Чорны пісталет
Апавяданьні з уласнага жыцьця
Бартосік Зьміцер
Нагода для паездкі ў Гомель
Тралейбус на край сьвету
У тыя далёкiя часы, калi не было "вiдзiкаў" i кампутараў, калi чытаньне кнiг сярод "пацанвы" не лiчылi прэрагатываю "прафэсараў", калi Парыж i Лёндан былi не блiжэй за Марс, а Ханты-Мансiйск -- "вунь за тым узгоркам", -- у тыя цудоўныя часы мы зь сябрам любiлi гуляць у гарады. Дзеля гэтага нам хапала ўсяго некалькiх назваў. Тых местаў, якiя мы ведалi з кнiг i сто разоў бачаных фiльмаў. Мы траплялi туды, не пакiдаючы свайго гораду. Ён ахвотна дазваляў нашай фантазii рабiць зь iм што заўгодна. Трэба было толькi вырвацца з сумнага раёну "Сяльмаш" у "горад", а ўжо там...
Нас чакаў Лёндан, прадстаўлены 31-м домам на праспэкце Ленiна. Чаму менавiта iм -- наўрад цi адкажу цяпер. Напэўна, зарослы дворык, зацiснуты стогадовымi (г. зн. даваеннымi) мурамi дазваляў нам зьвярнуцца адзiн да аднаго ня йнакш як "Мiстэр Холмс". Iншы раз наш лёнданскi краявiд упрыгожваў "страшны чалавек". Гэта быў амаль незаўважны дзядок, з адвечным выразам вiны на твары й бяльмом на воку. З-за гэтага бяльма мы прыпiсалi яму ўсе магчымыя забойствы, i калi яго "змрочая постаць" уладкоўвалася на ўслончыку, гульня набывала смак рызыкi. Мы падсядалi да "забойцы" з двух бакоў i чыталi нэкралёгi ў апошняй "Times" ("Гомельскай праўдзе"), позiркам даючы зразумець небараку, што нас зь iм яднае адна "страшная тайна".
Цi ён вырашыў, што мы падганяем яго ў магiлу, цi што iншае, але аднойчы ён ледзь не прыпадобiў мяне да сябе...
Наступным нашым прыпынкам быў Нью-Ёрк. Ён клiкаў праз вулiцу прынаднымi агнямi на ўсiх 12-цi паверхах галоўнага цьвiка турыстычных паштовак, -- адзiнага на той час "хмарачоса". Пераходзячы праз праспэкт, мы адначасова пераходзiлi на "ангельскую", забаўляючы як сябе, так i мiнакоў.
"Джон, дуюфуюхэвiмэн?" Што значыла: цi не пара нам заняцца гэтым банкам? "Кэнмiдуюестэдэй, Майкл" (Абавязкова, але пасьля Вялiкадня).
Не забывалiся мы й на Парыж: "Эйфэлева" вежа гомельскага тэлецэнтру была бачная адусюль. Гэтак працягвалася, пакуль у горадзе не зьявiўся тралейбус з Адэсы.
Звычайны 10-ты нумар зь незвычайным кiроўцам, якi з свае працы рабiў эстрадны нумар. Барытонам таннага канфэрансье з робленым адэскiм акцэнтам гэты блазан аб'яўляў прыпынкi, не забываючыся на блiжэйшыя цiкавосткi -- цi то тэатар, цi пiўны бар. Ён пасьпяваў камэнтаваць "дарррёгу", абсыпаючы эпiтэтамi тых, хто насьмелiўся абагнаць ягоны фрэгат, i распавесьцi апошнi анэкдот. Зразумела, нiякiх сварак у салёне не ўзьнiкала, i мы сталi яго пастаяннымi клiентамi.
Сярод абiтальнiкаў тралейбуса мы знаходзiлi для сваiх сочак i камэнтароў "кадраў" -- ад сучаснага нэандэртальца да пераапранутага Папы Рымскага. Стомлены сяльмашавец з шыкоўнымi бакенбардамi час ад часу падазрона азiраўся на прыдуркаў, якiя ледзь стрымвалi сьмех, i не ўяўляў, колькi лiтраў блакiтнай крывi ён штовечар разбаўляе "Агдамам".
Але сапраўднай здабычаю для юных хулiганаў былi ня менш юныя пасажыркi. Выбраўшы "што прыгажэй", сябра зь невымоўнаю тугою ў вачах пачынаў ёй на вушка замагiльным голасам дэклямаваць: "Я вас любил. Любовь ещё быть может..." Ужо пасьля першага радка прыгажуня мяняла колер твару. З абурэньнем пазiраючы ў белыя вочы "зомбi", якi "любил так искренно, так нежно", яна вылятала з вар'яцкага тралейбуса, думаю, без усякага жаданьня "любимой быть другим". Другi, дарэчы, не насьмелiўся б на такi подзьвiг.
Я аддаваў перавагу сталым вясковым кабетам з адвечнымi, як цяжкая доля, кайстрамi ў руках. Стаўшы каля цёткi, мы распачыналi прыкладна такi дыялёг: "Даўно адкiнуўся?" "Ужо месяц". "А Клык усё кантуецца?" Я ўсё больш выразна пялiўся на кайстру. Сябра ўсё хутчэй пераводзiў гаворку на "новые дела". А кабета ўсё блiжэй пасоўвалася да выхаду. З дынамiкаў тым часам неслася: "Уступайте места нашым дорррёгим и любимым женщщинам". I за гэта ўсе "женщщины" тралейбуса былi гатовыя ехаць хоць на край сьвету, чым, уласна кажучы, i быў тады "Сяльмаш". Пасьля "наш сябра" кiроўца кудысьцi зьнiк. Хадзiлi чуткi, што яго звольнiлi за празьмерную балбатлiвасьць, але хутка й яны растварылiся ў больш звыклай тралейбуснай лаянцы...
Аднойчы я вырашыў, што з горадам, дзе ўсё было ўпершыню, трэба разьвiтвацца назаўсёды, як разьвiтваюцца зь першым "дарослым" гарнiтурам. Памяняўшы тралейбус на цягнiк, я ўбачыў "адваротны бок" Зямлi. Чысты выпадак закiнуў мяне ў горад, якi мы не шукалi на гомельскiх вулках. Не таму, што цяжка было знайсьцi, а таму што яго не йснавала для нас, як i шмат чаго iншага...
