці,
Сіротка, з добрай ласкі зяця…
Прыгрэць бы… ды віну загладзіць…
“Мой Казю”… Можа, і ня Казік,
Другое можа тут дзіця быць…
Хто? Дзе? І як знайсьці? Шаснаццаць
Сямеек… Дзесяць год мінула…
Сказаў, што цяжка… Мондра глова…
Каб што там… з дапамогай боскай…
Мая б апека прыгарнула”.
А Казя йшоў сабе Пётркоўскай,
Як поезд рушыў да Пётркова.

І сьніцца сон: букет складае,
Бяз кветак, так. Увішна пальцы
Як бы з паветрам скачуць вальсы…
Нішто ў нічым, паветра тае…
Маніпулюе сваім спрытам,
Ні ў чым сабе не патурае;
Шпарагай, вапнаўкай абвіта
Краса букета, ды пустая;
І ўсё спарней мільгаюць рукі,
Дакладней вырабляюць штукі,
Бо Ніхты, Нешты, Няістоты
Дарэшты глумяць сэнс работы
Яглою, крыкам, ціхім шэптам:
“Нам на ад’езд! Прашу букет нам!”
На прывідным кані падскокам
Імчыць з букетам-нябукетам
Па-над зямлёй, над цэлым сьветам
А нейкі рынак, пад аптэку,
А там аптэкар-неаптэкар
Шкляным вырачваецца вокам,
Вужакі-пальчыкі ў спляценьні,
Зьвяры стрыгуць вушамі-ценьмі,
Сьпектаклем цешаць люд навокал,
А хмары коцяцца галопам
У бляску лірыка-зялёным
Ад вочак месячна-кашэчых…
Мяце мяцеліца ў мястэчку,
У вочы вее пыл шалёны
І ў думкі тупасьць намятае.
Штуршок. Аж скочыў на суседа.
“Букет? А дзе бу…?…фет?” – пытае
Разгублена. А добра ж ведаў
Буфет на станцыі ў Калюшках.
Быў вельмі злосны. Выйшаў.
Душна.


VI

За гільзай сочачы старанна,
Ці поўная на стол саскочыць,
Заўчасна спахмурнелі вочы,
І зморшчынкі прабеглі рана
Праз лоб хлапечы, нібы крылы;
Як ластаўка вясну прыносіць,
Так і з хваробай коціць восень –
Турбота твар яго акрыла,
І роздум кволіўся ціхутка
Ў зацятай немачы і ў смутках.
Бяссонныя цяжкія ночы –
Заўсёдны час яго рабочы,
Калі ён пальчыкамі сьлізгаў
Па гэтых набіваных гільзах,
--Пра бацьку думаючы… Нібы
З машынкі той ішлі флюіды
Па жалабку далоняў бацькі.

Ёсьць сілы, тоеныя ў нетрах
У найнявіньнейшых прадметах,
Яны – найбольшыя багацьці.
“Сыны! Лепш не кранайце рэчаў
Сваіх бацькоў, ужо нябожчыкаў!”
Рос бацька! І расла ноч хлопчыка,
І рос цяжар яго хлапечы,
Зарана ўзвалены на плечы.
З магілы бацька рос, як волат,
І сын узносіўся, разгадваў:
Хто Ён, Нязнаны, той, што ўголас
“Мой Казю!” крыкнуў, калі падаў?
Няўжо такі той хлопец статны
З усьмешкай (дзіўна!) далікатнай,
Якога выцьвілую картку
Са скрыні выме і, спачатку
Абцёршы фартухом старанна,
Разглядвае журботна мама…
Бо той зусім ня быў нябожчык,
“Старэйшы, вышшы, зь леварверам”,
Ён быў героем (Казік моршчыў
Яшчэ больш лоб), героем прэрый,
Ён богам быў, вялікім хватам,
Нік Картэр, Холмс; чытаеш, -- раптам:
“Эй, рускі ўгору! – зброі вока
Блішчыць сталёва. – Што, брат, сьпёкся?!
Стары прайдоха сьцяўся з Холмсам!
Ха-ха! – Пад позіркам Шэрлока
Пахаладзела ў злыдня скура…”
Тут абрываецца брашура.
Як вобраз Мэчыза, Тэхаса,
Так бацькаў вобраз быў якраз як –
Твор надпрыроднага цярпеньня,
Твор мараў, скрухі і ўяўленьня…
Убогім, бедным ён – Заступнік,
Ён – Справядлівасьць і апора,
Меч кары, прыяцель пакутных…
Вялікі Бацька – вобраз твора,
Той, хто даў лёс яму ў аўторак,
Бо то ж “Мой Казю!” крыкнуў тата
І не пасьпеў: “Адпомсьці катам!”

