Чорны пісталет
Апавяданьні з уласнага жыцьця
Бартосік Зьміцер
Карацейшы шлях
Бардаўскі фэст за калючым дротам
Я шмат што памятаю з маленства. Ад найвялiкшых радасьцяў да найсьмяротнейшых крыўдаў. Нават да сёньня памяць захоўвае зайздрасьць да суседзкага сына, што меў цацку, якою я так i не завалодаў нiколi. Гэта глёбус. Фiзычны глёбус з адзiнай нефiзычнай адзнакай -- тлустай, чырвонай паласой, што йшла па зялёна-блакiтным полi, як бы даючы зразумець што хоць Зямля й адна, але гэта не зусiм так. Iх дзьве -- наша й iхная. Па адзiн бок чырвонай стужкi Крэмль, кракадзiл Гена ды "красный день календаря". Па другi -- незразумелыя "нярускiя" словы, голыя цёткi ды галодныя раўналеткi. Я быў шчасьлiвы, што знаходжуся па гэты бок зямлi. Але, нягледзячы на тое, што цётак мне тады не хацелася, а незразумелыя словы выклiкалi гідлівасьць (як, зрэшты, i цяпер), для поўнага шчасьця гэтай сваёй зямлi не хапала. Хаця б з-за немагчымасьцi чым-небудзь падзялiцца з раўналеткамi. I чым болей павялiчваўся мой рост, тым меней мне хацелася "паглядзець Маскву".
Але зь цягам часу чырвоныя днi пачарнелi, Крэмль сам апынуўся за мяжой, а кракадзiл Гена загаварыў "нярускiмi" словамi.
Сябры пачалi сноўдаць за зьнiклую з глёбуса рысу, якая для мяне так i заставалася непераадольным бар'ерам. Аднаму, якi правёў месяц у Лёндане, я спачуваў з нагоды ягоных растрат у самым дарагiм горадзе Эўропы. Другога, якi спазьнiўся на парыскi цягнiк, суцяшаў: "Не бядуй, братка. На транзытным дабярэсься". А сам чакаў пашпарту, каб i мне нарэшце пазайздросьцiлi. Стомленаму бадзягу, якi толькi што вярнуўся з Парыжу зь перапоўненай мэлёдыямi галавой i трыма франкамi ў кiшэнi.
Пасьля доўгiх месяцаў чаканьня, я, нарэшце, атрымаў той чароўны дакумэнт. Ужо "па справе" адшукаў "Атлас мира" i завалiўся зь iм на канапу, гартаючы старонкi, нiбы ў рэстарацыйным мэню. Словы, што раней стаялi ў адным шэрагу з назвамi плянэт, цяпер абазначалі нешта дасягальнае. Парыж... Гватэмала... Паланга...
Ужо на другi дзень майго паўнавартаснага грамадзянства я атрымаў адпаведны сюрпрыз. Запрашэньне на "далёкую Беласточчыну" для ўдзелу ў бардаўскiм фэсьце.
Ведаў я аднаго алкаша-кнiжнiка, якi любiў сам сабе рабiць сюрпрызы. Як толькi здаралiся грошы, частку iх ён акуратна прапiваў, а рэшту купюраў рассоўваў па тамах сваёй велiзарнай бiблiятэкi. I, вядома, адразу забываўся пра iх. Але гарэлачны запой мяняўся на чытацкi i, о радасьць, на самым цiкавым месцы вывальвалася нечаканая "пяцёрка". Жыцьцё, такiм чынам, складалася з пэрыядычных маленькiх радасьцяў.
Нешта падобнае атрымалася i ў мяне. Адаслаўшы на фэст пару тэкстаў, я й забыўся пра гэта. Колькi ж яшчэ неспадзяванак чакае мяне! Сам сабе зайздрошчу й баюся адначасова. Баюся замест сюрпрызу знайсьцi здэвальваваную часам, нiкому не патрэбную паперку.
... Адтуль прыходзiлi цывiльнай палiграфii выданьнi. Даляталi зьвесткi пра тамтэйшыя беларускiя лiцэi. Захоўвалiся ў памяцi рэпартажы з "Басовiшчаў". Уяўлялася гэткая добраладная беларускамоўная краiна, дзе пра "чужынскi прыгнёт" нагадваюць толькi шыльды ды грошы з арламi.
Кампанiя сабралася невялiкая. З патрыярхаў беларускай бардаўскай песьнi былi Алесь Камоцкi й Вiктар Шалкевiч. Маладую зьмену прадстаўлялi Iгар Мухiн з Магiлёва, знаёмы мне па мэлядычных песьнях на вершы Багушэвiча, Лана Медзiч, сталiчная лiрычная бардэса, ну й я.
Пад акорды й тосты неўпрыкмет праляцела Беларусь. У цемры паказалiся агнi да нядаўняга часу мiстычных варот дзяржавы. Спадарожнiкi пачалi даставаць пашпарты, на зайздрасьць мне заплямленыя вiзамi й памежнымi штампамi.
Мяжа сапраўды нагадвае лягерную браму. Драты, вайсковыя фуражкi, вышкi. Перад намi шманалi смаленцаў. Няшчасных пастроiлi ледзь не па росту, уздоўж аўтобуса з рэчамi ў руках. Для поўнага кiна не хапала сабачага брэху й камандаў па-нямецку. Наш пяцiдзесяцiмясцовы карабель зь дзясяткам нецьвярозых пасажыраў з гiтарамi троху зьбянтэжыў панурага вартавога, але адказ быў: "Вы свабодны". Гэта значыць -- "на свабоду з чыстым сумленьнем".
Я шмат разоў уяўляў гэты момант i заўсёды пад гiмнавыя гукi пяючай ад радасьцi душы. Ну вось. Якую ўжо хвiлю качуся па "далёкiм замежжы". Пульс у норме. Спадарожнiкi засынаюць. За вокнамi ноч, нецiкавая й пахмурная, як, напэўна, паўсюль на гэтай зямлi, незалежна ад межаў.
Вось толькi дзень iншы. У маленькiм гарадку, у параўнаньнi зь якiм Баранавiчы з Барысавам выглядаюць монстрамi ўрбанiзацыi, пры сьвятле дня лепш бачнае нашае ўбоства.
Ратуша. Усяго нiчога, але яна робiць гэтае места горадам па сутнасьцi, незалежна ад статусу й колькасьцi вясковых уцекачоў. Тое, што вулiцы будуць чысьцейшыя ды крамы цывiльнейшыя, я здагадваўся. Дамы менш аднатыпныя й шэрыя, i таму здаюцца больш абжытымi. Перад iмi газончыкi-кветнiкi, дзе-нiдзе скульптуркi нейкiх калядных гномаў. Гэта ў маiм мiкрараёне газоны патроху ператвараюцца ў бульбяныя плянтацыi.
Штосьцi затрымала мяне каля праваслаўнай царквы. Здаецца, i крыжы тыя самыя, i моляцца па-расейску, а штосьцi ўсё ж ня так. Нарэшце, зразумеў. Не хапае бязладзьдзя ў царкоўным пэйзажы, цi то калюжыны з адбiткам купалоў, цi то нейкай трубы на заднiм пляне. Таго, адным словам, з чым не спалучаюцца ў маiм уяўленьнi каталiцкiя храмы. Нарэшце, гармонiю аднавiў неапахмелены патрыярх бардаўскай песьнi Камоцкi. Свой сумны позiрк ён пераводзiў са сьцiплай царквы на нейкi бэтонна-мадэрновы палац побач зь ёю.
-- Во, глядзi. Тут жыве Бог, а тут -- служка Божы. I я баюся сказаць, хто зь iх жыве лепш.
Я блукаў па маленькiм гарадку, дзе адзiнай адзнакай беларускасьцi былi афiшы "Бардаўскай песьнi", i не знаходзiў адказу на пытаньне, цi адзiны народ жыве па розныя бакi мяжы. Напэўна, так. Няцяжка ўявiць сабе ўбогi райцэнтар Бельскага раёну Беластоцкай вобласьцi, не правядзi Iосiф той фатальнай рысы.
Пясьняр Мухiн нiяк не хацеў разьвiтвацца зь мiтам пра беларускi "востраў Крым" i праводзiў своеасаблiвы экспэрымэнт. Пытаўся ў мiнакоў усялякаю лухту -- цi то пра дакладны час, альбо цi туды ён iдзе. I з надзеяю ў вачох чакаў адказаў па-беларуску. Яму прыязна адказвалi, але па-польску, чым усё больш даводзiлi яго да адчаю. Нарэшце, нейкая сталага веку кабета растлумачыла на ламанай расейскай мове, як прайсьцi да рынку. Хвiлiну пясьняр глядзеў ёй у сьлед з удзячнасьцю й пяшчотай, паўтараючы: "Беларуска. Вось яна, сапраўдная беларуска".
Быў у мяне лёгкi сумнеў наконт таго, што немалая заля ДК будзе цалкам запоўненая. Надвор'е гнюснае, асаблiвай рэклямы не зрабілі. Але абодва вечары былi шумныя аншлягi. Адкуль такi ажыятаж? Дзiўная цяга да мовы, якую пакуль што можна пачуць хiба толькi ў песьнях? Цi можа, няма куды яшчэ падацца. Але па ажыўленай залi такога ня скажаш. Усе доўгiя тры гадзiны канцэрту яна ўсiх выканаўцаў адорвала авацыямi.
Я ня тонкi крытык. Усе песьнi я падзяляю на тыя, што мне самому карцiць сьпяваць i астатнiя -- кепскiя, добрыя й, нават, генiяльныя. Выканаўцы зьмянялi адзiн аднога, а жаданьня "перапiсаць словы" у мяне не ўзьнiкала. Да зьяўленьня на падмостках добра знаёмага маэстра Шалкевiча, рэпэртуар якога я амаль цалкам гатовы "скрасьцi". Няма для мяне большага задавальненьня, чым свабода паакторстваваць у песьнi, свабода, якую ў беларускай мове даюць на гэты час толькi песьнi Шалкевiча, поўныя гумару й густу. Пасьля фэсту ягоны канцэрт працягваўся на кватэры, куды занесла й мяне. З прычыны неаднаразовых узьлiваньняў памяць працавала фатаграфiчна.
Памятаю "Мэрсэдэс", зь якога прагучала "Сядайце, калi ласка". Затым нейкая ўскраiна, сьветлая кватэра без шпалераў, прыемныя маладыя людзi, прыгожыя жанчыны бязь ценю праблем на тварах, мастак Тарасэвiч у нейкай бронекамiзэльцы, спагецi, гарэлка, кава, польскi акцэнт i пяяньне гарадзенскага барда.
Памятаецца, на нейкiм мiтынгу адзiн iмпэтны прамоўца на ўсё горла крычаў: "У нас ёсьць БУДУЧЫНЯ!!!" Крычаў у такiм запале, быццам хацеў некага запалохаць той будучыняй, цi пераканаць у гэтым слухачоў. Мяне не пераканаў. Яна для мяне становiцца нечым асязальным i радасным менавiта ў такой кампанii, дзе твой сусед па бутэльцы (не гiсторык, не фiлёлаг, а ўсяго толькi прадпрыймальнiк) без натугi гаворыць па-беларуску, i не пра лёс бацькаўшчыны, ахоць бы пра тых красуняў, што насупраць.
... Калi зьявiлася на даляглядзе бэтонная сьцяна гарадзенскай ускраiны, мне стала балюча шкада гэтай зямлi, невядома яшчэ колькi часу прысуджанай гiбець з волi Госпада й па вiне сваiх абiтальнiкаў. Iх, гэта значыць нас, шкадаваць ужо непрыстойна. Як непрыстойна шукаць апраўданьнi ўласнай бязьдзейнасьцi, цi то ў мiнуўшчыне, цi то ў будучынi.
Туга па горадзе NN
Ня ведаю, чаму мяне цягне туды так раптам. Расейскай мовы мне й тут хапае. Ня кажучы пра iхную папсу ў нашым этэры. Не гаворачы пра ўсялякiя iнтэграцыi з iнаўгурацыямi. Але ўтрымаць сябе ўжо не магу. I хай аўто маё тройчы ўкраiнскае. Хай дарогi наперадзе сугуба расейскiя. Ды на адвечнае расейскае пытаньне: куды ж дакоцiцца маё кола, -- я ведаю цьвёрды адказ. Да Нiжняга Ноўгарада.
Трохi было падзабытыя расейскiя маштабы пачалi нагадваць пра сябе ледзь не па праезьдзе мяжы. Усё радзей траплялiся вескi, ды й тыя выглядалi ня надта жыва. Асаблiва вылучалiся дамы барачнага кшталту (гэта ў вёсцы!) дзе-нiдзе на тле "барочных" сядзiбаў "новых расейцаў". Усё далей адсоўваўся далягляд, саступаючы законнае месца расейскiм прасторам. Усё больш адчувальнаю станавiлася туга, незразумелая мне самому.