Я вярнуўся ў горад дзяцiнства й заўважыў, што "гарнiтур" яшчэ "ў самы раз". А прыдуманую мною гульню я працягваю адзiн, спадзеючыся адшукаць цi ўбачыць усьмешку беларускага места на "статутным" твары "возрождённого города".
Нагода для паездкi ў Гомель
Як гэта ўсё ж файна — мець у сваiм жыцьцi горад дзяцiнства! Пры згадцы пра якi цябе наведваюць толькi сьветлыя ўспамiны. Дзе шмат якiя прыемныя рэчы ты пакаштаваў упершыню. А таму на ўсё жыцьцё захаваў iлюзiю таго, што сьвята паўтараецца толькi там. I пры кожнай зручнай нагодзе адкладаць усе справы ўбок i несьцiся на вакзал. Як у старой савецкай песьні — браць «да дзяцiнства пляцкартны бiлет». I на пытаньне знаёмых: «Навошта ў Гомель?» — адмахвацца кароткiм «трэба ехаць».
Трэба ехаць. Каб зь неверагоднымi высiлкамi вырваць гэтую пляцкарту, быццам на Каляды ўсе едуць у Гомель. Каб сустрэць у вагоне знаёмую гомельскую акторку, зь якою ў свой час мог бы быць ня толькi брудэршафт. Каб перарваўшы мiлую балбатню пра тое, як файна жыць у Менску, прыпасьцi да вагоннага вакна, за якiм бачны твой былы дом. I ўбачыць у пануючай над местам вежы фабрыкi «8 сакавiка», абсыпанай сьвяточнымi вагеньчыкамi, Эмпайр-стэйт-бiлдынг. Каб радавацца аднаму факту, што цягнiк прыйшоў крыху раней i можна, нiкуды не сьпяшаючыся, выпiць лепшага ў сьвеце рэчыцкага пiва на прывакзальным пляцы. Каб з кайфам першаадкрывальнiка прайсьцiся знаёмымі вулiцамі, узгадаўшы далёкую звычку крочыць цераз адну плiтку старога тратуару. I не баяцца выглядаць сьмешным у вачах людзей, тупаючы дзiцячым крокам. Каб захапляцца кожнай зьмене ў гарадзкiм асяродзьдзi за той час, пакуль цябе тут не было.
Радавацца таму, што будынак старой гiмназii адмыўся нарэшце ад жоўтай савецкай фарбы i сваiм прыродным чырвона-цагляным выглядам вярнуў сабе шляхетнасьць. Што народная назва папулярнай забягалаўкi «Тры ступені» паўстала сур'ёзнымi лiтарамi на фасадзе ўжо рэстарану з пальмамi. Што наноў пакладзеная глiняная дахоўка на дахах стогадовага веку дамоў пасуе ня толькi Вiльнi. Што нарэшце дабудаваны касьцёл, дзе на сьвяточнай службе шмат маладога народу. Трэба ехаць, каб, блукаючы вулiцамi юнацтва, яшчэ раз пераканацца, што Гомель — гэта ня толькi парк.
Трэба ехаць, каб звалiцца без папярэджаньня нечаканым госьцем на галаву старому сябру. У якога заўжды знойдзецца час для расьпiцьця жудаснага гомельскага «сучка», гарэлкi з паэтычнай назвай «Стары млын» у кавярнi «Ў Лявона», што на Савецкай. I толькi дзеля майго прыезду завядзецца аўтамабiль «Запарожац». I паплывуць рознакаляровыя вулiцы, i нейкiм цудам вылезе старая сямiструнная гiтара, i будзе стол, i зьявiцца тая, якой ты ў свой час так шмат i прыгожа хлусiў, i пойдуць тосты за новае тысячагодзьдзе, «адчыняць якое выпаў гонар менавiта нам» i дзе нас чакае толькi радасьць, i, як заўжды, я буду больш сьпяваць, чым закусваць.
Трэба ехаць. Каб на ранiцу быць разбуджаным праваднiком у СВ. I марна спрабаваць узнавiць у памяцi мiнулы Сьвяты вечар у сьвятым месьце. I хвiлiну-другую спалохана глядзець у праваднiччыны вочы. Маўляў, куды мы едзем?
«Уставайце, пасажыр. Ужо Менск». I зразумець, што сьвята ад гэтага факту не сканчаецца. Нават напiсаная ўбогаю фарбай на кафлянай сьцяне пахмельнага сталiчнага гастраному фраза «З Новым 2000 годам!» ня здолее зьбiць сьвяточны настрой.
Як файна мець на мапе горад, дзе заўжды ёсьць месца для сьвята! I як важна своечасова адтуль зьбегчы.
Нешчасьлівы білет
Злавiў сябе на думцы, што ўсё часьцей баюся задаваць аднаклясьнiкам самыя простыя пытаньнi. Справы ў iх звычайна iдуць усё горш i безнадзейна, жонкi становяцца ўсё больш нэрвовымi, а дзецi — незразумелымi. А галоўная бяда — сыходзiць маладосьць. Адна радасьць — ёсьць з кiм выпiць. Але пра што лепш зусiм не пытацца, дык гэта пра агульных знаёмых. Тут ужо магчымыя самыя сумныя сюжэты. Хтосьцi загiнуў на фасадах, хтосьцi назаўсёды згубiўся ў расейскiх даляглядах, кагосьцi загубiла гарэлка праклятая. Усё радзей i радзей пачуеш нешта вясёлае.
Апошняя вестка, што дакацiлася, зьбянтэжыла канчаткова. Па-сёньняшняму банальная, але нейкiм чынам датычная мяне. На паўночнай расейскай шахце загiнулi людзi. Абыдзенны газэтны загаловак, у дэтэктыўных газэтах ёсьць сюжэты нашмат цiкавейшыя. Але калi аднаго з палеглых ты ведаў зь дзяцiнства, нават больш за тое — лiчылiся да пэўнага моманту сябрамi, дык, калi й ня будзеш шукаць долi сваёй вiны, дык мiжволi памянеш.