Але ня сказаныя словы
Сынок і сам сказаць гатовы,
Ён кіне гэты выклік лёсу.
Цяпер жа – практыкуйся, сыне,
У помсьце, хай іх болей згіне
Пад кулямётам папяросаў.


VІ

Шалёны посьпех на табацы
Аўтаматычна даў “аванцы”
Прэстыжу дзюбні; бо ўжо Казік
Ня проста з моста сабе лазіў –
Аклеіў фольгай меч драўляны,
На бок павесіў гэту зброю –
Прэстыж і гонар нячуваны,
Сэнсацыя – салют герою!
Тым болей што на лоб націснуў
Ён лодачку з “Газэты Лодзкай” –
Напалеон жывы, фарсісты
(Яшчэ да бітвы ватэрлоўскай!),
Бо то ж квітнеў красой манаршай…
І трэба ж: сьпераду прыпала
Якраз ад загалоўка: ВАРША
І збоку слоў канец: ВА ПАЛА.

За домам пляц быў шырачэзны:
Трава, дзядоўнік, бочкі з хламам,
Аполкі, цэгла, лом жалезны,
З разбоўтанаю вапнай яма.
Той пляц меў здатнасьць чарадзейства,
Бо зь лёгкасьцю мяняў ён месца:
То ўзносіўся вышэй аблокаў,
Нібы кілім з усходняй казкі,
І, як яму загадваў Казік,
У край чужы ляцеў далёка.
Быў Мексікай альбо пустыняй
І сэльвай, вёскаю індыйскай,
Капальняй срэбра ў Аргенціне,
Шанхайчыкам у Сан-Францыска,
Славутай Бэйкер-стрыт”, Тэхасам.
Ды пазнаёміцца тым часам
Было б спачатку дужа варта
З пачэснай сьвітай Банапарта:
“Цыбуля” Чэсік, Генік “Рыжы”,
Два Эдкі: “Мыш”, “Тартак” (бо дзядзька,
Казалі, меў дзесь у Калішы
Тартак; з таго пайшло) і Тадзька,
Курдупель “Кульга”, бо калісьці
(“Эй, Кульга, скокні зноў адтуль, га?!”)
Яму трамвай на Старым Мясьце
Нагу адчыкаў па калена –
І Тадзька меў свае карысьці
Цяпер з драўлянага палена
(Скажу мо ў дужках: небарака
Фарсіў калецтвам, а ня плакаў,
Бо ён меў “козыр” нядзіцячы –
Яму зайздросьцілі няйначай!),
І вось пяцёрка ў рызах-латах
З “Бычком” ідзе шырокім пляцам;
І пачынаецца іх шпацыр
Вялікім цырыманіялам:
Сьпярша абрад сісі – па вапне;
Цурболячы ў сьвяшчэннай цішы,
Сачылі, хто далей і трапней,
Хто траекторыяю вышшы.
Абсеўшы яму тую потым,
У лёк плявалі – на рэкорды,
Разбоўтвалі нагамі шчолак,
Пускалі лодачкі з аполак,
А напасьлед шпурлялі ў яму –
Чый лепей булькне – камянямі.

Пасьля абрыдла калатуша.
Нацешыліся. “Хлопцы, рушай!”

“Бычок” аддаў каманду раці.
Дзень важны сёньня – Божа, радзь ім!

Трушком цыган, гусіным ходам
Яны ідуць, ён – верхаводам.

Па небе восень коціць хмары
Ў крывавым сонечным пажары.

Як на гару, ідуць на захад,
Гараць заводы ржавай бляхай.

Ідуць, махаюць лахманамі,
Як дзень сьвяточны харугвамі.

Ля кучы дошак і жалезьзя
Запавальняе крок працэсія:

Каму пагушкацца ахвота,
А ён: “Наперад марш, пяхота!”