Да Масквы пад'яжджаў ужо ў цемры. Дакладней, да Масквы заставалася яшчэ кiлямэтраў сто. Таму ўласна цемры на шашы не было. А было адчуваньне хуткага наблiжэньня да супэрмэгаполiса, што мацнела з праездам яшчэ аднаго мiлiцэйскага паста, яшчэ аднаго асьветленага скрыжаваньня, яшчэ аднога горада-спадарожнiка. I так на працягу цэлай сотнi, адлегласьцi, што дома здавалася мне даволi значнаю. Зрэшты, чым павiнен быць уезд у сталiцу, як не цырымонiяй.
Пад такi дарэчны крык Высоцкага з дынамiкаў я ўляцеў (цi ўлiп) у бясконцы й шумны паток стоп-агнёў, рэклямных экранаў ды асьветленых вiтрынаў. Зь першага свайго скрыжаваньня гэты горад цалкам апраўдваў тыя мiлi чаканьня чагосьцi незвычайнага. Iмкнучыся ехаць як мага павальней, я ўсё адно не пасьпяваў разглядаць мадэрновыя плады знакамiтага маскоўскага будаўнiчага буму ды адзначаць зьмены ў горадзе, якi, як сам лiчыў, знаў калiсьцi ад i да.
Я столькi чуў пра неабходнасьць цi наадварот будаўнiцтва Храма Хрыста Збаўцы. А пабачыўшы, нават не згадаў тыя такiя доўгiя ды аргумэнтаваныя дыскусii. З-за рога змрочнага "Дома на набережной" выплыў, каб асьляпiць i зьбянтэжыць, агромнiсты да немагчымага i залаты да вар'яцтва купал. Чатыры гiганцкiя краны па баках ня толькi не дадавалi збудаваньню незавершанасьцi, а яшчэ больш падкрэсьлiвылi ягоныя фантастычныя памеры...
Якая гэта радасьць -- вырвацца з маскоўскага транспартнага пекла на Ўладзiмiрскi тракт. Якi са сваiмi адвечнымi калдобамi ды "пiзанскiмi" званiцамi адразу падасца раем. А маладая, самай пякучай прыгажосьцi цыганка адной усьмешкай ператворыць ЗАЗ у Mersedes. А шыльдачка "До Челябинска" ў руках аўтастопшчыкаў прымусiць рэшту адлегласьцi зрабiцца проста сьмешнаю.
Я шматкроць уяўляў свой трыюмфальны ўезд у гэты горад на сваiм "сымбалi посьпеху". Але што сапраўдным тым сымбалем будзе гэты горад -- нiякiм чынам нi сьнiў, нi бачыў. Шырокая рака сьвежага асфальту зьмянiла ўжо абрыдлую двухрадку. Пералiўшыся ў гарадзкую вулiцу, яна не прыдбала нiводнай ямiны. I чаго я зусiм ужо не чакаў, вулiца была чыстаю. Нават на тратуарах кудысьцi падзелася сьмецьце. Так, горад стаў адкрыты для iншаземцаў. Сталiчныя амбiцыi граюць на ўсю моц. Зноў жа -- Кiрмаш. Але хто ж гэта прыбраў з вулiцаў роднага раёну зь мiлагучнаю назваю Канавіна стогадовы бруд?.. Пасьля гэтага адкрыцьця чаму яшчэ мне тут зьдзiўляцца?
Навошта я сюды прыехаў? Што так цягнула мяне сюды? Чаго я хацеў тут знайсьцi? Настальгiя?
Я набыў пачак "Беламору" i ўрачыста выйшаў у свой горад у пошуках гэтага салодкага пачуцьця. Я так марыў прысесьцi на тым услончыку, дзе не сядзеў дзесяць гадоў i, насьвiстваючы нейкую падзабытую вiзбараўскую песьню, завалачыся папяросным дымам успамiнаў. Уявiць, што не было ў мяне дзесяцi гадоў. А разам зь iмi й Беларусi, i Вiльнi, i яшчэ шмат чаго не было. Быццам гэта дадало б мне чаго-небудзь элiксырна-прадуктыўнага.
Паблукаўшы паўдня ды выпалiўшы паўпачака, я так нiчога цiкавага й не адчуў. Хiба толькi лёгкае замутненьне ад расстраляных папярос. Заставалася толькi пасумаваць аб дарэмна пакiнутай бацькаўшчыне. Цi пайсьцi па перайменаваных вулiцах не майго гораду ў пошуках адкрыцьцяў.
Далёка iсьцi не давялося. Паўсюль, дзе толькi магчыма затрымацца воку, красавалiся ўдала зробленыя каляровыя фотакраявiды Нiжняга з тэкстамi-лёзунгамi. Надпiсы "Это наш с тобою город", "Твой город -- твоя жизнь" цi проста ўнушальным шрыфтам "Нижний Новгород" стваралi гораду своеасаблiвы культ i трохi растлумачылi мне паходжаньне ягонай такой нязвыклай чысьцiнi. (Вось чаго, дарэчы, не хапае чысьцiнi нашай мовы, дык гэта культу.) Чысьцiня была нават вакол будаўнiчых пляцовак i рэстаўраваных, зацягнутых нейкаю камуфляжнаю тканiнаю фасадаў. Над кожным будынкам, што раней слаба нагадваў царкву, уздымалiся купалы. Кожнае вольнае раней месца забудоўвалася цi кавярняю, цi прыватным палацам. Таксама ўзрадавала невялiкая, адносна памераў гораду, колькасьць аўтамабiляў. Квасны патрыятызм нарэшце саступiў мейсца патрыятызму аўтамабiльнаму. 5-ці дзьверныя "Нивы" з посьпехам канкуруюць тут са сваiмi аналягамi. Чаго ня скажаш пра радыётэхнiку. Я не сустрэў нiводнай кватэры, дзе ня быў бы заменены стары "Рекорд" з "Чайкаю" на Sharp з Panasonic'ам, з прычыны таннасьцi апошнiх. Kodak таксама ўвайшоў амаль у кожны расейскi дом, зрабiўшы расейскае жыцьцё больш маляўнiчым. Што прыемна адзначыць яшчэ, дык гэта той факт, што ў разьлiках як гатоўкай так i "в уме" расейцы ўжо не карыстаюцца "ўмоўнымi адзiнкамi". Толькi рублямi. Хоць з апошнiмi справы складаюцца ў кожнага па-рознаму.
Што тут кiруе самы малады й дэмакратычны губэрнатар, я чуў. I што Масква тут нiколi не была ўказам, таксама ведаў. Але што да гэтага, цi ад гэтага простаму расейскаму чалавеку?
Напрыклад, маiм сваякам.
Братан Вовачка, дабрэйшай душы чалавек, атрымаўшы ў п'яной бойцы траўму галавы, пакiнуў службу машынiста й працуе сьлесарам у дэпо. Месяцовага заробку яму хапае каб ня быць у крыўдзе на жыцьцё й кармiць сям'ю. Сястрычку Машаньку, дзяўчыну са зьнешнасьцю Чырвонага Каптурка, хвалюе раздор з жанiхом. Жанiх цiкавы ўжо тым, што, будучы сынам блатнога й багатага папы, абраў завод, як першы доказ сваёй жыцьцяздольнасьцi.
Дарэчы, тых блатных ды "новых" настолькi шмат тут разьвялося, што ледзь ня кожны мае ў сваяках, сябрах цi, прынамсi, суседзях па пад'езьдзе ўласнага бiзнэсмэна цi бандыта. Што, зрэшты, i робiць iх героямi шматлiкiх анэкдотаў. Безьлiч якiх нараспавядаў мой сямнаццацiгадовы кузэн Алёша. Паўнаўладны прадстаўнiк новага пакаленьня. У параўнаньнi зь якiм мая генэрацыя дзесяцiгадовай даўнiны сёньня выглядала б племем туземцаў. Складаньне кампутарных праграмаў, хуткае чытаньне ангельскiх тэкстаў ды вольнае карыстаньне жывымi пладамi сэксуальнай рэвалюцыi, -- справы для iх натуральныя, як само жыцьцё. Якое не пасьпела яшчэ нiчым азмрочыцца. Адзiнае, што нас лучыць, гэта, на маё зьдзiўленьне, песьнi. Старыя турысцкiя песьнi Вiзбара й Кукiна, якiя яны сьпяваюць у вандроўках за палярнае кола. Пра Чачэнiю (а тым больш, пра Беларусь) iм думаць ня хочацца -- iх прызыў яшчэ не надышоў. Пра Чачэнiю я пачуў толькi ад майго шасьцiгадовага пляменьнiка Сашы, якi працiўнiкаў кампутарных гульняў называе чачэнамi. Але ягонага прызыву, дасьць бог, можа й ня будзе ўвогуле...
Шпацыруючы па Вялікай Пакроўскай у пошуках хоць якой-небудзь прыстойнай друкаванай прадукцыi мясцовай вытворчасьцi, я натрапiў на падручнiк геаграфii для старэйшых клясаў. Дзе знайшоў "нашу зялёную рэспублiку" ў разьдзеле "Зарубежная Европа". Якi не зьбiраюцца нi адмяняць, нi перапiсваць. I куды мяне цягне зноў, як i дзесяць гадоў таму...
Залатаная кiшэня
У гэтага гораду заўсёды былi сталiчныя амбiцыi. Пачынаючы з 1221 году, калi ён быў заснаваны ўладзiмера-суздальскiм князем Юрыем як супрацьвага Маскве. Амбiцыi, зрэшты, не перашкодзiлi Нiжняму стаць выратавальнiкам Маскоўскага княства ў 1612-м. Пасьля той вайны ля муроў Макар'еўскага манастыра, што нiжэй па Волзе, актывiзаваўся адзiн з галоўных расейскiх кiрмашоў. У 1817-м кiрмаш пераводзiца ў Нiжнi. З таго часу, назапашваючы капiтал, гандлюючы з Эўропай ды Азiяй, дыктуючы кошты на шмат якiя тавары, нiжагародзкае купецтва робiць свой горад гандлёвай сталiцай Iмпэрыi. Таму пытаньня, дзе праводзiць у 1896-м годзе "Всероссийскую промышленно-художественную выставку", своеасаблiвую дэманстрацыю дасягненьняў прамысловасьцi пачатку расейскага капiталiзму, -- такога пытаньня не ўзьнiкала.
Мяне не зьдзiўляе, чаму нiжагародцы, у бальшынi сваёй, зусiм не настальгуюць па СССР. Забытыя да часу амбiцыi "трэцяй сталiцы" з адыходам за мяжу Кiева й Менску знайшлi сабе нарэшце выйсьце. У адкрыцьцi гарадзкой брамы для iншаземных турыстаў i капiталаў, у вяртаньнi вулiцам iх сапраўдных назваў (як прыемна гэта рабiць расейцам), у прыбраньнi з тых вулiцаў бруду "горкаўскага" пэрыяду, у абраньнi сваiм кiраўнiком маладога-прыгожага, а галоўнае -- адкрыта пракапiталiстычнага губэрнатара. I вядома, у адраджэньнi знакамiтага кiрмашу.
Неяк пабачыўшы фатаздымкi выставы, якая праходзiла тут сто гадоў таму, я, разам з захапленьнем ад хараства ды маштабу таго комплексу, якi сваiмi сажалкамi, фантанамi ды палацамi-павiльёнамi больш нагадваў iмпэратарскую рэзыдэнцыю, адчуў i лёгкую зьбянтэжанасьць -- няўжо гэта ўсё было ў маiм загажаным раёне? Ад усёй той прыгажосьцi не засталося ня тое што сьледу, а й намёку. Таму вестку аб правядзеньнi юбiлейнай выставы я ўспрыняў зь вялiкаю доляй скепсысу. Калi ж пабачыў, як будуюцца звычайныя павiльёны на тле раскошнага Галоўнага Кiрмашнага Дому, дык зразумеў, што вяртаць былое тут i не зьбiралiся.
Атрымаць акрэдытацыю на кiрмашы аказалася справай лягчэйшаю, чым я меркаваў. Магiчнае словазлучэньне "Наша Нiва" адчыняла перад мною любыя дзьверы й запальвала ўсьмешкi на тварах перад журналiстам з "братняй краіны". Можа ўпершыню я не задаваў "лiшнiх пытаньняў". Усю iнфармацыю пра выставу й кiрмаш за нейкiя паўгадзiны з задавальненьнем дала "нашей замечательной газете" прэс-сакратар кiрмашу Iрына Марычава. На 25-цi тысячах квадратных мэтраў выставачных плошчаў 64 рэгiёны Расеi й 22 краiны-экспартэры разьмесьцяць тое, "чым багатыя". Але галоўнае, як я зразумеў, ня ў гэтым. Нiбы застрахаваўшыся ад бесталковасьцi задумы, урад перад пачаткам кiрмашу правёў адкрыты конкурс iнвэстыцыйных праектаў, пераможцы якога атрымалi сродкi з фэдэральнага бюджэту на iх рэалiзацыю.
