Андрэй Хадановіч: перакладчык – гэта сувязны паміж мовамі, культурамі і намі

Супрацьпастаўленне перабольшанае. Калі ты будзеш рабом у адносінах да прозы, то на выхадзе атрымаем нешта нецікавае, нясмачнае. Наагул, найлепшым рабом, калі так разважаць, быў бы Google Translate.

Не, пераклад прозы – таксама натхнёная творчасць, складаная форма суаўтарства. Проста яе менш відаць няўзброеным вокам. Калі чытаеш удалыя (а тым больш няўдалыя!) пераклады, інтуітыўна гэта адчуваеш.

Што да паэзіі, тут сапраўды нейкая свабода становіцца для перакладчыка амаль непазбежнай. Але ўсе гэтыя абмежаваныя формай вольнасці мусяць служыць адэкватнасці перакладу.

Як бывае з вялікімі творцамі, тут закрануты цэлы суплёт розных праблем. Алесь Разанаў даваў сабе рады з усімі жанрамі. Думаю, у пакуль не скончанай гісторыі беларускага перакладу ягоная дзейнасць – адна з найбольш яскравых старонак. Можна згадаць, напрыклад, геніяльнае перастварэнне літоўскай літаратуры: драматург і дзіцячы пісьменнік Казіс Сая, паэты Сігітас Гяда, Юсцінас Марцінкявічус, Марцэліюс Марцінайціс і шмат хто яшчэ.

Але ж на ягоным прыкладзе відаць, што, сапраўды, часам творцу цесна ці нудна ад пачатку да канца проста ісці за аўтарам. Калі ён працаваў са славутымі «Баладамі Кукуціса» Марцінайціса, дык так увайшоў у вобраз героя-апавядальніка, што пачаў ствараць свае ўласныя «Балады Кукуціса», якіх па-літоўску проста не было. Разанаў надрукаваў іх побач з сапраўднымі перакладамі і толькі маленькімі зорачкамі пазначыў аўтарства тых тэкстаў. Але ж ці ўсе чытачы звяртаюць увагу на зорачкі?

Але чагось большага, чым канкрэтны тэкст. Можа, гэта пераклад літоўскага кантэксту, мастацкага свету, прыдуманага паэтам, на новыя канкрэтныя беларускія сітуацыі? Нават напісаўшы ад сябе гэтыя тэксты, ён не здрадзіў літоўскай паэтыцы. Беларус напісаў іх так, як бы мог зрабіць літоўскі мэтр. І гэтыя, безумоўна, містыфікацыі абсалютна арганічна глядзяцца побач з правільнымі, так бы мовіць, перакладамі.

А разанаўскія ўзнаўленні? Ён вынайшаў яшчэ адзін паэтычны жанр – і выдаў цэлую кнігу, дзе фактычна перакладае з беларускай на беларускую ж мову.

З «Кнігі ўзнаўленняў» Алеся Разанава (Мн.: Логвінаў, 2005)

З Францыска Скарыны – напрыклад, знакамітую прадмову да «Кнігі Юдзіф»: «Пчолы бароняць вулляў сваіх, а рыбы ведаюць віры свае»… А яшчэ з Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, Кірылы Тураўскага ды іншых нашых аўтараў Рэнесансу, барока XVI–XVII стагоддзяў. І ўсё тое не проста зроблена сучаснай мовай, але і з вернасцю паэтыцы аўтараў, што не заглушае ўласнага голасу. Разанаў робіць перастварэнні вольным вершам і запісвае фактычна так, як свае ўласныя паэмы «Гліна», «Камень», «Жалеза», «Усяслаў Чарадзей». З аднаго боку, ты бачыш у гэтых узнаўленнях паэтыку той эпохі і чуеш выразна галасы кожнага з аўтараў, але з іншага – гэта паэтычны пошук самога аўтара-перакладчыка.