Крывёю львіцы неба сочыць –
Ад бляску засланяюць вочы.

Усё ніжэе лоб крывавы,
Пажарам барвавеюць травы.

Дайшлі да бочак. Пабрынчалі.
Ваду на двор павылівалі.

“Бычок” – нішто. Глядзіць на хлопцаў.
Чакае моўкі на калодцы.

“Бычку” карціць. Ён штось намысьліў.
Гукнуў: “Ну, добра, хлопцы, пойдзем!”

Нібыта высмыкнуў журбою
Ён леску з рыбкай залатою.

І падганяе просьбай-грозьбай –
Бо тут на небе пачалося,

І на нябёсах, і на пляцы
У вобраз цэласны складацца.

Да вуснаў дзюбню. І дзьме ў палку,
Як мышалоў той у пішчалку.

Гайда на горку; йдуць рахмана,
Глядзяць удаль замілавана,

Глядзяць з той горкі – вой, дзівосы,
З зямлёй цалуюцца нябёсы.

У глыбах чырванеюць скалы
І ледніковыя абвалы.

Іх зломы сінія, нібыта
Крывёю сполаху абмыты.

Замкі і люстры ў срэбных скалах - - -
А-а! - - -
Дальбог, дальбог, ВАРШАВА ПАЛА!

Упала зь вежы шкляным шарам
І на двары гарыць пажарам.

А Казік булавой – направа
Паказвае: вунь, там – Варшава!
“Глядзі, сталіца”,
Глядзяць Тартак, Цыбуля, Мыш
І Кульга з Рыжым, -- “Вунь, глядзі ж!
Яна, сталіца”.
Там вуліцы, як бліскавіцы,
Бы зьмеі ўюцца па сталіцы.
Разруха! Сонца яркі молат,
Нібы ў кавадла, плешча ў горад,
Вясёлкай грае бляха дахаў,
І хвалямі сплывае цэгла
І тынк з грудоў, з развалін гмахаў;
З руін сінечай хмара зьбегла,
Лавінай фарбаў неба зьвісла
На край зямлі! Счарнела Вісла,
Зямля трымціць, зямля грукоча,
Паўзе, лунае і ляскоча,--
Сталіца наша!
Фантаны іскраў б’юць з праломаў
Чырвоных камяніц, з балконаў,
Зь дзьвярэй і вокнаў, попел, сажа –
Грыміць квадрыга Фаэтона!
Цыбуля кажа: “Там слабода,
Там скаргу здам на тога жмота,
На тога склюда, тога ўдава –
Ён гнаць з двара ня мае права!
Бо двор ён чый? Хіба ня ўсіхні?
Я клею зьмея, Рыжы бачыў.
Што не? А то ня бачыў? Сьціхні!
Дык вось я клею! – Хвост сабачы
Як жа ж ня ўчэпіцца халерна
І за нішто – пад зад каленам.
Як паліваеш, лі, сугнею,
На воўка кішка мне, я ж клею,
Я ж сам сабе, я клею нішкам,
А ў ёга пырскаецца кішка, --
Дык гэта я, бо ножык маю, --
А я ж сабе дубца стругаю,
Пляваць хацеў я на прыдзіркі!
На воўка мне пароць. Як быццам,
Калі захочацца напіцца,
То ўжо сядзі і мры бязь дзіркі?
А той адразу: “Прышч каравы!”
І плясь…” Тут зыкі труб з Варшавы.

Расьце з руін блакітны двор,
Здалёк відаць з двара нам –
Сядзіць на троне пан кароль,
І так гамоніць ён дваранам:
“Як маецца мой лодзкі люд?
Што робяць жэўжыкі з Балут?”

Міністры браму насьцеж – кыш!
Пачціва тэпаюць да трона
Бычок, Тартак, Цыбуля, Мыш
І Кульга з Рыжым, як варона.
“Мае!” – крычыць кароль па-лодзку,
“Твае!” – адказвае хор хлопцаў.
“Ну, як там, братачкі? – кароль, --
Нябось, будзь-будзь у добрай Лодзі?
Хто скаргу мае, жаль ці боль,
Кажы, -- ўнаровім і дагодзім!”

Іх шэсьць было. Пяцёра – ў гоман,
А шосты, як валун,-- ні словам.