Зьзяючы агнямi, чатырохпалубнiк "Феликс Дзержинский", дзе была прызначана прэзэнтацыя Прэс-клюбу, абяцаў вясёлую ночку зь цiкавымi знаёмствамi пад ненавязьлiвую палiтычную балбатню, з магчымым флiртам зь якой-небудзь каляжанкай пад перазвон келiхаў ды танцамi на начной палубе пад цыганскi ансамбаль, як сто гадоў таму. Але на маё расчараваньне нiчога такога не было. Прэс-клюб уяўляў сабою ня надта багатую на стравы рэстарацыю з адпаведнаю шоў-праграмай, дзе iнтэрмэдыi савецкiх часоў зьмянялiся аглушальнымi акордамi электрычнай гiтары. Пад якую ня тое што пагаманiць, а падарыць камплiмэнт адной з студэнтак мясцовага журфаку было праблематычна. Зрэшты, яны яго ня вельмi й чакалi ад госьця зь Беларусi. Краiны, на назву якой так жыва рэагуюць у Польшчы й якая ня выклiкала ў маiх суседак па столiку нiякiх брацкiх эмоцыяў. Я зусiм не чакаў ад iх кiданьняў мне на шыю й гарачых пацалункаў, але й падзеi нашай мiнулай вясны былi для iх такiя ж далёкiя, як i сама Беларусь. Таму, адчуўшы сярод гэтай роднамоўнай публiкi самую халодную самоту, я не шкадаваў, што прыйшоў сюды. Нiбы яшчэ раз атрымаў доказ таго, што нашае брацтва будзе настолькi ж шчырае, наколькi шчырыя будуць лабызаньнi, аўгусьцейша дазволеныя нашаму прэзыдэнту.
Дзень адкрыцьця выставы выдаўся сьпякотным паводле ўсiх парамэтраў. Цэльсiяў пад трыццаць, машынаў на пад'ездах да кiрмашу пад тысячу, людзей навокал пад мiльён. Я адно пасьпяваў дэманстраваць свой бэдж мiлiцэйскiм пастам, працiскаючыся памiж Волгамi ды Мэрсамi да Галоўнага Кiрмашовага Дому. Дзе натоўп бурна вiтаў групу, якая ўзыходзiла на памост i зь якой i за мiлю бязь цяжкасьцяў можна было вылучыць постацi Чарнамырдзiна й Нямцова. Вiктар Сьцяпанавiч з натхненьнем, на якое толькi быў здольны, прачытаў занадта мастацкi для яго тэкст, дзе "Расея ўляцела ў ХХ стагодзьдзе на паравозе, а вылятае..." "На бомбардировщике", -- зымправiзаваў калега з ИТАР-ТАСС, што стаяў побач. Нямцоў чытаў яўна свой тэкст, у якiм Нiжняму адводзiлася роля галоўнага гандлёвага цэнтру краiны. Калi губэрнатар дайшоў да пахвальбы тэрмiнамi, у якiя быў узьведзены выставачны комплекс, зноў абудзiўся iтартасавец. "Борь, ты же рыбок обещал в фонтан запустить. Где рыбки ёптать?" "На обед Черномырдину пошли", -- адказаў яму хтосьцi.
Напэўна, перасядзеўшы ва ўсiх новых мадэлях ГАЗа, перамераўшы пiцерскiя пiнжакi й надзiвiўшыся на якуцкае золата, я павiнен быў захапiцца ды раззайздросьцiцца. Але, прыняўшы ўсё гэтае багацьце, як адпаведнае вялiзнай краiне, я пазайздросьцiў расейцам у iншым месцы. Назiраючы на прэзэнтацыi спадарожнiкавага НТВ за двума Чарнамырдзiнамi: лялечным, якi казаў сьмешныя глупствы, ды сапраўдным, якi залiваўся магутным рогатам. Разам з зайздрасьцю я яшчэ раз адчуў сваю гасьцявую прысутнасьць на чужым сьвяце.
Паблукаўшы яшчэ трохi, я знайшоў i нашых. Краiна, у якой любiмая тэма для кiраўнiчай балбатнi й апраўданьняў -- iнтэграцыя з Расеяй, была прадстаўленая адным сьцiплым стэндам магiлёўскага швачнага аб'яднаньня МОГОТЭКС, якое даўно i з посьпехам абшывае Газпрам i расейскае войска. Больш Беларусь нiчым у "Будучыні Расеі" не адзначылася. У адрозьненьне ад сваiх суседак Латвii ды Ўкраiны, якiя занялi вялiзныя экспазыцыйныя плошчы, бо паверылi ў сур'ёзнасьць расейскай задумы.
Напрыканцы вечара ўсе чакалi губэрнатарскага прыёму. "Гэта п'янка пад Борыны тосты", -- растлумачыў мне ўсё той жа тасаўскi гумарыст. Але ён памылiўся. П'янка была безь Нямцова. Той не вярнуўся з праводзiнаў прэм'ера.
Вялiзная Гербавая заля, дзе сталы ламiлiся "яствами" ад Сьмiрноффа, гаманiла пяцiстамi галасамi. Усё нагадвала здымкi масавай сцэны для фiльма пра канец Iмпэрыi -- жываты новых буржуа, футры iхных дамаў, бародкi балбатлiвага чынавенства, шустрыя афiцыянты. Не хапала толькi бальшавiка, якi б стрэлам у столь прымусiў выслухаць ягоны тост. Але тое кiно, хочацца верыць, скончылася назаўсёды.
Падсiлкаваўшыся, я выйшаў на кiрмашовы пляц. У зорным небе давалi фэервэрк. Рознакаляровыя бутоны агнёў выклiкалi гучныя выбухi захапленьня ў паспалiтага люду за лiтаю агароджаю, па гэты бок якой некалькi "дам и господ", уладкаваўшыся ў фатэлях, млява пляскалi ў ладкi, як на нудным канцэрце. Я падаўся да народу. Мiлiцэйскi падпалкоўнiк пры парадзе з годнасьцю швэйцара расчынiў мне браму. Ля якой я нарэшце заўважыў тое, што прымусiла мяне пашкадаваць пра адсутнасьць фотаапарату. Памiж францускiм i латыскiм сьцягамi калыхалася чырвонае палотнiшча з вузенькай зялёнай пасачкай наверсе (!). Ля дрэўка акуратнымi ромбiкамi былi нашытыя белыя шнурочкi. Я з задавальненьнем дараваў расейцам iхную зыбыўлiвасьць на сымбалi савецкага пэрыяду. Па выхадзе ж, сярод сьцягоў аздабленьня самых неверагодных колераў ды iх спалучэньняў, заўважыў i вялiзны бел-чырвона-белы. Мройная Беларусь была ў шэрагах няiсных фантастычных краiнаў. Цiкава, цi хто-небудзь яшчэ акрамя мяне заўважыў яе тут?
Карацейшы шлях
Зьбiраючыся ў Расею, я, шчыра прызнацца, больш за ўсё баяўся таго моманту, калi трэба будзе разьвiтвацца. Ня толькi з роднымi цi зь любiмым горадам, а, як мне думалася, зь нечым большым, што дзясяткамi каленаў зьвязвае мяне з гэтай краiнай. Але нiяк не чакаў, што гэтага моманту ня будзе ўвогуле. Нават перад сабой няёмка стала, што ўжо на трэцi дзень пасьля усiх сардэчных вiзытаў ды наведаньняў сэнтымэнтальных месцаў будзе iдыёцкае адчуваньне санаторнага адпачыньнiка, якому няма куды падацца, што нават на кiрмашы, дзе трэба было б зьдзiўляцца iхнаму капiталiстычнаму поступу цi прынамсi радавацца за братоў, жаданьне хутчэй зьбегчы ў адваротны шлях апануе зь яшчэ большай моцай. Каб хоць неяк уцiхамiрыць беса здрады радзiме, я кiнуўся па цэрквах.
У чым расейцы дасягнулi вiдавочнага посьпеху, дык гэта ў адраджэньнi сваiх сьвятыняў. Ля былога плянэтарыя ўжо ня стрэнеш пралетарыя. Некалi закалочаныя i зарослыя павуцiньнем манастыры нанова абжываюцца манахамi, якiя невядома адкуль узялiся. Абышоўшы зь дзясятак храмаў, я ня стаў большым вернiкам, але ясна адчуў адрознасьць нашых цэркваў, пры ўсёй iх адзiнай падначаленасьцi аднаму патрыярхату. Расейскiм сьвятарам няма патрэбы хітраваць, даказваючы сваю прыхiльнасьць да нацыянальнага адраджэньня. I з каталiкамi ды пратэстантамi няма iм чаго дзялiць. Тут яны не канкурэнты, а хутчэй калегi. Можа таму i на тварах вернiкаў менш той апантанасьцi праваслаўнага атэiста, а больш унутранай засяроджанасьцi, якая робiць маладую кабету са сьвечкай падобнаю да бабулькi, што ўкленчыла перад змрочнай iконай. Тут добра адпяваць нябожчыкаў i малiцца, зьбiраючыся на вайну, таму мне, не пасьпею зайсьцi пад суворыя лiкi сьвятых, праз хвiлю хочацца бегчы на сьвежае паветра i сьвятло, а яшчэ лепш, вырвацца на шлях дадому.
Ёсьць у расейцаў прымаўка, што шлях дадому заўсёды карацейшы. Я напоўнiцу пераканаўся ў яе праўдзiвасьцi, зь нецярплiвасьцю пакiдаючы за сабой кiлямэтровыя слупы маскоўскай шашы.
У Багалюбаве зрабiў прыстанак, каб нарэшце ўбачыць на свае вочы самы гарманiчны храм Расеi -- Пакрава на Нярлі. Можа, упершыню я перажагнаўся без тэатральшчыны, калi заўважыў ягоны адзiны купал бяз граму сусальнага золата на тле бярэзьнiку i неба. Неба, пад якiм любая малiтва ў радасьць. Тым больш на добры шлях.
У Суздалi, былой сталiцы свайго княства, я хацеў пабачыць казку, а трапiў у мёртвы горад-музэй, дзе ў паўсотнi храмаў няма каму малiцца, дзе перакошаныя крыжы на цыбулiнах нагадваюць кiнутыя дэкарацыi даўно адзьнятага кiна. Дзе i сярод белага дня мне стала няёмка за бразгатаньне свайго "Запарожца", якi парушыў музэйную цiшыню. Нават славутай суздальскай медавухi i тое не пакаштаваў. "А у нас "иностранцы", -- з савецкiм гонарам, ня гледзячы на мяне, працадзiў рэстаранны швэйцар. Дык чаго тут яшчэ рабiць? Толькi i ехаць у "иную страну".
На маскоўскай кальцавой дарозе, сярод пылу ды скрыгату, на забiтых пад завязку ўсiх васьмi палосах я яшчэ раз упэўнiўся, што сталiцам больш пасуе да твару ноч. Яна ўсё ператварае ў жывую паштоўку -- умела падсьвечаныя гатэлi, у якiх хочацца спынiцца, агнi рэстарацыяў, у якiя цягне пакуцiць, ды залiтыя рэклямай праспэкты, па якiх ня стомiсься шпацыраваць. Дзень прыраўноўвае сталiцу да правiнцыi, якую нiколi ня шкода пакiнуць, калi, натуральна, пашэнцiць цэлым i здаровым саскочыць з чортавага кола МКАД.
Калi ведаеш, што за Масквой, акрамя заштатнага гораду Рослаўля i паўмёртвых вёсак, нiчога цiкавага не чакае на працягу паўтысячы кiлямэтраў, жаданьне хутчэй iх праглынуць прымушае выцiскаць з "Запарожца" ўсё, на што ён здатны. (Хiба назвы рэчак, якiя больш нагадваюць лягерныя клiкухi, зьвяртаюць на сябе ўвагу: Шаня, Узверь, Пыря.) Я ня думаў, што на гэтай глухой трасе могуць сустракацца iнспэктары, а пры сустрэчы зь iмi яшчэ раз адчуў прысутнасьць Бога, паколькi расейскiх грошай, адкладзеных на бэнзын, хапiла толькi на штраф, а бэнзыну -- роўна, каб дацягнуць да першай белкалёнкi.
Сумную карцiну ўяўляе зь сябе расейскi пост на мяжы. Вялiкая краiна пабудавала сабе вялiкi пераходны пункт з усiмi яго жалезабэтоннымi атрыбутамi, а маленькая "противная" суседка так i ня дала iм пакарыстацца i гуляе па памяшканьнях расейскай мытнi беларускi вецер i дым ад гарэлых тарфянiкаў. Цi то ад таго дыму, якiм завалакло дарогу, а хутчэй ад жаданьня пачуцца цывiлiзаваным грамадзянiнам, мне хацелася не парушаць правiлаў па праезьдзе мяжы нi на грам. З выкананьнем самых недарэчных абмежаваньняў. I хай я прадчуваю тое хамства, якое пальецца на мяне з заўтрашняга этэру, тут мне ўсё ж дыхаецца вальготней, нягледзячы на "дым отечества", якi зусiм не салодкi.
Магіла з тваім прозьвішчам
Нарэшце пiльны беларускi мытнiк скончыў свой нiкчэмны занятак i даў дазвол пакiнуць межы СНГ. Сябра-лiтовец, якi вёў аўта, з палёгкай уздыхнуў:
-- Ведаеш, зь якога боку нi ўяжджаю ў Лiтву, адразу зьяўляецца пачуцьцё пэўнасьцi, спакою, роднага дому.
Я адрэагаваў iмгненна:
-- Што, i калi пастоў тут не было, таксама родную зямельку сьлязьмi акрапляў?