Памятаю, як ён упершыню зьявiўся ў клясе. Насьцярожаны новым, гарадзкiм асяродзьдзем. Сам ён разам з бацькамi пераехаў у Гомель з палескае вёскi. Памятаю, як нас расьсьмяшыла ягонае «шэсьцьдзесят шэсьць», калi ён называў нумар сваёй кватэры, i як яго паправiла вучыцелька. Памятаю, як пасьля я зь яшчэ адным прыяцелем расейцам узялi яго пад своеасаблiвую лiнгвiстычную апеку. Дапамагаючы ламаць i выкрыўляць ягоную грубую, простую гаворку пад нашыя лякалы. Памятаю, як мяне заўжды дзiвiў iнтэр'ер ягонае трохпакаёвае кватэры, якi абмяжоўваўся тэлевiзарам на падлозе ды параю ложкаў з бруднаю бялiзнаю. Яшчэ я зайздросьцiў колькасьцi рублёў у ягонай кiшэнi, якiя ён высмоктваў з мацi. Памятаю, што мы даволi моцна сьсябравалiся і, вядома, як i ўсе гомельскiя хлапцы, плянавалi разам паступаць у рыскую альбо калiнiнградзкую мараходку. Але сяброўства скончылася назаўжды яшчэ ў школе. I нагоду таго разрыву я ўжо не забуду, бадай, да сьмерцi.
Мы ўтрох шпацыравалi па веснавым Гомелi. Расквiталi каштаны й сьпявалi вераб'i. Адзiн з нас прапанаваў згуляць у лятарэю «Спрынт» ды падзялiць выйгрыш на трох. Пагадзiлiся ўсе, але грошы, як заўжды, былi толькi ў яго. Купiлi тры бiлеты. Мой i таго, хто прапанаваў гульню, былi пустымi. Ягоны быў з «Жыгулямі». Памятаю, ягоная рэакцыя не вылучалася эмацыйнасьцю. Бiлет з васьмю тысячамi рублёў быў пакладзены ў кiшэню з той нядбайнасьцю, быццам гэта быў квiток у гомельскi цырк. Мы з тым, што прапанаваў гульню, хвiлiны тры глядзелi на прыяцеля, з кожным новым iмгненьнем усё больш адчуваючы тую прорву, што расла памiж намi. Мы з тым, хто ўсё гэта заварыў, так i засталiся саплiвымi старшаклясьнiкамi з грывеньнiкам на марожанае. А перад намi быў гаспадар новенькага аўто, цi чамаданчыка, поўнага чырвонцаў, — гэта ўжо вырашаць было яму. Як бы нам, няўдачнiкам, лёгка дыхалася, калi б ня гэтая дурацкая дамова падзялiць усё па-сяброўску...
Хвiлiну маўчаньня перабiў наш наваяўлены мiлiянэр. Адным дарэчным словам, якое мяне працягвае заварожваць да сёньня. Ён сказаў: «Гуляем».
Стаяла вясна 84-га году. Апошняга разгульнага году вялiкае п'яное краiны. Якая на цьвярозую галаву проста ня здолела iснаваць. А тады! Тады любы падлетак мог узяць сабе на Дзень пiянэра цi бутэльку «Белага» за 95 капеек, цi нават «Агдаму» за рубшэсьдзесят. Яшчэ нiхто ня ведаў сапраўднага сэнсу слова «траўка». Нам хапала той, што расла на маляўнiчых сожскiх адкосах. I кайфу таксама хапала. Самы багаты выбар быў у вiна-гарэлачных крамах. Асабiста я вельмi любiў разглядаць тыя вiтрыны, марачы аб часе, калi нарэшце змагу ўсё гэта пакаштаваць. I тут такая падзея.
Смутна згадваецца геаграфiя таго першага сур'ёзнага алкагольнага падарожжа. Пачалi, здаецца, з кубiнскага рому, а пасьля праз «Карабах» выйшлi на чэскi лiкёр i скончылi свой цудоўны вечар роднай «Белай вежаю». Усё гэта пiлося адразу на вулiцах, дзе нас нiхто й ня думаў затрымлiваць. Помнiцца, як мы заляцалiся да ўдвая старэйшых за нас кабет, як я чцiў памяць герояў, палеглых за маё сёньняшняе шчасьце, укленчыўшы перад вечным агнём, як пасьля хацеў заснуць вечным сном пад сеньню дрэваў румянцаўскага парку. Алкаголь весялiў i загаворваў тую малюсенькую крыўдачку-язвачку — «Ну чаму пашанцавала гэтаму гаўнюку?» За што я й палюбiў на ўсё жыцьцё гэтую радасную справу. Пра бiлет у той вечар не было сказана нi слова. Здаецца, ён нешта казаў пра Амэрыку.
Наш удачлiвы сябра нечакана зьнiк з нашага далягляду. А мы яго й не шукалi. Толькi недзе праз год у абласной газэце пра яго зьявiўся дурацкi артыкул пад назваю «Колькi вяровачцы ні вiцца». Як высьветлiлася, словы пра Амэрыку былi сказаныя ў свой час нездарма. За няпоўны год наш, як нам здавалася, недалёкi прыяцель свае восем тысяч ператварыў у дваццаць. Пры гэтым маючы справу выключна зь дзяржаваю. На чым i пагарэў. Ён лётаў у горад Львоў, дзе ў тамтэйшых камiсiёнках закупляў электронныя гадзiньнiкi, што ўваходзiлi тады ў моду. Пасьля чаго здаваў iх у камiсiёнкi гомельскiя. I ўсё. Але на самым узьлёце ягонага гешэфту ў краiне пачалася барацьба са спэкуляцыяй. Яму далi тры гады «хiмii» з канфiскацыяй маёмасьцi.
Я зайшоў у тую краму, зь якой 15 гадоў таму пачалася гэтая гiсторыя. Узяў нейкую пладова-ядавiтую дрэнь ды некалькiмi глыткамi памянуў таго, каму ўжо ня трэба было зайздросьцiць. Як жа ён урэшце прайграў, ня выканаўшы той, на першы погляд, несур'ёзнае дамовы. Адзiн з герояў гэтае гiсторыi, той, якi яе й заварыў, жыве цяпер у Амэрыцы. Другi пiша песенькi на той мове, якую ўжывую ўпершыню пачуў менавiта ад трэцяга ўдзельнiка. Якога ўжо няма на гэтым сьвеце. Чыё цела назаўсёды завалена чужою, халоднай зямлёй. Цi не абакралi мы нашага таварыша? Незаўважна для яго прысвоiўшы сабе ягоную мару ды ягоную мову? Цi, можа, уся справа ў фартуне, якая ўсьмiхаецца толькi аднойчы й давярацца той усьмешцы небясьпечна для жыцьця.