Забалбаталі ў троннай зале,
Ажно міністры паўцякалі

І кашалёў панапляталі,
Як вераб’i зацьвіркаталі,

Калі вясной абсядуць дрэўца,--
Аж пухне лоб, аж карак гнецца.

А шосты – нібы дух магільны,
Стаіць як слуп, маўчыць бясьсільны.

Адно глядзіць, ХТО іх вітае…
Тпру-дзе! Кароль дэкрэт чытае.


VIII

“Мы з Божай ласкі – Круль Варшаўскі,
Маркграф Балуцкі і Князь Лодзкі,
Александроўскі, Лютамерскі,
Бжазінскі, Радагоскі, Згерскі,
Граф Лодзкіх Хойнаў, Пабяніцы,
Раговы, Руды, Жакавіцы,
Вішнёвай Гуры і Крашэва,
Стрыкова, Глуўна І Відзэва
ды іншых лодзкіх навакольляў,
якіх у Нас там прорва зь нечым,
Мы дакляруем Нашай воляй
наступны сьпіс ПРАВОЎ ДЗІЦЯЧЫХ:
1) Дварам свабода. Двор агульны!
Дарослых ня пушчаць у гульні.
ІІ) Даецца хлопцам на ўладаньне
з гумовых кішак паліваньне
двароў і вуліц. ІІІ) Можна ўсюды
хадзіць на двор, а з кожнай буды
далоў замкі, ключы, завалы!
ІV) Пускаць на вышкі і ў падвалы
дзяцей свабодна, бо там сховы
пад скарбы ёсьць. V) Канавы, рыны
пад навігацыю адкрыты!
VІ) Зімой дазволена: 1) хавацца
ў цяпло на сене пад павець
і ў сенцах дома нумар шэсьць,
дзе дужа смачна пахне хлебам;
2) яшчэ ў Грынспана можна й трэба
дзяружкі браць, каб накрывацца;
3) навек дазволена малому
з падвод сялянскіх драць салому;
4) старыя транты з дрынды красьці,
рызьзё, мяхі – пад голаў класьці,
цалейшае ж – насіць самому;
5) раскладваць вогнішчы ў гародзе,--
каб бульбіну сьпячы было дзе;
а на распал, каб лепш гарэла,
з платоў штыкет пушчаць у дзела.
VІІ) На мур вакол садоў, гародаў
ня сыпаць шкла, цьвікоў, крый Божа, --
хай кожны ў шкоду ўлезці зможа!
VІІІ) Калі ўязджае ў двор падвода –
дазвол: дзяцей пускаць на козлы,
а Кульгу і дзяцей нярослых
падсадзіць фурман-валавода.
ІХ) Забараніць адкручваць вушы,
калі дзіця залезе ў грушы.
Х) У “класах” – страта, калі рысу
заступіш зьверху, збоку, зьнізу.
ХІ) Перабіваць нанова “чыжык”,
калі ён на папа ўваткнецца!
(“Ага, а не казаў я, Рыжы?!” –
Тартак адводзіць будзе сэрца.)
ХІІ) У справе хованак: 1) павінен
апошні плюшчыць; 2) выручалка –
калі паляпаеш па шкліне
рукою голай, а ня палкай,
так і запішамце ў законе.
ХШ) Як чый часамі зьмей (з паперы)
заблытаецца на балконе,--
ідзі ратуй яго празь дзьверы!
ХIV) А што да “вушак”, дык па справе
пазьней вам выйдзе пастанова,
бо сутнасьць просьбы і ў заяве
няясная нам дастаткова:
“Як што ўцяць пальцаў немажліва,
дык ня выходзе справядліва:
як большы пальцы расшчапера,
дык і абхопе, як замера,
і ё яму праз тое фора—
а меншае і нос ня ўпора…”
ХV) У справе польтаў ды апратак,
Што дзецьмі зноў-такі паднята,
аргументацыя прэтэнзій
і ў форме слушная і ў сэнсе:
“Калі (спрадвеку ж так бывала)
дзіцятка росту не дабрала,
тады каптан са спадкаў таты
малому зьвесіцца па пяты,
дак хлопец ходзе ў гэных строях
нібы палохала якое” –
адсюль: прызнаць за “гвалт асобы”
і за “ціятр” такія спробы.
Цяпер няхай краўцы па нізе
у польтах абцінаюць крысьсе.
ХVI) Па афіцыйным курсе пёркі:
адно “рандо” на дзьве “расьпёркі”.
ХVII) Што да хрушчоў – дык, Божа існы,
зьмянілі б нораў іх капрызны,
калі б маглі, а толькі ж просьбы –
“Няхай наплодзіцца іх процьмы” –
да Нашай волі не адносім –
вясну прасіце, як Мы просім.
XVIII) Па каралеўскай Нашай згодзе
найбольш пачэсным быці мае
Заканадаўства Для Транвая:
1) калі з салона хтось выходзе,
той аддае малым білеты
і прачытаныя газеты;
2) калі ў “канец” транвай заедзе,
свабодны доступ маюць дзеці
да ўсіх штуковін у кабіне:
хто хоча права мець павінен
рабіць “ду-ду” і ручкай соўгаць,
3) забараняецца сурова:
а) язда на буферы, б) “ упочап”,
в) “з адной нагой”, г) язда “за поручань”
(бо Нас і гэтага прасілі!!!),
д) на рэйках гойсаць, е) жарты з токам,
ж) так званая “язда з саскокам”,--
заганны тэзіс, што з вагона
“… цыгнуць, што плюнуць” – забарона!
(а Кульгу гэны пункт ня новы,
пацьвердзіць можа “саскок плёвы”!).
Яшчэ на дзіва Нашай Мосьці,
што, як дакладвалі Нам госьці,
“… у гэнай лектрыцы, бывае,
як пстрыкне іскра залатая,
дак і сцьвярдзее пад транваем!..”
ХІХ) Вялікі грэх на сэрца возьмем,
але ж прызнаць павінны з жалем –
ня бачым рацыі Мы ў просьбе:
1) каб вас з камандай на пажары
вазіць машынай; 2) каб спушчалі
вас муляры на тратуары
ў пустых вядзерцах лётам скорым
хай на вяроўках ці ляйчынах
(а козыр: “Мы ужо зьязджалі,
як Пан ня верыць, дак паўторым”,--
ён Нам ня козыр, ня прычына!);
2) забараняецца распуста:
страляць зь пістонаў, тралі-валі
каб на Вялікдзень ня ўчынялі,
бо гэта ўжо залішне густа!
Пад гэтым і паставім рыску
у Нашым афіцыйным сьпіску
правоў, свабод, дазволаў розных
і карных мераў на дарослых,
у сэрцы маючы надзеі,
што забароны, прывілеі
дабру і ладу паспрыялі,
а новы шэраг спраў дзіцячых
як сьлед паслужыцца маралі.
І Мы за клопат вам адзьдзячым
са шчырай Каралеўскай ласкі
і ўласным подпісам пазначым:
Ян ІІІ Добры, Круль Варшаўскі.