Ён маўчаў, i я зразумеў, што ён "надзьмуўся". А я прыкусiў свой неўтаймоўны язык i пазайздосьцiў прыяцелю самай чорнаю зайздрасьцю: "Глядзi ты, летувiс! Родным домам яму, блiн, запахла. Не пасьпелi кардон пераехаць..."
Мiж тым, прыходзiлася прызнаць, што пачуцьцё Радзiмы цi сустрэчы з Радзiмай мне незнаёмае.
Ёсьць, ясная рэч, гарады, якiя мне заўсёды будуць сваiмi, а ў тых гарадох ёсьць дамы, дзе, я спадзяюся, заўсёды буду сваiм. Але тут было iншае.
Я ня памятаю за сабой сэнтымэнтаў пры наблiжэньнi да аршанскага вакзалу. Можа, не з таго боку ехаў? Ды не, ня ў тым справа. Я, чый адрас быў калi ня дом i ня вулiца, дык Савецкi Саюз дакладна, нiколi не задаваўся пытаньнем: што для мяне Радзiма?
Самы просты адказ -- месца, дзе ты зьявiўся на сьвет. Напэўна, някепска нарадзiцца ў Вiльнi цi Наваградку, дзе сама глеба зь першых крокаў па ёй дае зразумець, што ты ня першы ступiў на яе, i прывучвае хадзiць асьцярожна, з разуменьнем, што -- не апошнi. Мне, на жаль, тут не пашанцавала. Назва "Рыбiнск" гучыць для мяне не радней за "Урупiнск". Пазбавiў мяне лёс i першых упэўненых крокаў па сваёй зямлi i "заветной скамьи у ворот".
Можа, гэта народ? Вось толькi якi? Той, што ад Берасьця i да...? Той, што заўсёды мае рацыю й адзiнае, на што здольны -- абраць сабе й мне прэзыдэнта ў надзеi, што той -- верне!.. Што верне -- невядома, але верне. Я шчыра спачуваю тым, каму ўсё цяжэй называць Петрадварэц i Байканур "нашей гордостью". Нiчога годнага ўзамен яны не знайшлi й сваю страту намагаюцца кампэнсаваць, хварэючы "за наш футбол". Хвароба цяжкая, але не заразная.
Нацыя таксама не мая Радзiма. Мяне цяжка вывесьцi з раўнавагi размовамi пра расейскае "дзiкунства", але й Гамсахурдзiя -- ня мой чалавек.
А можа, мая Радзiма засталася ў днi, дакладней, часе нараджэньня. Зь якiм бы хваляваньнем я зьлётаў на тую Радзiму!.. Дзе яшчэ iснуе адкрыты й дабразычлiвы горад Масква, якi сьпявае Акуджаву й чакае "новага" Высоцкага, адкуль яшчэ не паехалi Галiч i Салжанiцын, i дзе, як у песьнi, "все еще живы".
Але адзiнае, што ў маiх сiлах -- набыць сабе старую "Волгу" -- сымбаль хрушчоўскага прагрэсу -- i круцiць у салёне так любiмую тады францускую эстраду. Цi апынуцца ў адным з гарадоў дзяцiнства -- у Варонежы, напрыклад, дзе бацькi пакiдалi мяне на лета, таму я не магу ўявiць яго засьнежаным i задубелым.
Я прыехаў сюды на хаўтуры бабулi.
Якое дзiўнае, гiстарычнае жыцьцё! Дзяцiнства ў нябеднай сям'i, грамадзянская вайна, падчас якой яны ратавалi ад "белых" адвечна скрайнiх у Расеi жыдоў. Затым шлюб з чырвоным камандзерам i жыцьцё ў Крамлi. Сузiраньне ранiшнiх шпацыраў "жывога бога" i мярзотны страх пры вiтаньнi з жонкамi рэпрэсаваных афiцэраў. Вайна. Эвакуацыя. I нарэшце, сустрэча з адэскiм лахамiднiкам, як яна яго называла, Анатолем Бартосiкам, маiм дзедам, якi ў такi неамурны час адбiў у баявога генэрала жонку. Мая дзiцячая памяць захавала прыгожы твар чалавека, "адэсiта" паводле нацыянальнасьцi. Такiх пазнаюць без зазiраньня ў пашпарт.
Перад сьмерцю бабуля пераглядала свой лёс, адбiты ў мностве старых здымкаў, i ставiла пад iмi нашы iмёны, разьвiтваючыся з намi назаўсёды. Яна так i ня ўбачыла мяне "пуцёвым" чалавекам...
Мы йшлi па горадзе, якi сваёй сталiнскай манумэнтальнасьцю так нагадвае Менск. Мы йшлi маiмi дзiцячымi вулiцамi паўз сквэры, дзе так добра гуляецца ў вайну, праз двары, у якiх так дарэчы гучаў бы Бэрнэс. Мы йшлi па савецкiх вулiцах, па якiх хораша шпацыраваць кампанiяй, дзе гукi тваiх струнаў нiкому не замiнаюць, дзе вiно выключна "з гарла", а размовы выключна пра былое. Не, у Менску так не гуляецца. Той "не потерпит" бруду памiж сваiмi фасадамi.
Дзiўна, я йшоў не гаспадаром, якi вярнуўся нарэшце, а ўсяго толькi госьцем. Хай чаканым i жаданым, але ўсяго толькi госьцем. Празь некалькi дзён мяне апануе сьверб -- шукаць беларускiя радыёхвалi i хоць нейкiя весткi адтуль. Адкуль? З маёй... краiны.
Так мы становiмся рознымi. Хоць размаўляем (пакуль што?) на адной мове, але размовы iншыя, праблемы iнакшыя. Расейцы выбралi "пэпсi" i цяпер зарабляюць, каб спатолiць смагу, не жадаючы дзялiцца з тымi, хто выбраў iхны рубель. Ня час рабiць прагнозы, дзе будзе лепей. Добра ўжо тое, што мы самi вырашаем, што для нас гэтае "лепей". А таму не чапайце "нашага правасхадзiцельства".
Надмагiльныя помнiкi з маiм прозьвiшчам. Нiколi ня бачыў, i вось нарэшце...
Якое глупства, што пра сьмерць лепш ня думаць. Што за зьнявага такой велiчнай i мудрай зьявы? Пра сьмерць думаць варта. Гэтыя думкi цьвярозяць i ўздымаюць цану жыцьця. I не пазбаўляюць, а яшчэ больш надзяляюць яго сэнсам. Час, канец якога адчуваецца фiзычна, пачынае ўсё больш пражывацца, а не мiнаць.
Дык вось, значыць, як гэта будзе выглядаць! Цiкава толькi, дзе? Ну, вядома ж, хацелася б на Радзiме. Але на якой такой Радзiме? На той зямлi, дзе не нарадзiўся нi геаграфiчна, нi часава, нi нацыянальна? На той, дзе продкi як з польскага бацькавага, так i з расейскага матчынага боку, магчыма, лiлi сваю кроў, а можа й клалi галовы зусiм не з абарончымi мэтамi? На той, якую не выбiраюць? Якая сама цябе выбера й народзiць у табе надзею на ўласную патрэбнасьць ёй.
А ўсё ж прыемнае слова "Захад". Як прыемна й тое, што яно нейкiм чынам стасуецца з нашаю мэтай. Мы на ўсiх хуткасьцях iмчым у Беларусь. У тым баку, як сымбаль, -- чыстае неба.
На мяжы чарга. Некалi таксама няўтульна й дзiка выглядаў беларуска-лiтоўскi кардон. "Амэрыканiсты" расейскi мытнiк ну нiяк ня можа хоць чым-небудзь не адзначыцца ў нашай памяцi.
-- Белорусы? И без наркотиков?
-- И даже без оружия, начальник. Удивительно, не правда ли?
Ну ўсё! Нарэшце! Нейкая лёгкасьць, ад якой цягне рабiць глупствы цi жартаваць, няхай i няўдала. Тут зразумеюць. Тут яно самае. Сэрца, незалежны ад нас баромэтар, выдае хваляваньне, i я ў разьлiку зь лiтоўцам. Ну вось i Белiца пайшла.
Ды што такое?! Суботнi вечар. Цудоўнае надвор'е. I пустата. Яна асаблiва адчуваецца пасьля вiрлiвых i агнiстых вулiц Варонежу. Менавiта такую карцiнку я i ўяўляў сабе ў фатальным для гэтага краю красавiку 1986 году, будучы далёка ад гэтага месца. Н-н-да. Месца для скананьня, сапраўды -- што трэба. Але нiчога. Ажывiм.
Галоўнае -- мы дома.
Бясконцая гара
Памятаю, нехта казаў, што ўсё самае значнае й цiкавае звычайна канцэнтруецца ў сталiцах. Напэўна, той нехта быў не беларус. Бо беларус, нават самы савецкi, ведае, што госьця свайго цi то з Арбату, цi то з Манмартру трэба везьцi ў Мiр, Нясьвiж цi Белавескую пушчу. Адным словам, далей ад Менскай кальцавой дарогi. Туды, дзе яшчэ нешта захавалася. I мне таксама з надыходам лета карціць часьцей прарываць тое кола.
А куды накiравацца вандроўнiку, як не на самую высокую кропку краiны. У Беларусi гэта Сьвятая гара. Зь лiтаратуры я даведаўся, што вышыня яе 345 мэтраў над узроўнем мора. Што ў 1958-м яе перайменавалi ў гару Дзяржынскую. I што ўвогуле знайсьцi яе даволi няпроста, нягледзячы на тое, што знаходзiцца яна ўсяго за 30 кiлямэтраў ад сталiцы. Сябры яшчэ болей напусьцiлi туману. Ад адных я чуў, што гэта амаль беларускi Эвэрэст, вяршыня якога патанае ў шэрым крывiцкiм небе. Iншыя ж казалi, што вышэйшая кропка не абавязкова павiнна мець выразныя схiлы й крутыя ўздымы. Але ўсё гэта толькi распальвала маю цiкавасьць.
Была i яшчэ адна абставiна не без iнтрыгi, пра якую даведнiкi маўчалi. Памiж Балтыйскiм i Чорным морам ёсьць толькi адна кропка, адкуль яны абодва могуць быць патэнцыйна бачныя -- гара Сьвятая.
I я яе ўбачыў. Праўда, ня так хутка, як думалася. Гара гуляла са мною ў хованкi. Нягледзячы на тое, што я быў узброены мапаю й дакладна даехаў да месца. Я стаяў пасярод панылага й бязьлюднага краявiду вёскi Скiрмунтава й мала што разумеў. Праваруч ад мяне быў калгасны ток, а леваруч -- альбо разваленая, альбо недабудаваная МТС. Неўзабаве з машына-трактарнае станцыi паказалiся людзi -- два пахмурныя калгасьнiкi. У якiх я й запытаўся аб славутасьцi iхнай мясьцiнкi. Пару хвiлiнаў калгасьнiкi дзiвiлiся: "Дык Вы аж з самога Менску прыехалi?" Нарэшце да iх дайшло, навошта мяне занесла сюды "аж з самога Менску". "А, дык Вам гара тая трэба? Ды вунь яна, за плотам", -- махнулi ў бок МТС калгасьнiкi ды пашыбавалi па сваiх калгасных справах.
Перабраўшыся цераз плот, я ўбачыў даволi алегарычную карцiну. Пасярод двара, заваленага праржавелымi трактарнымi карданамi ды згнiлымi шынамi камбайнаў, узвышаўся пагорачак зь пясочку вышынёй з чалавечы рост. На пагорачак быў зацягнуты гранiтны камень, надпiс на якiм абвяшчаў, што гэта й ёсьць "Гара Дзяржынская. Найвышэйшая кропка Беларусi". Гэткая "магiла невядомага калгасьнiка", палеглага ў бiтве за ўраджай. Я залез на вяршыню, стаў на камень, азiрнуўся навокал... I ўсё зразумеў. Надпiс на каменi хлусiў толькi часткова. Пада мною сапраўды была гара Дзяржынская. Толькi лiчба хлусiла. Гару Дзяржынскую насыпалi пад свой рост i маштаб тыя, хто не знайшоў, ды нiколi й не шукаў гары Сьвятой. Якая нарэшце адкрылася. Цiкава, я ледзь не гадзiну калясiў па яе спакойных схiлах. Яе паўночны, балтыйскi бок быў накрыты шчыльным непраглядным лесам. Затое з паўднёвага, чарнаморскага, мне адкрываўся можа самы бясконцы далягляд з бачаных мною ў жыцьцi. Чым не беларускi цэнтар сусьвету? Месца для храма цi статуi Збавiцеля... Прастаяўшы над беларускiм бяздоньнем колькi хвiлiн, я лёгка саскочыў зь пясочнай дзяржынскай гары на беларускую зямлю. Наўрадцi я буду стаяць на ёй больш цьвёрда пасьля гэтага паломнiцтва. Але, зрэшты, хто ведае. Калi верыць старым назвам. Цiкава яшчэ тое, што, вяртаючыся ў сталiцу, я так i не заўважыў, дзе тая гара сканчаецца.
