Хлопчыкі
Глёбус Адам
Ёсць кнігі, прачытаныя ў маленстве
У кожнае кнігарні совй непаўторны дух, свае адмысловыя правілы, свае таямніцы, не кажучы пра гандлярак, касіраў, вітрыны, залі, столь і падлогу. Па менскіх кнігарнях вандрую больш за дваццаць пяць гадоў і не магу наталіць цікаўнасці да розных выданняў, да кніжак, альбомаў, часопісаў і каталогаў. Пэўна, я — бібліяман. І часовыя перапынкі ў маіх паходах па букіністах — здараецца, месяцамі не наведваюся ў кнігарні і не купляю і нават не чытаю нічога — толькі запэўніваюць у невылечнасці, хай сабе і не самай жахлівай, але ж маніі. Нават карціны і малюнкі я не люблю так, як кніжкі, а здаецца, павінна было быць наадварот, бо колькі сябе памятаю — маляваў з радасцю, а пісаць не любіў. Усе пісьмовыя заданні ў школе выконваў праз сілу, а ў пачатковых класах плакаў над сшыткамі, боб рука замест рысак, кружочкаў, літараў выводзіла дрыжачыя крэмзалі. І з дзівам глядзеў я на бацькаў збор аўтаручак, пёраў, бутэлечак з атрамантам. Бацька — пісьменнік. У яго буйны добры почырк, ён гадзінамі піша за сталом, ён можа пісаць паўсюль: у лесе, у полі, каля рэчкі, у дзедавай вясковай хаце з гліняным токам замест падлогі. Пісаць, як бацька, я так і не навучыўся. Малюю літары, а не пішу. А ўласна малюнкі іяне раздражняюць, нават свае, зробленыя тольк што. Якая абмежаванасць — гадзіну маляваць тое, пра што можна напісаць за хвіліну. Але гэта — рацыянальная выснова, а рука ўсё ж малюе. Душа не любіць загадаў, асабліва прагматычных, яе стыхія — жывапіс і музыка. І, можа, таму я кінуў заняткі мастацтвам і займаюся літаратураю. Пэўна, тау вандрую па менскіх кнігарнях, букіністах і не магу абмінуць ніводнага кі ёска, дзе за шклом свецяцца кнігі. Калі і як пачалося? Цяжка вызначыць, бо мама — бібліятэкарка, а бацька — літаратар. Выходзіць, што да нараджэння я быў сярод кніжак. На першых дзіцячых фотакартках маё крэсла з дзіркаю пад гаршчок стаіць каля этажэркі з бацькавай бібліятэкаю. І на крэньчыках можна разабраць прозвішчы беларускіх класікаў: Чорны, Чарот, Багдановіч, Купала. Сярод іх — стракаты двухтомнік Пятра Глебкі, адзнака часу, 60-ты год. Тады й пачаліся кніжныя вандроўкі. Бацька заходзіў у кнігарні і выбіраў, разглядаз, гартьаў розныя томікі, а я назіраў за ім, капрызіўся. У дзяцінстве быў нэндзаю, мог заплакаць на ўсю кнігарню, як зрабіў у Маскоўскім букінісце, што і цяпер стаіць на горцы, за цёмным помнікам друкару Івану Фёдараву. Бацька так доўга не мог наважыцца заплаціць за першае выданне рамана Івана Буніка “Вёска”, што я сапрэў у зімовым палітончыку і зарумзаў. Бацька ўсё ж прыдбаў свайго ўлюбёнага Буніна, і мы выйшлі на вясновае паветра і накіраваліся ў “Дзіцячы свет”, дзе набылі мне значок — герб горада Масква. А ў 68 годзе мама зрабіла мне агаламшальны падарунак, з яе зарплатаю ў 120 рублёў, быў куплены сапраўдны фаліянт, альбом “Пётр Канчалоўскі”, з паўаголеным сумлявым падлогацёрам на супервокладцы. Альбом каштаваў ажно 8 рублёў. А прадавала яго старэнькая гандлярка. Яе стол з кнігамі стаяў чамусьці ў гастраноме. Фаліянт яна абгарнула ў танюткі цэлафан, у які звычайна загортваюць гваздзікі і цюльпаны. Стол стаяў насупраць мяснога аддзела, і чаму мама замест мяса набыла альбом Канчалоўскага? І цяпер — загадка. Вось які падарунак я атрымаў на сваё дзесяцігоддзе. Выдатны, дарэчы, бо і цяпер люблю расейскі кубізм — Лянтулава, Машкова, Ларывонава і ўвесь “Бубновы валет”, і Пятра Канчалоўскага з класічным нацюрмортам “Сухія фарбы”. А бацька любіць Івана Буніна і Вінцэнта Ван Гога. Адна з бацькавых аўтабіяграфій так і пачынаецца: “Каб я маў шчыры талент Ван Гога, я б намаляваў сваю вёску…” Да альбома расейскага кубіста ў нашай сям’і была толькі адна кніга па мастацтву: Ваг Гог “Лісты”. А трапіла яна да нас вось як… Маці і тата дамовіліся зрабіць бацькавай маме, бабе Броні, падарунак — сандалі. Тата ўзяў 5 рублёў на самыя просценькія сандалі, у якіх хадзілі тады ледзь не ўсе дзеці дый вясковыя кабеты. Замест падарунка бацька прынёс лісты Ван Гога з каляровымі рэпрадукцыямі. Бацька перажываў, казаў, што сам не разумее, як так магло здарыцца. А я быў настолькі ўражаны карцінамі, што дагэтуль тлькі перадлік Вангогаўскіх палотнаў выклікае захапленне. Крэсла Ван Гога. Рэстаран “Серэна”. Едакі бульбы — самая беларуская карціна ва ўсім свеце. Ткач — у бабы Броні былі амаль такія ж кросны. Тата Тангі. 