Арыгінальны тэкст напісаны аднойчы і такім застаецца ў культуры. З перакладам адбываецца па-іншаму. Хтосьці з класікаў казаў, што ў кожнага пакалення мусяць быць свае перакладчыкі і свае пераклады. Бо апошнія старэюць на сваіх мовах хутчэй, чым арыгіналы. Абнаўленне вынікае прынамсі з дзвюх перадумоў. З аднаго боку, бясконцае імкненне наблізіцца да арыгіналу. З другога – паправіць хібы папярэднікаў, якія выразней відаць з часам. Бо робіцца бачна: ага, вось у гэтым варыянце занадта выразна гучыць голас канкрэтнай эпохі з яе фразеалогіяй.

Памятаецца, на майстэрні мы абмяркоўвалі розныя пераклады «Яўгена Анегіна». Адзін, які доўгія гады лічыўся зніклым, зрабіў малады Алесь Дудар, а другі – народны паэт Аркадзь Куляшоў. Зразумела, у кожнай з гэтых версій гучаць, дзесьці паміж слоў, уласныя галасы паэтаў. Неакласічнае жаданне ўсё старанна прычасаць, давесці да дасканаласці прачытваецца ў савецкага класіка, а ў ягонага трагічнага папярэдніка – почырк творча няроўны, з перападамі, часам праваламі, але ж і з узлётамі, жывым подыхам верша.

Цікава, што ў адным і тым жа фрагменце, дзе ў арыгінале размова пра кніжкі Анегіна, у абодвух перакладчыкаў заўважаецца маленькая вольнасць. І яна – пра іх саміх. Дудар уявіў гэтыя кніжкі звязанымі ў стосікі – відаць, так ва ўмовах вечнай бяздомнасці захоўвалася ягоная бібліятэка. А ў куляшоўскім перастварэнні гэтыя томікі расстаўленыя па паліцах. Абодва паэты як бы прагаворваюцца пра сябе.

Так, канфлікты магчымыя. Але ўвогуле, калі ты перакладаеш сучаснага аўтара, ёсць пэўныя спосабы пазбегнуць гэтага. Ёсць магчымасці асабіста звязацца з аўтарам, каб зняць пэўныя пытанні. Сучаснікі часцей за класікаў адказваюць на мэйлы.

Сёння інтэрнэт дае нам шмат дапамогі – заўсёды нешта можна выгугліць. Больш за тое: калі не разумееш нейкага слова, паняцця, ёсць магчымасць праз пашукавік знайсці выяву чагосьці, дагэтуль табе невядомага. Часам карцінка пэўнага слова – вельмі моцная падказка.

Без ведання кантэксту аніяк нельга працаваць. Згадваю прыклад, які некалі мяне здорава павесяліў. Чытаў беларускага Байрана – і раптам у перакладзе Язэпа Семяжона натыкаюся на вобраз: «арфістка маладая». І гэта ўсё ў цыкле «Яўрэйскія мелодыі», дзе з кантэксту разумееш – гаворка насамрэч пра біблейскага цара Давіда, які грае і спявае Саўлу. З веданнем канкрэтных культурных рэалій такой камедыі не было б.

Вось прыклад з уласнай практыкі.

Падчас аднаго перакладчыцкага пленэру хадзіў я за грузінскім паэтам – сваім добрым прыяцелем на сёння – Давідам Рабакідзэ і раіўся: а калі я вось так зраблю? Ці, можа, гэтак лепей? Мяне яшчэ не адпускаў працэс перакладання, а яму ўжо хацелася адпачыць. Што граху таіць, проста выпіць з сябрамі, тым больш на файным фоне Балтыйскага мора ў Паланзе. І ў нейкі момант ён не вытрымаў: «Андрэй, а давай уявім, што я ўжо даўно памёр…» Мы пасмяяліся, я пажадаў Давіду жыць вечна – і пераклаў сам. Але свае высновы пра іншую ступень адказнасці ў перакладзе класікі зрабіў.