Драўляны беларускi ровар
Вельмi люблю езьдзiць са сваiмi канцэртамi ў беларускую правiнцыю. Заўсёды прыемна апынуцца там, дзе цябе любяць i чакаюць. Дзе табе гарантаваныя толькi прыязныя ўсьмешкi, шмат выпiўкi i ўтульны начлег. Дзе можна, так бы мовiць, «вкусить плода» сваёй сталiчнасьцi. Каб пасьля, па вяртаньнi ў сталiцу, лiшнi раз пераканацца, што застануцца ўсьмешкi, размовы, нейкiя цiкавосткi. Не застанецца толькi маёй «сталiчнасьцi».
Ня ведаю, як праводзяць кiяўлянаў у якi-небудзь Чарнiгаў, цi масквiчоў у Волагду, а менчукi мяне праводзiлi ноткамi лёгкай, ненаiгранай зайздрасьцi ў голасе: «Ты едзеш у Пiнск?!» Скажы я, што еду ў Варшаву цi Маскву, такога пiэтэту б не было. Побач зь Пiнскам, як нагода для зайздрасьцi, мог стаць бадай толькi Парыж. Але гэта мог быць i Жлобiн, i Лепель. Так аддана любяць жыхары беларускай сталiцы сваю правiнцыю, з ноткамi эмiгранцкай настальгii. Цi таму, што самi не адчуваюць сябе дастаткова ўпэўнена ў першым пакаленьнi менчукоў, цi таму, што адчуваюць несапраўднасьць гэтага падзелу. Сталiца — гэта там, дзе ГУМ, БТ i Вялiкi тэатар, а правiнцыя... Як я зразумеў, гэта там, дзе ты можаш набыць неабходную рэч.
За некалькi дзён да запрашэньня прыехаць пасьпяваць у сталiцу Палесься ў мяне сапсавалася электрабрытва. I ў дзень ад'езду я бегаў па ГУМах i ЦУМах у марных пошуках знайсьцi свой улюбёны танны «Харкiв». Але мая густая тыднёвая шчэць ня стала перашкодаю для той хвалi любовi, што абрынулася на мяне, як толькi я сышоў на пiнскi пэрон.
Пасьля менскага дажджу са сьнегам наколькi дзiўна ўбачыць ранiцою зялёную траву. Стары Францiшканскi кляштар, несавецкiя будынкi старасьвецкiх вулiцаў i прыгожая узьбярэжная ракi Пiны пададуцца адно толькi вельмi дарэчным тлом для першай сёлетняй зелянiны. I якiм жа далёкiм раптам здасца Менск. З гэтай сталiцы Заходняга Палесься, усходнеэўрапейскага матаболу й ненароджанага «Каралеўства Етвызь». Дарэчы, нi ў водным горадзе Беларусi расейская мова не гучала для мяне больш недарэчна, чымся ў Пiнску. Можа быць, самым несавецкiм горадзе РБ. Гэтым разам, напрыклад, я даведаўся, што тут няма цэнтральнага ўнiвэрмагу. Абавязковага шэрага паралелепiпэду з шыльдай «Универмаг «Пинск». Замест яго ёсьць безьлiч невялiкiх крамак, у адной зь якiх я без праблемаў купiў сваю брытву.
Усё часьцей заўважаю на сваiх выступах маладыя твары. Гэтым разам амаль не было «пiнскай шляхты» БНФ. Аўдыторыя складалася з паўсотнi чалавек, пераважна 15-17 гадоў. Якiя не размаўляюць па-беларуску. Але ўжо пасьпелi адчуць цiкавасьць да гэтае «сталiчнае» мовы й таго, абавязкова андэграўнднага, дзёрзкага, цi проста забаўнага, што на ёй павiнна рабiцца. Нясьцiпла спадзяюся, што я iх не расчараваў. Яны зарганiзавалiся ў маладзёвую арганiзацыю «Мроя», каб разам пiць пiва, сьпяваць рок-н-рол, любiць Беларусь i адзiн аднаго, ну й яшчэ запрашаць сталiчных бардаў. А галоўнае, ня быць як усе.
Ня ведаю, якiх памераў павiнен быць аптымальны горад для паўнавартаснага чалавечага жыцьця. Напэўна з 130-цю тысячамi насельнiцтва й 900-гадовай гiсторыяй. Гэтага дастаткова, каб быць заўважным на тле езуiцкага калегiюму, дзе я сядзеў, папiваючы мясцовае пiва зь пiнскiм «белым легiянэрам» Лёшам. Лёшу да глыбiнi душы хвалюе тое, што мясцовыя ўлады не даюць нi газэту незалежную зарэгiстраваць, а ўжо мiтынг сабраць, як у Менску, — пра гэта ўвогуле можна толькi марыць. Лёша, працуючы ў Гэльсынскiм камiтэце, паезьдзiў па Эўропах, пасьля чаго Пiнск стаў для яго выглядаць нашмат горш за Брусэль. Але я ня надта разумеў Лёшу. На халеру яму той мiтынг, калi ён адным сваiм брусэльскiм выглядам нiяк не саступае пiнскаму калегiюму. Да нас падыйшоў няпэўнага ўзросту чалавек зь няголеным азызлым тварам алькаголiка, з патухлымi вачыма бамжа й апрануты ў даўно працёртую фiрмовую джынсу. На нагах чалавека былi дарагiя пантофлi й бездакорна беласьнежныя шкарпэткi. Мы парукалiся. Гэта быў Сярожа. Яму трэ былi нашыя бутэлькi. Яшчэ да ўсялякай перастройкi Сярожа першы зь пiнскай моладзi адкрыў Амэрыку, зьезьдзiўшы да сваякоў, панапрывозiўшы кружэлак i джынсаў i стаўшы галоўным героем дзявочых мараў. Пасьля чаго Сярожа цалкам слушна вырашыў сьпiвацца. А чым яшчэ можна займацца першаадкрывальнiку пасьля адкрыцьця? У Менску, на жаль, амаль няма шанцаў стаць пiянэрам, каб прыгожа сьпiвацца ў белых шкарпэтках.
Асабiста я зрабiў у Пiнску вялiкае адкрыцьцё, што ровар прыдумалi беларусы. А як iнакш, калi я яго на ўласныя вочы бачыў у будынку калегiюму, дзе месьцiцца мясцовы музэй. Я неяк меркаваў, што пабачу тут шчасьлiвы шлях пiнчукоў ад забойства маманта да выбараў прэзыдэнта, а падзiвiўся на ровар, якi нiдзе й нiколi не пабачу дакладна. Генiяльна задуманая й дасканала выкананая з дрэва машына. Нямецкiя храмаваныя аналягi пачатку стагодзьдзя й блiзка не стаяць з творам тэхнiчнага мастацтва беларусаў, цёплую эстэтыку якога нават мэталiчны цэп не псуе. Але беларусы, на жаль, даўно не сядалi на свой ровар. А iнакш памяталi б некалькi асаблiвасьцяў нацыянальнай язды. Дарога нiколi не бывае гладкай i амаль немагчыма збочыць.
«Я цябе люблю» па-чуваску
Пра Цюмень я ведаў толькi з Высоцкага: нафтавыя вышкi, вечна п'яныя сiбiракi ды паўночнае зьзяньне. Між тым, гэты горад ляжыць на шыраце Рыгi. Курорт, па-нашаму.
Пахмурнай ранiчкай наш вандроўны тэатрык на мiкрааўтобусе рушыў на Расею. Наперадзе была астранамiчная лiчба — тры тысячы кiлямэтраў. Я нават адмерыў iх у адваротным кiрунку. Атрымалася Барсэлёна. Але яе, радзiмую, ужо ёсьць каму беларусізаваць.
Першую пляшку вызвалiлi яшчэ да мяжы. Калi суворы беларус не бяз зайздрасьцi буркнуў: «Што, п'яце?», дык ягоны расейскi калега вельмi ласкава прамовiў: «Главное, ребят, закусывайте». А што ж яшчэ можна рабiць на шляху ў тры гадзiнавыя паясы? Толькi закусваць. «Глядзi, нават, трацiл не шукалi». «У Расеi зараз у модзе гексаген». «Э, мужыкi, знайшлi чым жартаваць».
...Прачнуўся я, калi наш карабель стаяў на прыколе. Падарожнiкi цiха спалi. Мяне ж пацягнула ў адкрыты космас. Ад навiслай над галавою галяктыкi стала крыху не па сабе. Над Расеяю абсалютна iншае неба! Беларускае неба — хатняе, нiбы намаляванае местачковым мастаком. А тут, пасярод чорнай пустой дарогi, неба халоднае i нядобрае. Напэўна, кожная краiна адбiваецца ў сваiм небе па-свойму.
Я азірнуўся вакол. Рэдкi гнiлы бярэзьнiк абапал шашы, драўляны барак зь няроўным надпiсам «КАФЭ», перакошаная прыбіральня... Унутраны выгляд «кавярні» нiчым не саступаў вонкаваму. Адзiн куток памяшканьня займала iмправiзаваная барная стойка з дошак. У дальнiм куце — звалка паламаных крэслаў ды сталоў. Кожны стол упрыгожвала бутэлька з-пад гарэлкi. У бутэльцы — нейкае чырвонае рэчыва, падобнае на рыбацкага матыля. I пустата. Я ўжо зьбiраўся пакiнуць гэты сумны прытулак, але за стойкай узьнiк загадкавы ўсходнi чалавек: «Кюшат будэм? Піт будэм?» «Дзе я?» «Дэсят кэмэ да Ныжнэва Новгарада», — не зьдзiвiўся майму пытаньню бармэн. «А гэта што?» — я паказаў на бутэльку. «Уксус, пэрэц. Какой шяшлык бэз уксус?» Прыправа — два ў адным — дайшло да мяне.
Ёсьць адно трапнае вызначэньне Расеi. «Расея — гэта такая мале-е-енечкая краiнка. Амаль як Швэйцарыя цi нейкi там Люксэмбург. Але якая ў вынiку справядлiвых i вызвольных войнаў заняла тэрыторыю, роўную адной шостай зямной сушы». Я гэта згадаў за Нiжнiм. Калi пачалася краiна велiканаў. Шаша вiлася ў нiзiну й вынырвала на ўзгорак празь дзясяткi кiлямэтраў. З аднаго боку панарамнага далягляду праглядалася абалона Волгi, другi хаваўся ад вачэй у далёкай смузе пралiўных дажджоў, што ішлі, магчыма, у якой Мардовii. «А кажуць — адступаць няма куды», — заўважыў калега.
Варта праехаць першую тысячу кiлямэтраў, i надыходзiць «другое дыханьне». 500 км — гэта недзе побач, 100 — зусiм рукой падаць, ну а 38 — гэта ўвогуле «злазь, прыехалi». I ўжо нават бяскрайнi краявiд за лабавым шклом не цiкавiць. Але раптам звычайная дарога зьмяняецца на шырачэзную аўтастраду. Шлягбаўм, чырвона-зялёныя сьцягi, назвы на дзьвюх мовах. Пачынаецца Казанскае царства Шаймiева, Рэспублiка Татарстан. Са сваiмi парадкамi. За дарогу плацi, за карыстаньне мостам праз Волгу таксама плацi. Ад Казанi да Наберажных Чаўноў, здаецца, за кожным хмызом — татарскі мiлiцыянт з радарам. Мы толькi абагналi «жыгуля» ў зоне «абгон забаронены», як умомант былi прыцiснутыя цывiльным аўто зь мянтамi. Плацi. Сур'ёзная краiна Татарыя.
Да Цюменi пад'яжджалi каля паўночы. Горад уразіў колькасьцю сьветлавой рэклямы. Працавалi начныя клюбы, рэстарацыi й бары. Шматлiкiя начныя крамы вабілі сваiмi нябеднымi вiтрынамi. Акрамя выбару кiлбасаў ды рыбы, было не зьлічыць гатункаў пiва й гарэлкі. Але яшчэ больш зьдзiвiла немагчымасьць чаго-небудзь пакаштаваць без расейскага рубля ў кiшэнi. Даляр, нават пасьля дэфолту, ня стаў тут завочнай нацвалютай, як у нас. Але пры сьвятле дня «начная Цюмень» паблякла.
Уявiце сябе велiканам. Вазьмiце некалькi дзясяткаў счарнелых старых купецкiх двухпавярховікаў чырвонай цэглы, колькi шэдэўраў правiнцыйнага сталiнскага ампiру, сотню-другую бэтонных брэжнеўскiх скрыняў ды яшчэ пару-тройку наварускiх хмарачосаў. I з усяго размаху, нiбы косьцi, кiньце гэта ў гразь. Каб аж пырснула. У вас атрымаецца першы горад, заснаваны расейцамi ў Сiбiры — Цюмень.
Менавiта такою я ўбачыў яе з кола агляду ранiцай наступнага дня. Вулiца вывела мяне ў сумны парк культуры й адпачынку. Людзей было няшмат. Памiж голых таполяў ды застылых карусэляў, сярод гэтай мёртвай iдылii круцiўся абавязковы атрыбут любога ЦПКИО — «чортава кола». Абсалютна пустое й бесталковае.
Колькi сябе памятаю, гэты атракцыён быў маёю любiмай забавай. Але тут упершыню ў жыцьцi стала страшна. Прычым страх нарастаў па меры наблiжэньня рыпучай калыскi да вышэйшай кропкi, дзе я з усёй шчырасьцю адчуў сваю самоту. За тры тысячы кiлямэтраў ад дому, адзiн па-над страшным чужым горадам. Алкашы на зямлi перарвалi сваю справу і, задраўшы галовы, зь цiкавасьцю глядзелi на нерухомага чалавека наверсе, якi моцна сьцiснуў парэнчы.