14 ліпеня ў Парыжы. Зграя варон па-над хлебнгым полем — калі перачытваю адну з лепшых бацькавых навел “Кароль Нябожа”, згадваецца гэтак драматычнае палатно. Краявід у Авэры пасля дажджу — рыхтык мястэчка Койданава. Вясновы сад. Куст — пад такімі вось кустамі бэзу грабуць псок беларускія куры. Нацюрморт з цыбуляю — яго спрабаваў скапіраваць. Вельмі ўжо спадабаўся ружовы томік з надпісам DE LA SANTE. Але з капіравання выйшлі адны непрыемнасці. Не ведаю як, толькі кніжка Ван Гога ўпэцкалася ў тлусты бурачковы краплак. Пляміна была на форзацы. Бацька ўбачыў, сварыўся. Казаць яму, што не я зрабіў, — марная справа. Цяпер кніга ў мяне. Часам перачытваю, гартаю, згадваю… А краплакавую пляміну я палюбіў. Яна ў самым цэнтры форзаца, на згіне, там, дзе пад паперу падклейваюць марлю, за 27 гадоў фактура марлі праступіла праз фарзацную паперу і пляміна набыла выгляд жывапісу. Вядома, што не вангогаўскага. Лесвіца ў Авэры. Чырвоны вінаграднік у Арлі. Партрэт старэйшага наглядчыка лякарні ў Сан-Рэмі. Дарога з кіпарысамі… І так да канца, а потым з пачатку. Дарога з кіпарысамі ў горадзе Сочы, на Чорным моры. Менавіта там я прачытаў першую важкую кнігу ад пачатку і да канца. Гэта быў травень 69-га. Чытаў на пляжы, у парку, пад кіпарысамі, пад платанамі… Свет амерыканскіх індзейцаў. Змаганне за незалежнасць. Майн Рыд. Прачытаўшы кнігу, я завёў сшытак, куды пачаў запісваць усё прачытанае. Той сшытак згубіўся, а вось другі застаўся. У ім я распачаў першае апавяданне. А пачыналася яно оз малюнка: прырыя, кактусы, на даляглядзе — коннікі. Пачынаў, як і Майн Рыд, з апісання прэрыі. Нічога добрага не атрымлівалася. Цікава адно тое, што разумеў: не здатны я апісаць прэрыю. А ўсё астатняе, мне здавалася, не вартае апісання. Нашто пісаць тое, чаго не чытаюць? “Тата, чаму ты не пішаш пра прыгоды?” Бацька смяяўся, казаў: “Вырасцеш і сам напішаш”. А празаік Іван Пташнікаў, перастрэўшы ў пад’ездзе, пытаўся: “Валодзя, якіх ты ведаеш пісьменнікаў?” Я гаварыў навучанае бацькам: “Вас”. Ён радаваўся і пытаў: “А яшчэ?” — “Тату і дзядзьку Караткевіча”. Пташнікаў рабіў сур’ёзны твар, які робіць цяпер у рэдакцыі, калі разважае пра мае сумнаватыя навелы: “А Стральцова Мішу ведаеш?” — “Ведаю”. — “Малайчына, бяжы”. Я без паўз Стральцоўскую, поўную дзяўчат, кватэру на двор, дзе гулялі ў індзейцаў Дзеружынскі, Махнач, Яўменаў, Алешка і Бабачкін. Рамана пра індзейцаў я так і не напісаў. І проста рамана не склаў. Я амаль і не чытаю раманаў. Для мяне само слова “раман” мае пэўнае матэрыяльнае увасабленне. На гарышчы дзедавай хаты побач з кроснамі стаяў куфар з кнігамі. Там сабраліся школьныя падручнікі, па якіх вучыліся і ммой тата, і два ягоныя браты. Алгебы, фізікі, геамерыі са скарабачанымі звалістымі старонкамі. Сярод падручнікаў я знайшоў раман Аляксандра Дзюма “Праз дваццаць гадоў”. Кнігу ў 53-м годзе падаравалі бацькаваму брату, дзядзьку Саву, за перамогу ў спаборніцтвах па валейболу. На шмуцтытуле сінеў надпіс і чарнела круглая пячатка Віцебскага педагагічнага інстытута. Я праглынуў кнігу за тыдзень. Палацы, мушкецёры, Мазарыні і ўсё астатняе, такое ўсім вядомае, зрэшты, не ўсўім. Мой дзед Валодзя чытаў вельмі марудна і толькі па-беларуску, і толькі “рускікі” літарамі. У свае семдзесят, адпрацаваўшы жыццё грузчыкам, ён пайшоў вартаўніком і… стаў чытаць. А чытаў ён выключна падручнікі за першыя класы. А вось баба Броня чытала толькі “лацінскімі” літарамі і толькі каталіцкія малітоўнікі. Малітоўнікі цяпер у бацькі, а дзедавы падручнікі, пэўна ж на гарышчы пустой нічыйнай хаты. Недзе там, каля кроснаў, у куфры і важкі том Дзюма, які мне згадваецца пры слове “раман”. Як пры слове “Дзюма” я згадваю нябожчыка паэта Яўгена Крупеньку, які ўпарта казаў — Дз'юма. І колькі ні папраўлялі, ні тлумачылі, ні насміхаліся, Крупенька ўсё адно казаў: “Дз'ю ма!” Зямля ім пухам.
Пасля трыццаці я пачаў перачытваць кнігі, што меў у маленстве. Мяне ўжо менш і менш цікавіць іх змест. Я адшукваю між старонак страчаны час, шукаю зазоры, праз якія можна вярнуцца ў маленства.