Сiняя царква
У дзяцiнстве многiя хлопцы партовага гораду Гомеля марылi выключна пра марскую кар'еру. Ня быў выняткам i я. Гэтаму спрыяла ня толькi прыгожая рака, але й наяўнасьць у горадзе над Сожам Клюбу юных маракоў i рачнiкоў, дзе зiмою мы вучылiся вязаць вузлы й махаць сьцяжкамi, увесну налягалi на цяжкiя вёслы ялаў ды красавалiся адпрасаванымi гюйсамi ў Румянцаўскiм парку, а ўлетку выпраўлялiся ў падарожжы на клюбных цеплаходах. Ва ўсiх курсантаў была запаветная мара — патрапiць на «Тайфун», якi спускаўся па Дняпры аж да самага Херсону. Але з далёкай выцечкай мне так i не пашанцавала, бо разьмеркавалi на ўбогi цiхаходны «Цiмур», канцавою мэтай якога быў нiкому невядомы Чарнобыль. Як жа мяне тады зьядала крыўда! I на клюб, i на тых шчасьлiўцаў, што ўбачаць начныя агнi Кiева й Днепрагэсу. Пакуль я на развалюсе «Цiмуры» буду гiбець у нейкiм там Чарнобылi.
Але калi табе дванаццаць i постацi бацькоў паволi аддаляюцца, каб зьнiкнуць за лукавiнаю ракi, тады любая прыстань наперадзе здаецца Кейптаўнам. Сьпяваючы пiянэрска-пiрацкiя песьнi, драючы палубу, стоячы на вахтах, мы ўвесь час марылi толькi пра Чарнобыль. Дзе абавязкова павiнна быць ня так, як паўсюль. Дзе мы нарэшце кiнем якар i, як сапраўдныя марскiя ваўкі, ленаватаю хадою сыйдзем у незнаёмы, амаль замежны, горад. Каб замалявацца загарам перад дзяўчынкамi, растрацiць шчодра дадзеныя бацькамi на цукеркi рублi альбо пабiцца з чарнобыльцамi.
Сваёй мэты мы дасягнулi на пяты дзень паходу. Соннае ды ўтульнае мястэчка сустрэла нас сiняй царквою на беразе, усьмешкамi месьцiчаў ды неверагодным для нас дзiвам — абрыкосавымi дрэвамi, што расьлi ўздоўж вулiц, як у нас таполi. Пакуль нашыя капiтаны п'янствавалi ў мясцовым кабаку, мы бадзялiся па мястэчку, аб'ядаючыся тымi абрыкосамi і, згодна з указаньнем старэйшых, бокам абыходзілі царкву. Але раптам нас аклiкнуў поп. Мы крыху спалохана падышлi да яго. У апранутага ў рызу мажнога барадатага чалавека аказалiся вясёлыя, жывыя вочы. Распытаўшы, адкуль такiя марачкi, ды пажадаўшы шчасьлiвага плаваньня, ён кожнага перахрысьцiў. Самы нахабны з нас гучна запытаў: «А праўда, што Бога няма?» Але адказу папа я не магу згадаць i да сёньня. Памятаю толькi, як сьвятар праводзiў нас поглядам i як мы пасьля накiнулiся на нахабнiка з асуджэньнем. «Падумаеш, што Бога няма, чалавека ж нельга крыўдзiць». Так у Чарнобылi я быў упершыню ў жыцьцi перахрышчаны сьвятаром, але нiякай увагi таму факту тады не надаў. Неўзабаве мы аддалi канцы й скiравалi на горад Прыпяць. Але сучасны горад нiчым не зьдзiвiў. На зваротным шляху мне выпала вахта. Зноў праплываючы Чарнобыль, сiнюю царкву я сустрэў як нешта вельмi блiзкае i глядзеў на яе, пакуль званiца канчаткова ня зьнiкла з вачэй.
Празь пяць гадоў пасьля той вандроўкi пра невялiкае мястэчка Чарнобыль даведаецца ўвесь сьвет. Для сьвету гэтае слова стане сынонiмам апакалiпсiсу. Для мяне ж яно назаўжды будзе асацыявацца з той бязьмежнай свабодай, якую адчувае птушаня, упершыню пакiдаючы бацькоўскае гняздо. З чаканьнем нечага невядомага, але абавязкова толькi добрага. I зь сiняй царквою, дзе я быў хрышчаны ня згодна з абрадам, а на шчасьлiвы шлях.
Пахне вясна
Нiяк не магу забыцца на сваю першую сустрэчу зь беларускiм нацыянальным сьцягам. Гэта было ў верасьнi 91-га. Шпацыруючы зь сяброўкаю ў Румянцаўскiм парку, мы, набыўшы па пляшцы «Рэчыцкага» пiва, выйшлi на ўзьбярэжную. Яшчэ цёплае восеньскае сонца паволi асядала на супрацьлеглы, амаль некрануты цывiлiзацыяй, бераг Сожа. Дрэвы ў золаце, на небе нi аблачынкi, вада ў рацэ гладкая, бы ў сподку. Адным словам, куды нi зiрнi — паўсюль гатовы здымак для каляровага турысцкага праспэкту. Я толькi пачынаў захворваць на беларушчыну, таму ўзьнёсла й безупынна дзялiўся зь сяброўкаю радасьцю сваiх уцёкаў ад Расеi-мацi, i плянамi будаўнiцтва новай дзяржавы. Але тая не падзяляла майго настрою. «Ты не ўяўляеш, — казала яна, -- як я не хачу, каб Беларусь была асобнай дзяржаваю». Я глядзеў на гэтую беларуску, як на закончаную дурнiцу. А яна тым часам працягвала: «Што для цябе, чужынца, гэтая зямля? Палiгон для ўвасабленьня ўласных амбiцыяў. Памроiў ды зьехаў. А я не хачу жыць ва ўбогай краiне».