... Перад пачаткам спэктаклю вырашылi даць слова й мне, беларускаму барду. «Ну, Вы нам споёте Визбора или Окуджаву?» — крадком пытаўся дырэктар Цюменскага тэатру. «Пардон. Яны ж не пісалі па-беларуску». «А что Вы будете петь? Не очень политическое? У нас же, знаете, выборы на носу». Тое, што беларускага непадкантрольнага слова баяцца нават у Цюменi, было для мяне адкрыцьцём. Сьпяваў я «Запяi мне песьню». Перад гэтым сказаўшы, што аўтарка верша аддала братняй Сiбiры немалую частку свайго жыцьця. Публiка сустрэла вестку прыязнымi ўсьмешкамi. Пасьля мне нехта з нашых сказаў: «Дзякуй, што ты ня ляпнуў, што Генiюш сядзела ў братняй Цюменi».
Акторы баялiся, што «Камэдыю» не зразумеюць. Але апасеньнi былi дарэмнымi. Запомнiлiся некаторыя рэплiкi ў антракце. «Ни хера не понял. Но как смешно!» «Володя, ты же служил под Житомиром. Садись к нам переводчиком». «Но с евреями могли бы и поосторожней. Какие ж они жиды?»
На наступны пасьля спэктаклю дзень беларускую трупу запрасiлi зь вiзытам у консульства РБ. Ёсьць, аказваецца, i такое. Халодная, афiцыйная, няўтульная ўстанова. Ня грэла нават гарбата, якой нас частавалi. Прысутнiчаў мясцовы беларускi бамонд. Бiзнэсмэн, генэрал, чыноўнiк абласной адмiнiстрацыi ды iншыя дзецi беларускай зямлi. Лiшнi раз пераканаўся, наколькi нецiкавыя, тупыя ды закамплексаваныя беларускiя мужыкi. На тле беларускiх жанчын. Вясёлых, разьняволеных i, як правiла, прыгожых. Пакуль мы пiлi гарбату, генэрал, бiзнэсмэн i чыноўнiк па чарзе няўпэўнена зачытвалi нам свае даклады пра непазьбежнасьць «нашего объединения». Яны, са стараньнем самадзейных актораў, чыталi свае паперкi з «удзельнаю доляю Беларусi ў эканомiцы Цюменi».
Нашу думку публiка пачуць, вiдаць, баялася. А ў напiсанае наўрад цi верыла. Жанчыны ў гэты час падлiвалi гарбаткi, наразалi тарты й казалi «калi ласачка». Я не ўстрымаўся, каб нагадаць прысутным пра незайздросны лёс аднаго сiбiрскага беларуса, на чые грошы адноўлены крыж Эўфрасiньнi Полацкай i якi сёньня вымушаны «каратаць час на радзіме». «Мы с бандитами и фашистами дел не имеем», — быў адказ аднаго зь землякоў.
Цяжкай ранiцай я ўключыў тэлевiзар. Трансьлявалася праблемная перадача мясцовага тэлебачаньня. Гарачая спрэчка iшла пра неадпаведнасьць горада Ханты-Мансiйска статусу сталiцы. У Цюменскую вобласьць, якая займае плошчу з паў-Эўропы, уваходзяць дзьве аўтаномныя акругi. Ханты-Мансiйская ды Ямала-Нянецкая. I ханты-мансiйскi горад Сургут захацеў сам стаць сталiцаю. Маўляў, у нас i грошы, i дарогi, i будаўнiцтва. А што ў тым Ханты-Мансiйску, акрамя прыгожай назвы? Маленькi ды вельмi горды Ханты-Мансiйск апэляваў да гiстарычнай справядлiвасьцi ды ўвогуле быў гатовы ўзьняць пытаньне аб наданьнi акрузе статусу суб'екта фэдэрацыi. Я ўсёй душой быў на ханты-мансiйскiм баку. Пасьля зiрнуў на мапу. Да Сургута было каля тысячы кiлямэтраў, да сталiчнага ж Ханты-Мансiйска яшчэ з палову таго...
Дарога назад заўжды здаецца карацейшаю. Нават калi наперадзе некалькi тысячаў кэмэ, а сiлаў ужо няма нi пiць, нi спаць, нi заляцацца. Думка iмкнецца да Беларусi, якая быццам бы прагне дапасьці да гэтых бяскрайнiх стэпаў Башкартастану, што цягнуцца за вокнамi.
Нiколi ня чуў ад знаёмых расейцаў выразу «наш Гомель», цi «а какая разница между Россией и Белоруссией». Мае знаёмыя расейцы гатовыя ўспрыняць любую розьнiцу памiж намi. Затое колькi я чуў ад беларусаў пра «нашых парней на Каўказе», цi пра тое, што «Ельцына нада мяняць». Ну што ж, калi так хочацца адчуць розьнiцу памiж «нашымi народамi», i калi гэта хоць чаму-небудзь навучыць, я — за аб'яднаньне. Ужо тое, што непераможны ў бойках зь непаўналетнiмi хлапцамі менскi амон стане поплеч са сваiмi хабараўскiмi калегамi пад Аргунам, ня можа ня радаваць.
Ад сьветлых думак мяне адарвалi сябры. Аўтобус спынiўся ля дзьвюх дзяўчынак, што галасавалі на чуваскай трасе. Адной з выгляду гадкоў чатырнаццаць, другой — шаснаццаць з нацяжкай.
«Вам куды?» «А мы работаем». «У якім сэнсе?» «Минет — 50 рублей».
«Халява, мужыкi, трохi меней за два даляры!»
«А як будзе па-чуваску: я цябе люблю?» — запытаўся я ў малодшай. Тая адказала. «Вось і любіце сваю радзіму», — далi мы параду й паехалi далей. Разважаючы, цi магчыма такое ў нас, куды яшчэ не дабраўся дух чыстагану.
Усiм знаёмае пачуцьцё рэзкага пераходу з халоднай вулiцы ў цёплую хату. Прыкладна такое ахапiла й нас пасьля пераезду мяжы. Надта ж дзiўна пасьля таго, што адмахалi за гэтыя днi, глядзеўся паказальнiк «Брэст 603». Уся наша краiна ўкладвалася ў некалькi гадзiнаў шляху. Але, зь iншага боку, у Беларусi кожны кiлямэтар на рахунку. Iх можна проста каштаваць. Траса набывае цывiлiзаваны выгляд, няма нi гразюкі, нi малалетнiх блядзей. Навокал суцэльная пастараль. Ляскi, маляўнiчыя вёсачкi...
Першае, што заўважаеш i чаму радуесься па прыезьдзе ў Менск, — тут можна сьмела хадзiць па зямлi. Не баючыся выпэцкацца ў бруд цi запырскаць брудам мiнака. Можна з усяе сiлы таптаць чысты асфальт, адчуваючы ад гэтага занятку невыказны кайф. I гэта нямала.
Адзiнае, пра што шкадую, — не запiсаў, як па-чуваску будзе «я цябе люблю».
Біточкі па-беларуску
Едучы нядаўна з адным шанаваным мною пiсьменьнiкам, чые творы ўжо колькi гадоў уключаныя ў школьныя праграмы, у правiнцыйны заходнебеларускi горад, куды нас запрасiла на творчыя сустрэчы мясцовае Таварыства Беларускай Мовы, я ўсю дарогу адчуваў нейкую невытлумачальную тугу. Хутчэй за ўсё, гэта была туга ад перадвызначанасьцi падарожжа. Цi ад таго, якiм я яго сам сабе намаляваў. Сумны бэтонны краявiд за брудным вакном раённага гатэлю, крыху бажавольныя актывiсты ТБМ, тоўстыя, залатазубыя настаўнiцы роднай мовы ды iхныя прыдуркаватыя выхавальнiкi. Клясычнае беларускае надвор'е з дажджом па-над раскiслымi разорамi толькi спрыяла маiм жыцьцянярадасным фантазiям.
Аўтастанцыя выглядала такой самай, якой я яе й уяўляў. З засьмечаным пэронам, зь некалькiмi iржавымi камэрцыйнымi шапiкамi ды дрэнным рэпрадуктарам, якi пiсклявым галаском аб'явiў наш прыезд. «Як тут можна жыць?» — запытаўся я ў пiсьменьнiка. «Мяне больш цiкавiць, чаму нас не сустрэлi», — адказаў ён.
Раптам на пляцоўку выплыла чырвоная й блiскучая, нiбы толькi з канвэеру, AUDI-цыгара, з адчыненага вакна якой на ўсю ваколiцу неслася «вiтам, панове, я Казiк Пэсэцкi». Затым з аўтамабiля паказаўся й сам герой песьнi. Высачэзны бляндын у пiжонскiм скураным палiто. З-пад неверагоднай велiчынi капелюша вiжавалi шэрыя, прыгожыя вочы. Раптам незнаёмец накiраваўся да нас. «Я Казiмiр, бухгальтар раённага ТБМ. Ну як там у Менску?» — працягваючы татуiраваную руку, ды выпускаючы струю дарагога тытунёвага дыму, запытаўся ён, мiжвольна гледзячы на нас зьверху ўнiз.
У аўто сядзеў яшчэ адзiн чалавек. Саракагадовы пан з акуратна зачасанымi чорнымi валасамi. Пах моцнай парфумы надзвычай пасаваў ягонаму дыхтоўнаму гарнiтуру з круглым значком ТБМ на штрыфэлi. «Знаёмцеся, гэта наш бос. Старшыня раённай рады», — прадставiў нам свайго калегу бляндын, калi мы патанулi ва ўтульнасьцi нямецкага салёну. «Спачатку едзем у гатэль. Затым сустрэча з актывам, а заўтра праедземся па школках», — паiнфармаваў бос. «I Захад нам дапаможа», — чамусьцi згадалася мне.
Бухгальтар раённага ТБМ узмацнiў гук i рвануў машыну зь месца. Далей я толькi пасьпяваў схоплiваць карцiнкi раённага жыцьця, што замiльгалi ў рок-н-рольным рытме.
Сьвежапафарбаваны баракальны касьцёл; бронзавы першадрукар, падобны на крыжаноснага рыцара, якi замест мяча абапёрся на фалiянт з мудрым надпiсам «Бярыце i чытайце»; забiтая выключна маладой публiкай заля бiблiятэкi; апазыцыйная мясцовая газэта з праграмным артыкулам Пазьняка; i яшчэ вельмi разумныя вочы дзяцей у вясковай школе.
Трохi аддыхаўшыся ў гатэлi, я нарэшце заўважыў, што вокны нумару выходзiлi на сярэднявечны замак часоў Вялiкай Лiтвы. Маленькiя хаткi тутэйшых жыхароў нахабна падступалiся да самых сьценаў помнiка даўнiны. Тым самым надаючы замку выгляд вельмi вялiкага, пакiнутага дому. Гаспадары якога абавязкова вернуцца. Ды я iх, зрэшты, ужо бачыў.
Даўно заўважыў — людзi, для якiх беларуская мова ёсьць толькi прафэсiйным абавязкам цi гiстарычным помнiкам, нехаця пачынаюць гаварыць штампамi кепскiх гiстарычных п'есаў. «Да нас прыехаў наш цудоўны пiсьменьнiк, чые творы назаўжды ўваходзяць у скарбонку духоўнай культуры нашай зямелькi. Павiтаем, дзецi, жывога клясыка». Колькi разоў я гэта чуў, столькi ж i не шкадаваў аб скарачэньнi беларускамоўнага навучаньня. Але нi ў кога гэтая мова не гучыць больш пераканаўча й жыва, чым у дзяцей, якiя ўвогуле гавораць некалькi гадоў свайго жыцьця. ТБМаўскi бос, а па-сумяшчальнiцтву яшчэ й завадзкi сьлесар, павёў нас да сябе ў iнтэрнат у госьцi. У адным з пакояў гулялiся iнтэрнатаўскiя дзецi. Дзясяткi тры чалавек займалiся тым, чым i павiнны займацца людзi, якiм ад пяцi да дзесяцi гадоў — хадзiлi на галаве. Але пакой зьвiнеў, рагатаў i енчыў нашаю моваю. «Ды так, зарганiзаваў нешта накшталт дзiцячага клюбу. Бацькi ж ня супраць. Дакладней, сюды iмкнуцца прыстроiць сваiх чадаў жыхары суседнiх iнтэрнатаў», — патлумачыў карцiну бос.
Седзячы перад ад'ездам у няўтульным савецкiм рэстаране, уся выгода якога заключалася ў замкавай вежы ў вакне, я цi не ўпершыню за мiнулыя суткi ўлавiў чужую гаворку. Цераз столiк ад нас размаўлялi памiж сабою сiвы сьвецкi леў нобэлеўскага выгляду з кiлiшкам каньяку ў руцэ й трыццацiгадовы маладзён, падобны на зорку апэрэты. Размаўлялi па-француску. Бухгальтар ТБМ патлумачыў: «Гэты стары — сапраўдны француз. Ды яшчэ й марксiст у дадатак. Зьбег аднекуль з Брэтонi ў 60-х, каб самому будаваць камунiзм. Да гэтай пары ўсё будуе». «Ты лепш ў яго запытайся, як тут можна жыць», — параiў мне пiсьменьнiк. Але седзячы ў захалусным рэстаране ды жуючы бiточкi па-беларуску пад шансонны дыялёг, гледзячы на вальтэраўскую галаву на тле замкавай вежы, мне, можа, упершыню не захацелася ў Парыж.