Свабоды блізкаю Зарою
на дакумент кладзём пячаць,
і ў бляску Сонца прыйдзе зь ёю
збавеньня час.

Бывай – шчасьліва, дзетвара,
Віват вам, хлопчыкі, ура!
Хай вас турбота не дастане,
Няхай вам добрыцца!..”
Маўчаньне.
Стаяць панураныя ў зале,--
Падлога ўжо ад сьлёз намокла,
Абрыдла ўсё, жыцьцё агоркла…
Не! Не таго яны чакалі!..
Хоць плач, крычы, нібы шалёны,
Шкадуйся, кайся, а ўсё блага,
Такі ж бо ўдар, такая пляга:
Пістоны!!!
Ўздыхалі Рыжы, Мыш, Тартак,
Цыбуля, Кульга: “Вечна так…
Вось вам і права…
Які інтэрас ад тых сьвят,
Калі ня стрэліць? Гэтак, брат,
Нам ня цікава”.
Іх шэсьць было. Пяць бедавалі
Па тых прапашчых “тралі-валі”,
Адзін – ані…
Глядзіць кароль, як на шклянога,
Каму дае, яму – нічога,
Ані – ані…
Прымружыў вока тут кароль,
Пад вусам хітранькая ўсьмешка:
“Вялікі смутак ваш і боль –
Дык на закуску вось пацешка…
Гуляньне сёньня ў Нашым лесе,--
Вароты насьцеж! Хлопцы, цешся!”