Раптам, з-за павароту на рацэ, нiбы фантом, зьявiўся цеплаход. На карме трапятаўся невялiчкi бел-чырвона-белы сьцяжок. Капiтан, напэўна, быў нацыяналiстам. Тады яшчэ над былымi райкамамi вiселi палотнiшчы БССР. На тле вады й восеньскага лесу нашыя колеры глядзелiся асаблiва ўрачыста. Нацыяналiстычнае судна немiтусьлiва й спакойна, як маўклiвы неабвержны аргумэнт, наблiжалася да нас. Мы абое моўчкi назiралi ягоны шлях. «Што, прыгожа?» — запытаўся я. «Так. Сапраўды прыгожа». «А ты кажаш: «убогая». Ня пройдзе й пяцi гадоў, i мы не пазнаем яе. Закопчаны сухагруз стане шыкоўным прагулачным ляйнэрам, на якiм ты будзеш прагульваць свае шматлiкiя талеры. «Ну а ты, вядома, будзеш капiтанам. Ня менш». «Я згодны й на пасаду кандуктара».
Празь пяць гадоў краiну было й сапраўды не пазнаць. Тая ж, каму я абяцаў прагулянку на ляйнэры, не дачакаўшыся, зьехала ў зусiм няўбогую краiну пад назвай USA. I дзякуй Богу, што зьехала. Не люблю прайграваць спрэчкi жанчынам.
Ня так даўно, шпацыруючы на адзiноце па тым самым паркавым маршруце, я затрымаўся пакурыць на пешаходным мосьце праз Сож. Нягледзячы на веснавы дзень, мне было сумна. I раптам убачыў на вадзе, здаецца, тое ж самае судна. Нiбы карабель-прывiд, яно ўсё так жа нясьпешна i ўпэўнена, як i сем гадоў таму, кiравала на поўдзень. На карме, я не паверыў вачам, скрозь смугу ўгадвалiся нязьменныя колеры сьцяжка. Што за насланьнё? Толькi праз хвiлiну да мяне дайшло, адкуль такая адчайная матроская беларускасьць. Судны Беларускага рачнога параходзтва заўжды хадзiлi пад бел-чырвона-белымi кармавымi гюйсамi! Дзiўна, але разгадка мяне зусiм не расчаравала. Карабель даўно зьнiк з вачэй, а я ўсё стаяў, палiў цыгарэты адну за адной, i проста зараджаўся ўпэўненасьцю, што спрэчка не прайграная. I якога разу злавiў сябе на думцы, што менавiта ў гэтай краiне, як нiдзе, добра дыхаецца вясною.
Гомель бязь Ленiна
Наш горад застаўся бяз помнiкаў правадыру. На галоўнай плошчы яго iмя ўжо няма ягонай шэрай масыўнай постацi, што служыла каму аб'ектам для паднясеньня ландышаў, каму указальнiкам уваходу ў абласны тэатар. Калi замест яе я, нарэшце, заўважыў двухмэтровы бэтонны абгрызак, дык адчуў не наiўную радасьць, маўляў, -- даўно пара. I не фiлязофскае шкадаваньне па яшчэ адной перагорнутай iлюстрацыi жыцьця. А зьдзiўленьне адсутнасьцю ўсялякай рэакцыi ў горадзе на гэтае зьнiкненьне. Хай сабе й часовае (а дакладней, своечасовае -- не пасьпеў нiкога прыцiснуць). Хай яго перавараць, перакляпаюць ды заўтра назад паставяць. Але сёньня ж яго няма. Як няма заклапочаных хадою рэстаўрацыi вэтэранаў зь лiстамi ў "Гомельскай праўдзе". Цi прыколаў на тэму камандора ў газэце "Джэм". Адно мамы тлумачаць сваiм цiкаўным стварэньням што "дзедушка Ленiн пайшоў пагуляць".
Памятаю, колькi было шуму, калi пагуляць пайшоў першы Лукiч, якi правадырыў каля ўнiвэрсытэту. Пайшла, дакладней, толькi верхняя частка. Штаны на пастамэнце стаялi яшчэ з тыдзень. Але й iх прыйшлося прыбраць разам зь нераскрытаю справай пра акт вандалiзму.
Больш моцным арэшкам для мясцовых антыленiнцаў аказаўся другi помнiк, што цiхенька стаяў на нiкому, акрамя яе жыхароў, незаўважнай вулiцы Астроўскага. Калi жыхары аднойчы прачнулiся, дык убачылi сапраўды жудаснае вiдовiшча. На пастамэнце стаяў бязрукi манэкен. Вiдаць, адолеўшы толькi адну руку, былыя пiянэры ўвайшлi ў такi раж, што не ўстрымалiся, каб не замардаваць колiшняга духоўнага настаўнiка. Не магу без усьмешкi ўявiць, як адбывалася начная дзея. Зь якiм энтузiязмам, потам i ўрэшце сьвiрэпым бясьсiльлем перад першымi пеўнямi. Але мэта начнога суботнiка была дасягнута -- уладзе нiчога не засталося, як прыбраць прывiда. Гэты выпадак амаль ня выклiкаў нi абурэньня, нi захапленьня, стаўшы нiбы рэпэтыцыяй сёньняшняга зацiшша. Ды i чаго шумець? Хiба ён можа не вярнуцца?
Пакiдайце ж акцэнт ваш
Адзiн мой знаёмы паэт вельмi радуецца нязводнаму беларускаму акцэнту. Нават прыдумаў гэтаму «ўбоству» навуковую назву — «фанэтычная трываласьць». На ягоную думку беларускае «дзеканьне» ды «шчэканьне» сьведчаць пра жывучасьць нашае генэтычнае прыроды.
Едучы аднаго разу цягнiком у Гомель, я зь нязьведаным датуль нецярпеньнем чакаў канца падарожжа. Маiмi суседзямi ў вагоне былi нiжэйшыя чыны амону. Усяго чалавек 10, але ўражаньне ўзьнiкала, быццам акупавалi яны ўвесь вагон. Менавiта акупавалi, бо адрозьнiвалi iх ад астатнiх пасажыраў ня толькi блакiтны камуфляж, неардынарны рост, павышаныя дэцыбэлы i празьмерная насычанасьць гаворкi расейскiм матам, але, перш за ўсё, выразны беларускi акцэнт. Якi выдаваў у мушкецёрах прэзыдэнта гадаванцаў правiнцыi. Такая нязвыклая канцэнтрацыя «блакiтных мундзiраў» на абмежаванай прасторы яўна прыгнечвала «адданы ім народ». Размовы сьцiшылiся, позiркi схавалiся за газэтнымi бачынамi, а па вагоне разносiлiся немiлагучныя рэплiкi амонаўскай разборкi на тэму «хто ў нашым узводзе стукач», што ўрэшце скончылася невялiчкай бойкай у тамбуры. Сярод цывiльнай публiкi ахвочых выйсьцi на перакур рэзка паменела.