4000 км па ідэальнай БССР
Перад выбарамі прэзыдэнта і адразу пасьля іх мы з Уладзімерам Арловым аб'езьдзілі з выступамі і канцэртамі ўсю Беларусь.
Як здорава, што аднойчы я авалодаў беларускай граматай ды вывучыў колькі гітарных акордаў! Дзякуючы гэтым дзьвюм рэчам пачуваесься сваім чалавекам на сваёй зямлі. Варта толькі завесьці рухавік, вырвацца за менскую кальцавую. У любым кірунку. Напрыклад, на Маладэчна.
Мяне заўжды зьдзіўляла Маладэчна. Пасьля менскіх вуліц ваўпшасавых ды мясьніковых маладэчанскія шыльды ўзьдзейнічаюць на псыхіку значна больш за сталічныя графіці. Вялікі Гасьцінец, Віленская, Лібава-Роменская. Чаму менавіта Маладэчну ўдалося ў той невялічкі пэрыяд незалежнасьці пад "Пагоняй" зрабіць тое, пра што менчукі мараць і сёньня? "Прабачце, але сабралася так мала людзей", — перапрашалі нас арганізатары. Лета, сьпёка, на плошчы віруе чэскі люна-парк. А ў залі тэхнікуму — пара сотняў маладзёнаў. Можа, для Маладэчна гэта й мала.
Вельмі зьдзівіла Вялейка. Там пад нашую "крамольную" імпрэзу ўлады далі гарадзкі Палац культуры. Добрае сьвятло на сцэне, добры гук у мікрафонах, ізноў жа амаль поўная заля моладзі. Якую ня трэба агітаваць за беларушчыну. Пасьля такіх выступаў пра што зусім ня хочацца размаўляць, дык гэта пра лёс мовы. Які можа быць лёс у мовы, якую паўсюль разумеюць?
Хаця ў Шаркоўшчыне нас не разумелі. "Як праехаць да першай школы?" Дзьве дзяўчынкі старэйшага школьнага веку глядзяць на цябе, нібы на іншаплянэтніка. "Дзе тут у вас пошта?" — і цябе ўжо не разумее саракагадовы мужык. — "Нету ў нас такой". Быццам заехаў у які расейскі Таржок. Але ў Таржку, няйначай, зразумелі б хутчэй. "Дзеці, — ласкава загаварыў Арлоў, — а дзе ў вас Паўночны завулак?" — "А па-рускі гавары", — адказаў самы бойкі дзіцёнак. — "А тут што, Расея?" — завёўся Ўладзімер. — "Тут Беларусь", — прагучаў па-піянэрску горды адказ. — "Дык чаму ж вы, засранцы, па-беларуску не разумееце? Гнаць вас трэба адсюль". Я націснуў пэдаль газу, шчыра баючыся, што пісьменьнік пагоніць вісусаў зь Беларусі зараз жа.
Але ня варта адчайвацца нідзе. Нават з такімі складанымі словамі, як "першы", "паўночны" й "пошта", нас урэшце зразумелі і нам дапамаглі.
Кідаецца ў вочы, якой выразнай за апошнія гады стала мяжа паміж нашымі Захадам і Ўсходам. Усход быццам вымірае. За Магілёвам можна паўсотні кілямэтраў не сустрэць ніводнай машыны.
Пра ўсходнебеларускі сэрвіс — асобна. Унівэрсытэцкі горад Горкі, другая гадзіна ночы, гатэль "Проня" на цэнтральным пляцы. Нават не гатэль, а матэль, як напісана велічэзнымі літарамі па-над шасьціпавярховым "хмарачосам". Напэўна, нейкаму мясцоваму начальніку вельмі спадабалася слова "матэль", а сэнс яму растлумачыць не наважыліся. Бо ніякага пад'езду для транспарту ў гэтым матэлі няма. А найбліжэйшая стаянка, як патлумачыла кансьержка, — каля рэстарану "Парнас". Аднак на гэтым радасьць спазнаньня жыцьця не сканчаецца. Толькі ў гатэлі-матэлі "Проня" я бачыў такія пакоі. Справа не ў дабітай мэблі і не ў завараных на вякі трубах колішняга душу. У пакоі адсутнічаюць вокны. Пад стольлю ёсьць толькі вузенькая, сантымэтраў трыццаць, фортка-байніца. Архітэктар, відаць, быў аўганец. Звонку пры сьвятле дня "Проня" выглядае яшчэ больш пагрозьліва.
У матэльнай кавярні кухарка сказала нам, што паесьці мы ня можам, бо "афіцыянтка кудысьці пайшла". "Але ж мы госьці вашага гораду, і мы можам падаць сабе ежу самі". Ці то паварыху расчуліла родная мова, ці тое, што мы госьці гораду, але яна прынесла ежу. Што праўда, бяз хлеба, бо ключ ад хлебніцы афіцыянтка чамусьці носіць з сабою. Арлоў кажа, што спыняўся ў гэтай "Проні" яшчэ пяць гадоў таму. Тады тут працаваў душ, а ў кавярні нават было мэню. Кепска ня тое, што Беларусь дзічэе, а тое, што да гэтага можна прызвычаіцца. Як да нормы.
Іншае паветра на Браслаўшчыне. Памяшканьне для сустрэчы — утульную ўрачыстую залю насупраць касьцёлу — нам далі каталікі. Падчас выступу паступова расло фантастычнае адчуваньне: а мо той панылай савецкай рэспублікі, у якой даводзіцца жыць, зусім не існуе? Людзей набралася больш за сотню. Усё тыя маладыя прыгожыя твары, сярод якіх недарэчна гучыць слова "прапаганда". Хутчэй — раскоша чалавечых дачыненьняў, як сказаў Арлоў. Гэтую раскошу я яшчэ не аднойчы згадаю ў хвіліны менскае хандры.
Потым дырэктар мясцовага музэю запрасіў нас у госьці. Пакуль у ягоным доме накрывалі стол, апеку над намі ўзяла прыгожая жонка галоўнага егера "Браслаўскіх азёраў". Спрытна кіруючы маленькім чырвоным пэжо, яна везла нас глядзець зьверагадавальнік, распавядаючы пра тое, як яе сужэнец не пераходзіў на "обшчэдаступный язык" нават перад вядомым сьцягазьнішчальнікам Іванам Ціцянковым — калі той панаваў на Браслаўшчыне. Можна пры любой уладзе заставацца беларускім чалавекам, самім сабою. Для гэтага ня трэба гераізму. Адно крыху павагі да сябе й да тых, хто цябе нарадзіў.
Пасьля была шыкоўная вячэра. Адзіным небеларускамоўным чалавекам у нашай кампаніі быў нямецкі хлопец Зыгфрыд, бойфрэнд дачкі гаспадароў. Гэта надавала кампаніі асаблівы шарм і было выдатнай мажлівасьцю выпіць за спрадвечнае сяброўства беларускага й нямецкага народаў.
"Вось што ты можаш сказаць пра сваё месцазнаходжаньне, гледзячы на гэтую вітрыну? — запытаў у мяне Ўладзімер каля мазырскага газэтнага шапіка. — Ну? Расея?" "Хоть похоже на Россию, только всё же не Россия", — адказаў я словамі Гарадніцкага. — Бо ў Расеі не прадаецца газэта "Навінкі", дый "Звязда" таксама. Гэта хутчэй БССР". Толькі вельмі багатая БССР. Хіба сьнілася той БССР такая колькасьць кілбасаў і такая цана на гарэлку? Можна нават сказаць, што ў нас ідэальная БССР. Шпацыруючы па Мазыры, мы ўбачылі помнік кучараваму чалавеку з бакенбардамі й натхнёна ўзьнятаю рукою. "Гатовы паспрачацца, што гэта Пушкін". — "Ну а хто ж ня ведае, што ў Мазыры нарадзіўся й жыў Пушкін", — ня стаў спрачацца калега. Але галоўная каштоўнасьць помніка была ня ў выкручанай руцэ, а ў фанэрным пастамэнце. Напэўна, на граніт не хапіла грошай, і пастамэнт абабілі фанэраю, пафарбаванай у гідкі карычневы колер. Відовішча фантастычнае. Гледзячы на жалезнага Пушкіна на фанэры, мы вырашылі, як нашы прыйдуць да ўлады, паставіць сюды Дубаўца. Гэтую думку вырашылі адзначыць у кавярні "Встреча". "У вас ёсьць кава?" — задаў я цётцы сакральнае беларускае пытаньне. "Кофе есьць, а кавы нету", — адказала ганарлівая мазыранка. І дадала, што яна "трыццаць лет жывёт у Мозыре, сама пріехала із Расіі, і нікагда не слышала ні пра какую каву". — "З Чачні ўцяклі?" — пацікавіўся я. Хоць, зрэшты, рацыі ня меў. Калі за трыццаць гадоў цётцы мясцовыя людзі не растлумачылі сэнсу слова "кава", якое маю права я, далёкі госьць, асуджаць яе? Затое мы ўбачылі ў Мазыры беларускамоўную шыльду. Ды яшчэ якую! "Клюб "Летуценьнік". Сапраўды, чым яшчэ займацца беларусу ў БССР, як не летуцець. Але ня гэта ўразіла. Калі з-за пахілых хацінаў расхрыстанай і раздаўбанай вуліцы Гогаля паволі выплывае барочны фасад касьцёлу цыстэрцыянак, любы падарожнік зразумее, што ён сапраўды не ў Расеі. А ўвечары нас у гэтым пераканалі трыста студэнтаў Мазырскага ўнівэрсытэту, чый прыём быў найлепшым доказам таго, што жыць нашаму бээсэсэру засталося вельмі нядоўга.
Сканчалася нашая гастроль у Бярозе. Гарадку, чыя адзіная адметнасьць — кляштар картэзіянаў — паволі расьцягваецца суседзямі-дачнікамі "на цэглу". "Якія ў нас людцы. Руплівыя, гаспадарлівыя, — зазначыў Арлоў, — нічога ў іх не прападзе". У астатнім Бяроза такая ж "нармальная", "чалавечаская", і "памятнік Леніну есьць". Нягледзячы на кепскае надвор'е, на сустрэчу ў школе сабралася даволі шмат дзяцей. Дзяцей разумных, беларускамоўных, цікаўных. Як нам патлумачылі настаўнікі, на сустрэчы ў асноўным тыя, хто пайшоў калісьці ў беларускамоўныя клясы, якіх у Бярозе ўжо не набіраюць.
Начавалі ў бярозаўскім гатэлі — двухпавярховым помніку архітэктуры сярэдзіны мінулага стагодзьдзя. Мэбля, фіранкі й адзіны туалет з умывальнікам. Цётка-ключніца паведаміла, што нумароў на аднаго чалавека тут ніколі не было, але затое цёпла. "Усе нумары для закаханых", — падсумаваў я. Адсутнасьць тэлевізара ў такім антуражы не бянтэжыць. Наадварот, ён толькі б замінаў пранікацца атмасфэраю прамінулых сталінскіх часін. Па вячэру выбраліся ў рэстарацыю, дзе, зразумела, не было вольных столікаў. Нашы людзі могуць ня толькі гераічна працаваць, але ня менш гераічна адпачываць. Прычым невядома, што ў іх лепш атрымліваецца. Як толькі ўбачу чырванатварых потных тоўстых нашых цётак у іхным рытуальным рэстаранным танцы, дык адразу цягне мяне пагаварыць пра спадчыну ВКЛ, спрадвечную беларускую эўрапейскасьць ды фантастычную нашую будучыню. Цывілізацыю ў Бярозе рэпрэзэнтуе начная крама, дзе мы купілі віна й чэбурэкаў. І падчас выпрабаваньня сваіх страўнікаў гэтымі экстрэмальнымі чэбурэкамі, разагрэтымі на гатэльнай батарэі, я казаў Уладзімеру: "Уяві, пройдзе яшчэ гадоў сто. І ў гэтым самым нумары, дзе, можа быць, зьявіцца тэлевізар, будуць сядзець два рупліўцы роднай мовы, што прыехалі са сталіцы на творчую сустрэчу зь дзеткамі. І будуць марыць пра яшчэ лепшую Беларусь". — "Павінен зазначыць, — адгукнуўся Арлоў, — што гэта вельмі аптымістычная карцінка. Прынамсі, праз сто гадоў нас будзе каму разумець".
І нарэшце, самае прыкрае. У Сьветлагорску мы павінны былі выступаць у залі гарадзкога ДК, але ў апошні момант атрымалі адмову. Арганізацыю сустрэчы ўзяў на сябе Сьветлагорскі гуманітарны ліцэй. І гэта дало мясцовым уладам зачэпку, каб зачыніць яго. Застанецца на новы тэрмін Лукашэнка, не прападзе й апазыцыя, а вось што будзе са Сьветлагорскім ліцэем? І што лепш? Калі б мы ўсё ж выступілі ў тым ліцэі? Ці захаваны ліцэй, у якім нам нельга выступаць?