ІХ

Па траве бліскучай,
Па пахучай, сьвежай
Ходзяць панначкі ўлюбёна,
Спаднічкамі сьнежаць.

Так сабе дзяўчаткі,
Паноў майстроў дочкі!
І трапечуцца на шыйках
Пацеркаў шнурочкі.

Раптам бачаць хлопцаў,
Абступілі тлумам.
Закружылася, запахла
Воблачка парфумы.

Запрашаем, запрашаем,
Панове каханкі!
На мураўцы пасьцілаем
Нашы самабранкі.

На абрусах булкі,
Гурочкі, сасіскі,
Як абселі, упісалі,
Аблізалі міскі,
Напасьледак згамкалі
Дзіркі з абаранкамі.

Мазалі гарчыцай
Ой, крывянку густа,
Як зірнуць у поўны слоік –
У слоіку пуста.

А яшчэ ўтапталі
Чыгунок мачанкі,
Сальцісон, руляду,
Столку вантрабянкі.

Вэнджаныя рыбкі,
Карасікі ў місе!
Толькі глянь на гэта дзіва –
І расьперажыся!

Гамкаюць, каўтаюць
Плотачак і ракаў,
Запіваюць, заядаюць
Квасам, верашчакай.

Сьлівак, сьпелых вішань
Панны з дрэў натрэсьлі,
А суніцы, а маліны
У рот самі лезьлі.

Вераб’і тут наляцелі,
Падзяўблі ўсе крошкі—
Ой, няма на вас халер’і,
Няма на вас кошкі.

Потым ім насілі
Паноў майстроў дочкі
Жур і пелюхі з кулагай,
Клёцкі і грыбочкі.

Пасьцілу, цукеркі,
Халву, мармеладкі,
Цукар грудкамі, цукаты,
Пячысту, аладкі.

Рубалі сякеркай
Беламёду камень:
Як грызеш яго, у роце
Цягнецца з зубамі.

Яблыкі і дзічкі,
Печаныя грушы,
Лізанцы, ландрынкі –
Ня ўпыніць за вушы.

Запівалі ўсё мядухай,
Расолам, узварам.
А сыроватку, кляновік
Не давай і дарам.

Як забоўталі шыпучку,
Пырскала пад носам,
Біла ў вочы кіслым духам –
Аж душа ў нябёсах.




Як ня збурыліся бегчы ў лес дзевы!
“Даганяйце нас, шукайце, -- ой, дзе мы!”
Белым воблачкам расталі, мільганулі,
Нібы лесам паскакалі казулі.
З-паза дрэваў выглядалі іх вочкі,
У захмар’e заляталі, ў кусточкі.
А было ж сваволі, сьмеху, галёку,
Як дагоніць хлопец дзеўку, залётку!
А было ж цалункаў піску і енку,
Як зацісьне хлопец дзеўку пад елку!
А казыткі, сьмеху, шэпту, аднеквань,
Бо паненка ўмее гэта найпекней:
Вам яна шаптаць сакрэты – вой, будзе
І крычаць, каб не пачулі: “Ратуйце!”
Верасамі шалясьцелі паненкі
І прасіліся: “Пусьці, міленькі!”
Цыцкі пругкія ў паненак – мячыкам!
Нібы гумка, угінаюцца пад пальчыкам!
Плясьні ручкай, аж падскокне, -- калісьці
Так падсоквалі мячы ў калысцы!
А ў паненак на любошчы прычыны,
Зналі што, чаму, навошта ў дзяўчыны!
Хлапчукам забава ж толькі якаясь –
У батву яшчэ ўсе гналі і ў завязь.
Толькі-толькі ў думку бралі на здогадзь,
Што шчымліва сэрца ные самохаць.
Як прыцісьне сваю панну да дуба,
Сэрца млее ад трывогі, аж люба,
Як прыцісьне сваю панну да барозы,
Аж да горла падступае, аж сьлёзы,
Як зашчэміць сваю панну пад кусточак,
Аж каленцамі, зубамі дрыгоча.
Хлопцам соладка зваць дзевак-гарэзак:
Эрна, Фрыда, Стася, Кася, Тарэза,
А яны ж табе так гжэчна і гладка:
“Ах, дальбог жа, пане Эдку, занадта!”
“Але ж пан, мой пане Хэньку, нязграба ж!”
Тыя ж панны як ня слухаць, -- пустамелі,
А паслухаць, -- сабе нешта наўме мелі,
Бо стаяла ж там азерца, як люстра,
Абступалі яго скалы шчыльна, густа.
Тыя ж панны ў вадзе ногі паласкалі
І выходзілі абсохнуцца на скалы,
А іх ногі ў тым азерцы расталі,
Панны срэбнымі хвастамі хвасталі.
А былі жывыя сьмехі, ахі, вохі,
Калі песенькі сьпявалі цыцохі.
Было сьмеху, было смутку, было дзіва,
Як дзявуленька сьпявала, нудзіла.
Саладзей за ўсіх сьпявала дык Эрна,
Пану Тадзіку-калеку – была верна.
Бо, кульгавенькі, ня гойсаў па лесе,
Дык сама яму ў гнязьдзечка лесе.
А было яно на дрэве расахатым
Аж пад самым воблакам пухнатым,
А было ж яно, як лона, кошыкам,
У якім матуля дзетак выношвае,
Дык той Тадзік на гнязьдзечку – птушанятка,
Тая ж Эрна міласэрна – Тадзю матка:
Абдымае, туліць Эрна-пяшчотка,
А ён плачацца, бядуе, сіротка.
Як на хлопцах, дык трымае хвост дудкай,
Як адзін, дык толькі тхімча ціхутка.
Восем стукнула гадочкаў і трошкі:
Ані бацькі, ані маткі, ані ножкі.
Дык жа Эрна Тадзю неба адчыніла,
Тадзю ножаньку, дзе трэба, прышпіліла.
Сам нагу цяпер сіротка раззуе --
Скокнуў з дрэва і з хлапцамі гізуе.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Х