Усё гэта нагадвала кепскае савецкае кiно пра фашыстаў, дзе немцы маглi несьцi любую лухту, але з абавязковым акцэнтам. «Матка, яйка, партызанэн». Я таксама прыкусiў свой беларускi язык, закрыўшыся выйгрышным вобразам «белага разьведчыка». Нарэшце ў Бабруйску ў вагон падсеў яшчэ адзiн пасажыр, саракагадовы прыгожы абхазец, якi, мне здаецца, успрыняў беларускiх гасконцаў за традыцыйных нашых «бедных салдацiкаў». Ад радасьцi вяртаньня на радзiму, цi, можа, ад шчырасьцi каўкаскае душы, абхазец вырашыў напаiць «лiц славянскай нацыянальнасьцi». На фоне ягоных расповедаў пра вайну, пра горскiя звычаi й нават пра абхаскую лiтаратуру мае плямiстыя землякi са сваiмi пытаньнямi пра каўкаскiх «жэншчын» выглядалi поўнымi дзiкунамi. Нiводнага мату не сарвалася зь языка сапраўднага ваякi, а ў некаторых момантах вылаяцца яму ўсё ж хацелася. Але ён мог дазволiць сабе глядзець на сабраную за сваiм шчодрым сталом зграю трохi звысоку, нягледзячы на свой невялiчкi расток. Беларускi ж акцэнт стаў яшчэ больш невыносны ў спалучэньнi з акцэнтам каўкаскiм. «Чаму так?» — думаў я. Ня ў словах жа справа. Але як важка гучаць вымаўленыя каўказцам словы — вайна, брат, кров, пасьля «стукача», «жэншчын», «трахнуць». Нарэшце байцы нябачнае вайны вывалiлiся ў Жлобiне, чым вельмi ўсьцешылi ўсiх, асаблiва праваднiцу, якая ўвесь час была заклапочаная — якую яшчэ мiлiцыю клiкаць, калi б тая разборка ў тамбуры прыняла больш сур'ёзныя памеры. «Адкуль яны набiраюць такiх кiбаргаў?» — асьцярожна запытаўся ў мяне мой маўклiвы сусед.
Я зразумеў сваю рэакцыю на родны акцэнт. У адрозьненьне ад каўкаскага, цi якога iншага, наш акцэнт больш гаворыць пра моўную мёртвасьць чым пра жыцьцё. У iм няма абаяльнасьцi iншаземства. Нiхто б не зьдзiвiўся, перайдзi абхазец на мову продкаў. Гэтым ён i адрозьнiваецца ад сваiх спадарожнiкаў. Беларускую мову зь iхных вуснаў пры ўсёй маёй фантазii ўявiць не магу. Але затое мой слых цешыць любы чужынскi акцэнт у беларускай мове, як факт мiжнароднага прызнаньня. Вымаўленае расейцам «чяму» цi палякам «калi ўаска» адразу мяняюць адносiны да суразмоўцы ў цяплейшы бок. Вось толькi не магу ўзгадаць, як гучыць мая мова з вуснаў немца або француза. Як не магу зразумець таксама дыпляматаў з братняга Захаду — чаму яны не адкрылi гэткi маленькi дыпляматычны трук. Адное толькi «спадар прэзыдэнт» гучала б не слабей за любую ноту. Але гэта iх праблемы.
Дзень мовы
Калi б ня тая сустрэча, я б, можа, i не згадаў, што 2-га сьнежня ў нас ня просты дзень, а Дзень без чужога слова. Тым больш, што правесьцi яго я павiнен быў у самых неспрыяльных умовах. А менавiта ў засьнежаным Віцебску, куды мяне запрасiлi з канцэртам.
Зьняўшы нумар зь вiдам на мясцовую мэрыю, я накiраваўся ў рэстарацыю, каб падсiлкаваца ды разам з тым нагадаць тутэйшым афiцыянткам пра сёньняшнюю наяўнасьць у iхным гасьцiнным горадзе хаця б аднаго аматара чыста беларускiх страваў i гукаў.
Цэнтравы кабак абласнога цэнтру толькi зачынаў свой "гудзёж". Нядбайна размаляваны папяровы плякат паведамляў, што рэстарану споўнiлася 25. Цыгарэтны дым яшчэ не пасьпеў ператварыцца ў сiнi туман, пра якi лянiва сьпявалi музыкi, яшчэ магчыма было адшукаць столiк з чыстым абрусам, яшчэ захоўвалася надзея на спакойную вячэру без душэўных знаёмстваў i пытаньняў -- цi бываў я за Ўралам. Хуценька замовiўшы нешта, я са злоснай цiкавасьцю пачаў разглядаць публiку. Тыповы набор пэрсанажаў часопiса "Вожык" за 73 год. Кнырападобныя заўмагi-кавалеры падлiвалi водачку сваiм мадамам, таксама якiм-небудзь таваразнаўкам. Каб пасьля, натрэскаўшыся эскалёпаў, трэсьцi потнымi целясамi пад завываньнi чырвонамордага, валасатага салiста, якi вiдавочна забыўся надзець клёшы й чырвоную кашулю. Гэта ў iх называецца -- весела правадзiць урэмя. Не разумею -- як iх дасюль ня выверне ад гэтага вясельля, якое за дваццаць пяць гадоў не зьмянiла анi мэню страваў, анi iнтэр'еру сьценаў, хiба толькi крыху абнавiўся рэпэртуар ВIА.
Пачытаць газэту не атрымалася. Я выразна адчуваў нечы погляд. Праз два столiкi ад мяне сядзеў мой колiшнi камузвода. Нiчога не заставалася, як, выдаўшы на твары ўсьмешку радасьцi й намагаючыся згадаць ягонае iмя, запрасiць яго шырокiм жэстам за свой столiк. З горыччу разумеючы, што ста грамамi сустрэча баявых сяброў не завершыцца. Рэстаранны ансамбаль, нiбы на заказ, зацягнуў "Здравствуй, чужая мiлая".