Вядома ж, немагчыма распавесьці пра ўсе ўражаньні ад трох тысячаў кілямэтраў па Беларусі. Пра Ветку, дзе ў музэі старавераў пасьля рамонту чамусьці прыбралі шыкоўныя парэнчы. Пра рэчыцкага беларуса грузінскага паходжаньня Зураба й ягоныя неверагодныя тосты...
Вынікам вандровак сталася ўпэўненасьць, што Беларусь мае цудоўныя пэрспэктывы. Неістотна, што тут многае трэба пачынаць з нуля. Галоўнае, што ёсьць з кім.
«Пайшла ты, любая, пад гоман жоўтых сосен...»
Упершыню я пачуў гэтую песьню ў летняй мітусьлівай Маскве, на Трыюмфальнай плошчы, колішняй Маякоўскага. Я вяртаўся дадому з войска. Яшчэ не ў Беларусь вяртаўся, а толькі ў Гомель. І ў чаканьні цягніка цэлы дзень бадзяўся па расейскай сталіцы — бяз справы й пэўнай мэты, абы куды ісьці. І тут сярод тлуму й сквару Садовага кольца, зь нечага прыпаркаванага аўто зайгралі «Песьняры». Музыка настолькі кантраставала з шалёным рытмам гораду, што я міжволі спыніўся. Стаяў, курыў і слухаў да канца песьню пра няспраўджанае каханьне да нейкай смуглявай Алесі. Штосьці ў маім разьняволеным дэмбэльскім настроі на міг зьмянілася. Гэта ня быў гонар за Беларусь ці яшчэ якое патрыятычнае пачуцьцё. Я ехаў дадому і беларускую песьню на сваім шляху прыняў хіба што як добры знак. Яе шчымлівая мэлёдыя яшчэ доўга не выходзіла з галавы.
Празь некалькі гадоў, самастойна наганяючы школьны курс беларускай літаратуры, я разгарнуў кніжку Куляшова. На першай старонцы мяне чакаў прыемны сюрпрыз — верш «Бывай». Але знаёмыя словы ўжо не ўспрымаліся без мэлёдыі. Я ўзяў гітару й паспрабаваў прасьпяваць. І тут мяне чакала новая неспадзяванка. Верш быў даўжэйшы за песьню на цэлыя тры страфы, але сьпяваць менавіта верш было нашмат цікавей. Песьня без выразнага рэфрэну набывала рамансавы драматызм. Вось гэтыя прапушчаныя строфы:
Ці помніш першае нясьмелае прызнаньне?..Над намі жаўранкам зьвінеў і плакаў май.
Назаўтра золкае туманнае сьвітаньне,
Суровы позірк твой і мой нямы адчай.
Пайшла за ціхія далёкія прасторы
Сьвітальнай зоркай ты, што гасьне ў сіняве.
Душы пакрыўджанай гарачыя дакоры
Сьлязой халоднаю застылі на траве.
Бывай, абуджаная ў сэрцы, дарагая.
Твой сьветлы вобраз панясу я па жыцьці.
На ўсходзе дня майго заранка дагарае,
Каб позна ўвечары на Захадзе ўзысьці.
Тое, што чалавеку, які так вытанчана й геніяльна разьвітаўся са сваім першым каханьнем, было 14 гадоў, мяне не бянтэжыла.
Пазьней я даведаўся рэальную гісторыю гэтага каханьня. Гісторыю, што сама па сабе — гатовы кінасцэнар.
Малады чалавек, страціўшы ўсе надзеі на ўзаемнасьць, праводзіць сваю каханую з роднае беларускае вёскі ў далёкі Ленінград на вучобу. Тая, з усьмешкай прымаючы ягоныя хлапечыя заляцаньні, дазваляе хлопчыку правесьці сябе да станцыі. Яе вабіць незнаёмы, вялікі сьвет. Дзе жыцьцё ярчэйшае й цікавейшыя людзі. Далей ад гэтай вясковай глушэчы. Хлапец адчувае, што бачыць сваё каханьне, можа, апошні раз у жыцьці. Ён піша верш.
Дарогі герояў разыходзяцца ўсё далей, і надзея на сустрэчу ўсё меншая. Яна вучыцца на пэдагога ў Піцеры. Ён едзе ў сталіцу Савецкай Беларусі, дзе зь першых крокаў заяўляе сябе таленавітым паэтам. Лёс ня скупіцца на выпрабаваньні, але аберагае героя ад самага страшнага. У трыццатыя ён страчвае двух самых блізкіх сяброў. Пасьля арышту першага зь іх ён тыдзень не ўстае з ложку. Ён бясьсільны што-колечы зьмяніць і чакае самага страшнага. Але лёс літасьцівы да яго. Жыцьцё працягваецца. Наш герой жэніцца, нараджаюцца дзеці. І тут прыходзіць вестка зь мінулага. Ліст ад той, што калісьці нібыта адпрэчыла яго. У ягонай каханай арыштаваны муж... Але герой дапамагчы ня можа нічым.
Далей — вайна, фронт. І героям зноў наканавана выжыць. Каб сустрэцца на пачатку пяцідзясятых гадоў у родных мясьцінах. Яны дамаўляюцца спаткацца на пошце. Немаладая настаўніца расейскай літаратуры прыходзіць раней. Машына ўлаўраванага паэта і сталінскага ляўрэата крыху прыпазьняецца. Чалавек у добрым гарнітуры выходзіць на пыльную вясковую вуліцу, бачыць праз вакно, не даходзячы да дзьвярэй пошты, тую, на каго чвэрць стагодьдзя таму маліўся, і зьбянтэжана вяртаецца ў сваё аўто. Кульмінацыя. Час не пашкадаваў ягонага каханьня. І ён не гатовы быў сустрэцца зь немаладой, пазбаўленай колішняй прыгажосьці, кабетаю. Адваротную дарогу да сталіцы Савецкай Беларусі герой намагаецца трымаць сябе ў руках. Але сьлёзы ўвесь час просяцца вонкі. Болей спробаў сустрэцца — зь ягонага боку — ня будзе. Яны абмяняюцца яшчэ некалькімі лістамі. Напрыканцы жыцьця ён насьпявае свой колішні юначы верш знаёмаму кампазытару. Той удасканаліць мэлёдыю. І народзіцца песьня. А праз кароткі час наш герой пойдзе з гэтага жыцьця, ушанаваны ўладаю ды расьпісаны ў школьных падручніках. Настаўніца на шмат гадоў перажыве свайго паэта. Узгадваючы тыя далёкія праводзіны ў вялікі сьвет кожнага разу, калі ў радыё пускаюць найпапулярнейшую песьню «па заяўках слухачоў».
…Я ехаў у Саматэвічы. На радзіму не аўтара «Сьцяга брыгады» і «Хамуціюса», і не перакладчыка «Яўгенія Анегіна». Я ехаў на радзіму чатырнаццацігадовага аўтара маёй любімай песьні. Ад ягонай дачкі Валянціны я ведаў, што Саматэвічы — забруджаная радыяцыяй і ўжо адселеная вёска. Я ведаў, што той старой, двухсотгадовай хаты, колішняй карчмы, дзе жылі Куляшовы, няма. Хоць новая і складзена з тых самых бёрнаў. Я ведаў, што магу яе не знайсьці, а падказаць ня будзе каму. Але ўсё гэта толькі падахвочвала маю цікавасьць.
За Магілёвам паток аўтамабіляў заўважна радзее. Гэта самы непапулярны, а, можа, і самы бедны беларускі рэгіён. Турыстамі сюды ня едуць. А павярнуўшы за Чэрыкавам на Касьцюковічы, простая дагэтуль траса пачынае кружляць, нібы рака. Хваёвыя лясы памалу зьмяняюцца ліставымі, у якіх ужо амаль не засталося лістоты. І першая вёска безь людзей дае зразумець, што вы ўехалі ў адселеную зону. Спачатку бязьлюдны краявід з чорнымі, нежывымі вокнамі й адсутнасьцю зеляніны нараджае жаданьне як мага хутчэй праехаць праклятае месца. Асаблівы сум наганяюць гаспадарчыя пабудовы. Іржавыя ваданапорныя вежы, кароўнікі бяз дахаў ды павыбіваныя шыбы савецкіх кантор... Міжволі ўзьнікаюць асацыяцыі са «Сталкерам» Таркоўскага. Я толькі паддаю газу, і за чарговым крутым паваротам чарговай пустой вёскі ледзь не наяжджаю на нейкага маладога чалавека студэнцкага выгляду. Той сядзіць на ўзбочыне дарогі, адзін на бязьлюднай вуліцы, і нешта піша ў нататнік. Прычым так засяроджана, быццам у сябе дома. А можа ён і быў у сябе дома. Хто ведае... Спыняцца я ня стаў. Да маёй мэты заставалася зусім няшмат.
Перад самымі Саматэвічамі — міліцэйскі пост. Але прозьвішча аўтара любімай песьні тут прагучала, як пароль. Я сьцішыў хуткасьць і вельмі асьцярожна ўехаў у вёску. Вёска аказалася немалым мястэчкам. Тут нават заблукаць было няцяжка. Некалькі доўгіх вуліц злучаліся невялікімі й крывымі завулкамі. Быў надвячорак. Цёплае восеньскае неба зацягвалі хмары. Я думаў пра страх, але ніякага страху не адчуваў. Наперадзе была прыгажосьць. Прыгажосьць запусьценьня. Прыгажосьць ува ўсім, што я бачыў вакол сябе. У зарослым мохам і патрэсканым ад часу старым асфальце пасярэдзіне вуліцы, якой, здавалася, і канца няма. У сям-там расчыненых дзьвярах хатаў. У закінутых студнях, зь якіх даўно ўжо ніхто ня піў вады. Як, мусіць, незвычайна павінны пачувацца сапраўдныя ўраджэнцы гэткіх адселеных вёсак, прыяжджаючы на свае котлішчы... Нясьпешна шпацыруючы па знаёмых зь дзяцінства задворках... Заходзячы ў пустыя дамы сваіх сяброў дзяцінства, зазіраючы ў цёмныя вокны сваіх першых школьных каханьняў, напаўняючы маўклівы краявід даўно адгучалымі галасамі... Гэта павінна быць фантастычнае пачуцьцё. Блізкае да адчуваньня вечнасьці зямнога жыцьця. Падоранага менавіта табе.
Месца куляшоўскага дому я знайшоў дзякуючы старой кабеце, што выйшла мне насустрач з аднаго дому. Сьледам за кабетай выбег маладзён з голенай галавой і сіняю ад татуіровак кісьцю рукі. Пачаставаўшыся ў мяне парай цыгарэтаў, ён зьнік гэтаксама хутка, як і зьявіўся.
Той, дзякуючы каму я прыехаў сюды, нарадзіўся ў самым прыгожым саматэвіцкім кутку. Дом стаіць па-над невялікай лясной рэчкай Чарнавуткай. Каля самай дарогі, што вядзе з Касьцюковічаў на Красную Гару. Лепшага месца для карчмы нельга й прыдумаць. А на супрацьлеглым баку вуліцы — лес, у зарасьцях якога губляецца рака. З гармоніяй малюнку трохі кантрастуе цяжкі бэтонны мост, пабудаваны за саветамі. Праз зарослы хмызьняком двор я ўвайшоў у хату. Ад людзей, што некалі жылі тут, сьлядоў засталося няшмат. Разламаны жалезны ложак, даўно астылая печка, на сьцяне — выразаная з часопіса рэпрадукцыя карціны «Калюмб адкрывае Амэрыку», лісток календара за травень 87-га году.
…Зьяжджаць не хацелася. Я вырашыў паезьдзіць па гэтых беларускіх Пампэях. Першае выпрабаваньне чакала мяне ў выглядзе драўлянага маста праз Чарнавутку ў іншым баку мястэчка. Рызыка зваліцца з машынаю ў ваду ў такім дзіўным месцы дадала неабходнай вастрыні. Я пераляцеў цераз масток і апынуўся перад палацам колішніх гаспадароў мястэчка, князёў Галынскіх. Пасьля ў сядзібе Галынскіх зрабілі местачковую школу. Але сядзіба ня так уразіла, як саматэвіцкая царква. Як на мястэчка, дык проста агромністая.
У нядзейных і паўразбураных храмах ёсьць нешта, чаго пазбаўленыя храмы дагледжаныя й адрэстаўраваныя. Нейкая велічная нязломнасьць, выклік бязьлітаснаму часу. У пахіленых, але ня зваленых бурамі крыжах. У неабтынкаваных, пачарнелых вежах. У паедзеных іржою купалах. І абліччы сьвятых у такіх храмах глядзяць на цябе з ацалелых фрэсак больш жыва й сувора. У такіх храмах не патрэбныя сьвятары. Я стаяў пасярэдзіне гэтай грамады й глядзеў на неба скрозь збураны галоўны купал. Пакуль неба не пачало імкліва цямнець.
Дарога дадому не падался доўгай. Доўгім тут падалося жыцьцё, якое наперадзе.