Згасаў-заходзіў Двор вялікі,
І доўга з прорвы білі блікі.

Замкнула неба свае вусны
На залаты замок, на сум свой.

А вечар густа пляц прыценіў,
А хлопцаў носяць летуценьні.

“Хадземце, вечар”, -- кажа Тадзік
І кавялой з пагорка садзіць.

“Пастой, -- Цыбуля кажа, -- ў Казя,
Глядзіце, меч адперазаўся”.

Падняў ён рыцарскую палку
Сьсінелай ручкай. Бах – у скроні
Глухі ўдар цемры… І ня помніць…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
“Ой, татка!” – падаючы каўкнуў.


ХІ

Ля брамы дома “дапамога”,
Аблепленая дзецьмі густа,
Якіх ганяў сярдзіты дворнік;
Мерглёва крыкам галасіла,
Людзей-людзей – не пратаўчыся,
Суседкі ставілі дыягназ,
Сьпявалі нэніі піскліва,
Перакладалі языкамі,
Што да выдаткаў на хаўтуры
(Вы чулі слова “штэрбэкаса”?)
Пах воцату і нашатыру,
І валяр’янкі. У пакоі,
Падобным на разьбу па дрэве
У стылі экспрэсіянізму,
Урач дапытваўся ў Цыбулі,
Як тое сталася; Цыбуля
У транс папёр псеўдалагічны
І плёў лухту абы-якую
(О прага славы, прага зьзяньня
Сваёю важнасьцю, геройствам,
Каліф адвечны на гадзіну!)
Калі ж адхукалі ўжо Казю,--
Ляжаў бялюткі, праясьнелы.
Яго зваў лекар “кавалерам”,
Загадваў: “дыхай” і “ня дыхай”,
Пацюкваў дробна малаточкам
Па кволых плечыках хлапечых,
Сагнуў нагу – і па калене,
Нага падскочыла угору
(Цыбуля, ўбачыўшы, аж пырснуў),
Сказаў нарэшце: “Дзень-другенькі
Пабудзь у ложку, кавалер мой,
І стане добра, а мамуся…”
Мерглёва, ўпіўшыся вачыма
У вусны лекару, чакала
З усьмешкай веры і пакоры,
Калі ён скажа, што “мамуся”?..
“Мамуся, -- ў думках)… а, ня бойся,
І ня журыся. Што ж, бывайце,
Адагравайся, кавалер мой”,--
Пажартаваў, у бруд ступіўшы
Нікчэмнага якогась смутку…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
З паверха трэцяга сыходзіў
Па мокрых сходах лекар. Тухлы
Пах бульбы мёрзлай, мешкавіны
Ў мышыным склепе – вось ён, водар
Тых лодзкіх лесьвіц. Сам таксама
Ён жывацеў у нэндзы горкай,
Турботах, прымхах і ў галечы –
Каб то вярнуцца, памагчы ім,
Укленчыць разам…
Не вярнуўся.
Натоўп у браме даў дарогі,--
Сеў злосны лекар у “карэту”,
А дзеці ў шыбы цікавалі;
Калі ад’ехала машына,
Натоўп спагадлівых суседак
Ля дома доўга сеймаваўся…
Бо для галоты гарадское,
Ад дыму бруднай і ад нэндзы,
Карэта “хуткай” ёсьць падвода
З краіны дзіваў чарадзейскіх,
Карэта Грымавых герояў,
Запрэжаная ў шэсьць Пегасаў.
А бедны лекар (мой знаёмы)
Вярнуўся да руціны шэрай.
Ужо ў прыёмнай на цыраце
Канапы вузкай у гарачцы
Ляжаў Шульц Леан, парыкмахер,
Католік рымскі, гадоў сорак,
Вульчанска, 98,
Кватэра 19. Леан
Без каўняра, але з запінкай
І шкаплікам у форме сэрца
Біў кулаком у пуза з крыкам:
“Я дам табе актора, малпа,
Я пакажу табе!”-- А доктар
Запінку адшпіліў, кашулю
Задраў да горла і, да сэрца
Прыклаўшы трубачку, паслухаў.