Маёй моўнай арыентацыi сяржант зьдзiвiўся не адразу. Толькi пасьля чаркi "за сустрэчу". Ён удумлiва таропiўся, пакуль ня выбухнуў: "Ну, Мiцька, ты даеш. Як, бляха, па Беларускiм тэлябачаньнi. Толькi яшчэ больш непанятна. I многа там у Мінску вас такiх?" "Толькi лепшыя людзi раёну". "Ага, каб усiм на зло". "А, можа, на дабро?" "А, можа, на дабро. Давай, Мiця, за дабро". I перакулiў кiлiшак. А мяне, чамусьцi, усё больш прабiраў сорам за тое, што я не магу прыгадаць, як жа ягонае iмя. Зрэшты, я ўсё больш быў рады гэтай сустрэчы. Якая выразна дала мне адчуць прамiнулыя з часоў савецкага войска дзесяць гадоў.
Пад ягоныя скаргi на хрэновую долю, я быццам упершыню ўсьвядомiў, што мы былi прызваныя з адной зямлi. I амаль апошнiя, каго пасьпела загрэбсьцi савецкае войска. Яшчэ да нашага вяртаньня ў Беларусь, краiна, якой мы прысягалi на вернасьць, пачала iмклiва развальвацца. Першымi, не чакаючы дзембеля, на радзiму йрванулi прыбалты. Мы зайздросьцiлi iм, некаторыя зларадна прадракалi ўцекачам наручнiкi й дысбаты. Але чаму нiкому з нас у галаву не прыходзiла думка, што й нам ёсьць куды вяртацца. Прычым не ўцекачамi, а чаканымi дзецьмi. Недарэчна адарванымi на два гады дзеля будаўнiцтва валагодзкага КаГэБэ.
"Шчас я закажу гэтым салаўям чыво-небудзь беларускага. Спецыальна для цiбя". Я глядзеў на крыху пастарэлае за дзесяць гадоў аблiчча свайго былога ўзводнага й нiяк ня мог уявiць яго нiкiм iншым, як толькi савецкiм сяржантам. Чалавекам з ужо такога, здавалася, далёкага мiнулага, што мiжволi ўзьнiкала ўражаньне, быццам гэта ня я гасьцяваў у ягоным горадзе, а ён прыехаў да мяне ў Беларусь. Праз хвiлiну з эстрады прагучала: "А теперь для нашего гостя из солнечного Гомеля звучит песня "Молодость моя -- Белоруссия". Задаволены сваiм жэстам сяржант разьлiў па трэцяй i апошняй. "Ну, давай, за Беларусь нашу радную". Выпiлi якраз пад непрыстойнае енчаньне чырвонамордага салiста пра тое, што "в каждой нашей семье с нами малые дети Хатыни".
Далей ён заўважыў нейкую сваю знаёмую й наша разнамоўная, нацягнутая гутарка шчасьлiва скончылася. "Пака, Мiцяй". "Бывай... сяржант". Я пакiдаў кабак у той час, калi "красивая жизнь" тут толькi пачыналася. I ў каторы ўжо раз парадваўся сваёй чужасьцi на гэтым балi. Нясьцерпна хацелася сьвежага паветра знаёмых вулiц. Дзе ў кожнай маладой постацi я даўно й небеспадстаўна бачу патэнцыйнага аднамоўнага суразмоўцу. I ня толькi ў гэты дзень.
Шклянка гарбаты
Ня здолеўшы вытрымаць свой моўны пост месячнай даўнiны, бо знаходзiўся тады сярод сваiх лiтоўскiх сяброў, я наважыўся адкласьцi яго да вяртаньня дадому. I сваё ўзыходжаньне на борт вагона Беларускай Чыгункi, як на родны бераг, я вырашыў адзначыць ветлiвым замаўленьнем шклянкi гарбаты. Мяне ня столькi зьбянтэжыла тое, што маладая праваднiца мяне не зразумела, колькi яе рэакцыя на саму наяўнасьць беларускiх гукаў у роце маладога пана ў капелюшы. Парушыўшы пост, я паўтарыў сваю замову па-ангельску, але гэта яшчэ больш раззадорыла дзяўчыну. Нахабна i з усьмешкаю гледзячы ў мае вочы, яна пераможна сказала фразу, што пасьпела ўжо мне парадкам надакучыць за тыя гады, што я пражыў у сувэрэннай Беларусi. «Говорите нормально». Колькi разоў мне прыходзiлася «заговаривать нормально», я ня памятаю. Пра ўсё, што зьвязана з уласным прынiжэньнем, стараесься хутчэй забыцца. «Ты еще транспорант разверни». Гэтым яна мяне завяла. Гарбаты ды яшчэ з цукрам захацелася мацней. Варыянтаў было няшмат. Альбо наладзiць экскурс у багацьцi роднае мовы, альбо знайсьцi перакладчыка. Я выбраў другое. Накiраваўшыся да начальнiка цягнiка.
Я знайшоў яго праз тры вагоны. Сярод эСВэшных выгодаў вальяжна аблёгся малады клясычны жыд. Масыўны, чарнавокi кабальера з бакенбардамi.
— Дзень добры, я журналiст зь Лiтвы, вельмi люблю вашую краiну, — пачаў я, падключыўшы «нярускi» акцэнт ды выняўшы сваю акрэдытацыйную картку. Пульхная, лянiвая рука запрапанавала прысесьцi. «Вось, паспрачаўся зь сябрамi на энную суму, што ў вашай краiне буду размаўляць толькi па-беларуску i абыйдуся без праблем. Ды не пасьпеў сесьцi ў цягнiк, як пачалiся праблемы». Густое брыво начальнiка цягнiка зацiкаўлена прыўзьнялося. Пасьля майго кароткага аповеду ён асабiста захацеў выступiць у ролi перакладчыка i ўзьняўся з канапы. Iдучы праз тры вагоны, ён, вiдаць, яшчэ больш прасякнуўся маёй моўнай праблематыкай.
Далей я толькi стаяў i насалоджваўся якасьцю перакладу, якi гэты жыдоўскi чалавек наладзiў, як высьветлiлася, для тыповай расейкi. I з экскурсам у закон аб мовах, i з камэнтарамi пра гонар Беларускай чыгункi, ды iншымi «вачыма зарубежных гасьцей». Паабяцаўшы ёй працягнуць урок пасля рэйсу, начальнiк выпалiў вядомую кiношную фразу: «Гарбаты гэтаму чалавеку. Я сказаў, гарбаты». Цiкава, што гэтая гарбата была адзiнаю, хто прадстаўляў у канфлiкце ўласна беларускi этнiчны бок.
Быў не другi дзень месяца. Але патрапiўшы ў чалавечы вiр менскага вакзалу, я слыхам абсалютна мiжволi ўлаўлiваў фразы, на якiя хацелася абарочвацца. «Мiхась, пачакай», — некаму крыкнуў хлопец з гiтараю. «Цi няма «Беларускай дзелавой?» — запытаўся ў кiяскёркi прэзэнтабэльны чалавек у залатых акулярах. «Чуеш, я ўжо на вакзале!» — крычыць некаму дзяўчына ў тэлефонную слухаўку. Адно шкада, што ня мне.
Можа, сапраўды, ня я адзiн адкрыў сакрэт, што нiякi гэта ня Дзень мовы, а дзень барацьбы з хамствам. Наколькi нечаканы паводле сцэнара, настолькi ж вясёлы паводле вынiкаў. З хамствам, зь якiм, як i з курэньнем, змагацца раз на месяц бескарысна. А самае галоўнае, нецiкава.
Незаўважаны юбiлей
14 чэрвеня 1916 году ў Гомелi выйшаў чарговы нумар газэты "Гомельская копейка". Як высьветлiлася, выйшаў, каб захавацца ў адзiным асобнiку, якi дайшоў да нашых дзён. Каб трапiць мне ў рукi 14 чэрвеня 1996-га i стаць, можа, адзiным адказам на маё даўняе пытаньне: а цi былi тут горад i гараджане?
Гэтай сьпякотнай парою, калi амаль усе сёньняшнiя месьцічы вырошчваюць бульбу на бацькоўскiх палетках, сумневы мацнеюць. Маўляў, засялi сюды, у другi паводле насельнiцтва беларускi горад, яшчэ паўмiльёна, -- яны заўтра ж выправяцца да свайго ўлюбёнага гобi, пра сваё гарадзкое iснаваньне нагадваючы толькi перагарам ды перабрэхам рэдкiмi пахмурнымi дзянькамi.
Я набыў сабе пiва ды прысеў у сквэры каля пляца Перамогi, каб пагуляць з самiм сабою ў гульню -- уявiць, што нумар "Копейки" сьвежы, i вырашыць адвечнае пытаньне гультая: "Куды падзець сябе?"
Я разгубiўся, не пазнаўшы свой горад, якi паўстаў раптам такi незнаёмы i такi жывы. Зь цяжкасьцю здагадваючыся, дзе ж усё гэта магло разьмяшчацца, я пагрузiўся у чытаньне стракатай гарадзкой афiшы.
У Максiмаўскiм парку ў кiнатэатры даюць "захватывающую жизненную драму "На костре страсти", а "сверх программы: гастроли фантастическаго балета Елены Чекетти и повсемъстн. любимца русско-еврейск. юмориста г. Подлубнаго". А можа, накiравацца ў тэатар на сквэры, дзе "малороссы" граюць апэрэтку "Страшна росплата"? А можа, адразу -- у рэстарацыю "Савой", дзе грае iтальянскi струнны канцэртны аркестар пад кiраўнiцтвам Леонi Палiнi пры ўдзеле iнтэрнацыянальных сьпявачак i дуэтыстак M-lle Алдроўндзi й M-lle Дружынiнай, i дзе маецца бiльярд, а сьвежая правiзiя атрымлiваеца са сталiчных гарадоў? А яшчэ ёсьць тэатар "Рэнэсанс" з трупай лiлiпутаў "БI-БА-БО", а яшчэ тэатар-кабарэ "МУЛЕН-РУЖ", а яшчэ Iнтымны тэатар. I куды нi пойдзеш -- усё "грандиозно", i каго нi пабачыш -- усе "повсеместно известны". Заштатны, павятовы гарадок жыве "на ўсю катушку". I быццам няма вайны, пераможныя весткi зь якой запоўнiлi другую паласу газэты. Яны настолькi пазнавальныя, што гульня губляе забаўляльнасьць. Каўкаскi фронт адноўлены, i ўжо патыхае Заходнiм. "Вчера утромъ съвернъе Барановичей летчики подпоручикъ Квасковъ и унтеръ офицеръ погибли смертью героевъ". Чамусьцi не знайшлося месца для iмя героя нiжэйшага рангам...
На трэцяй паласе -- зусiм "цёпла". Барацьба за "трезвость", разгляд гарадзкой управай пытаньня аб увядзеньнi карткавай сыстэмы "на предметы питанiя", скаргi на бруднае паветра жыхароў Кагальнага рову i рабаўнiцтва на суму 400 рублёў з кватэры нейкага Гейлiкмана. На паўпаласы -- надта праблемны артыкул заклапочанага рэдактара-выдаўца Мiляева аб недастатковым "насаждении культуры" ў павеце. "А въдь кому-кому, а деревнъ, особенно бълорусской, необходимо прiйти на помощь въ этомъ отношенiи"...
Гульня раптам згубiла сэнс. Стала нецiкава. Не таму, што мне ня хочацца ў несапраўдны "МУЛЕН-РУЖ". Вельмi хочацца. Але ж я ведаю, што будзе ў наступных нумарах. I ня важна, заўважаць цi не гомельцы 7-га студзеня 1919 году ў газэце "ПОЛЪСЬЕ" сярод "баляў-маскарадаў" i "электрических ёлок" невялiчкую абвестачку пра тое, што ўлада ў горадзе пераходзiць да Рэўкому. Пасьля чаго падпiсчыкi ўжо нiколi не дачакаюцца сьвежай "капеечкi". А Гомелю надоўга расхочацца быць падобным да Парыжа...
"Гомельскую копъйку" адрадзiць ня ўдасца. У адрозьненьне ад "Нашай Нiвы". Новы горад так i "не обкультурил" новых сваiх насельнiкаў. I не пакiнуў iм нават намёку на тое месца, дзе некалi быў Максiмаўскi парк i "Савой". Але ж яно, месца, занадта шыкоўнае, каб быць надоўга пакiнутым у сёньняшнiм мёртвым спакоi. <.p>