Быў вечар. І перад дамамі
На зэдліках сядзелі людзі,
Сьвятла шнурочак залацісты
Адкрыўся вуліцам-карытам.
Залётнікі нябёсаў – зоркі
Убогім весела маргалі.


ХІІ

Ня меў я сэрца на Варшаву,
Калі пакінуў горад Лодзь.
Палямі слаўся змрок трухлявы;
Бы катафалк, несамахоць
Цягнік цераз туман імжавы
Праз навісь цяжкіх дум валок;
У колаў постук падмяшаны
Мне страх пячайкай сэрца пёк.
І ў гэты час гадзіны шарай
Прыгадваў Лодзь я незнарок.
Плыла імгліста праз абшары
Ня Лодзь, а лодачка здалёк,
І тросься поезд, як бляшаны,
Як дзіцяня, сярод дарог.
І браў з сабою я ў Варшаву
Свой сьвет маленькі, ўсё, што мог.
Старыя дзьве гаргары-шафы,
Гадзіньнік, стол, аленеў рог
І гімназійныя кашары,
Курч вуліцаў, фабрычны смог.
Лахман нябёсаў пашарпаны
І сны пра зорны мой чартог,
Задворкаў вэрхал шумны, жвавы
І таварыскасьці залог,--
Ды ўжо, бач, з Лодзі да Варшавы
Ня поезд, караван запрог
І, як зь вянкоў жалобных шарфы,
Зьвісалі кутасы трывог:
Што вось я, бедны, напужаны,
Дзе свой агораю бярлог,
Што бацька ўжо даўно ня жвавы,
Што мне й самому сьвет агорк,
Што маму мучаюць кашмары,
Што скора й маме пад мурог;
І што ў сястрычкі плашч дзіравы,
І крыўды цень на тварык лёг,
Што вершам я ня дам управы,
Што лепш бы ў Лодзі брук я тоўк,
Чым гэтак ехаць да Варшавы.
Вярнуцца б, ах, на твой парог,
У сінь вачэй тваіх ласкавых
Уліць мой боль, бо я зьнямог,--
І ад дэпешаў, поўных жалю,
Гудуць слупы уздоўж дарог,
А там шатэн твой малажавы
На вушка шэпча, каб ён здох,
Пра блізкі шлюб і пра забавы –
Гітару тузае твой бог,
А ў шыбы дождж дзяўбе шаршавы,
Цягнік сапе, як зьбіўся з ног,
І хімерычныя праявы
З палёў плывуць. І слота. Млосьць…

Так я дастаўся да Варшавы,
Калі пакінуў горад Лодзь.