Калі перакладаюць на зразумелую аўтару мову і ў яго ёсць магчымасць аўтарызацыі – гэта бясцэнна. Так, мае ўласныя першыя кніжкі раней, чым у арыгінале, з’явіліся ва ўкраінскіх перакладах. Дзіцячыя «Нататкі таткі», а яшчэ раней – дарослыя «Лісты з-пад коўдры». І ў мяне была магчымасць загадзя ўсё вычытаць. Калі нешта не падабалася, я стараўся пахваліць перакладчыка за нейкія знаходкі, але пры гэтым казаў: «А вось ці можна яшчэ падумаць над гэтым радочкам ці страфой?» Геніяльны паэт Сяргій Жадан рэагаваў проста: «Няма праблем, давай яшчэ падумаем». І амаль імгненна знаходзіў патрэбнае. (А ягоны польскі калега Богдан Задура нешта перарабляў шмат разоў і дагэтуль паўжартам скардзіцца на маю даставучасць.)

Пару радочкаў – мастацкіх знаходак ва ўкраінскіх перакладах – я нават «скраў», перанёсшы ў арыгіналы. Зразумела, з дазволу ўкраінскіх калег.

Або яшчэ цікавая драбнічка. У «Нататках таткі» ёсць верш пра маленькіх модніц. Там іранічна рыфмуюцца некалькі вядомых брэндаў і заканчваецца ўсё так:

І наморднік ад Версачэ,

Бо сабака быў кусачы.

Паэт Іван Андрусяк не мог перакласці даслоўна, бо па-ўкраінску трэба было б «кусючий». І ён зрабіў так, цалкам нішто сабе:

А наморднік од Версаче,

Бо тяжке життя собаче.

Мы парадаваліся і пасмяяліся разам.

Але працяг наступны: у Львове падчас Форума выдаўцоў і літаратурнага фестывалю, дзе прэзентавалася гэтая кніга, адбыўся стыхійны маленькі майстар-клас з чытачамі. І адзін юны талент прапанаваў сваю версію, памяняўшы дызайнера намордніка з Версачэ на Гучы: «бо собака був кусючий»… Я парадаваўся кемлівасці перакладчыка. Імя памянялася, а пераклад застаўся абсалютна адэкватным. Іншы сказаў бы: «А што, так было можна?» Хлопчык не ведаў, што нельга – і файна зрабіў.

Мне здаецца, што часта агентамі аўтараў выступаюць самі перакладчыкі: я штосьці люблю, даўно хаджу навокал вось гэтай кніжкі – то хачу падзяліцца сваёй любоўю з чытачамі! І выходжу з гэтай прапановай да выдаўца. А бывае роўненька наадварот, і гэта знак, што фармуецца такі-сякі рынак. Выдавец мусіць стратэгічна мысліць, якія аўтары і кніжкі запатрабаваныя менавіта цяпер. І ўжо затым ён думае пра кандыдатуру перакладчыка.

Такі вось трохкутнік: арыгінал – перакладчык – выдавец. Кожны элемент мусіць быць уключаны ў камунікацыю. Найлепей, калі гэта на практыцы супадае. І пра сябе, і пра іншых ведаю выпадкі, калі выдавец звяртаецца, замаўляе нешта, а ты і сам даўно гэта любіш і марыш пра пераклад… І тады застаецца хіба ціхенька сабе выгукнуць: ура!

Ёсць такая сітуацыя. З аднаго боку, часам заўважаем цынічны погляд: ну навошта гэта па-беларуску – калі маецца ўсім зразумелы рускамоўны варыянт? Другі стэрэатып, які, на шчасце, паціху знікае: ага, ясна, тут пераклад насамрэч не з арыгінала, а з рускай версіі!

У савецкія часы такое сапраўды здаралася, прычым часта. Непазбежныя наступствы каланізацыі. Як і што перакладаць беларусам, вырашалася ў Маскве. Найлепей – з рускага перакладу. А як нават і дазвалялі з арыгіналу, дык пасля таго, як пераклад ужо выходзіў на рускай. Гэта прымушала перакладчыкаў міжволі азірацца: а як там рабілі старэйшыя браты-мэтры? Часам вольнасці і памылкі тых «братоў» і «мэтраў» з’яўляліся потым у беларускіх тэкстах.

Аднак сёння, за нейкімі экзатычнымі выняткамі, мае калегі працуюць менавіта з арыгіналамі. Вырасла пара пакаленняў, так бы мовіць, людзей свету, дзяцей інтэрнэту, якія актыўна вандруюць па кантынентах.

Здараецца часамі ліха, якое выходзіць на дабро: ты ў выніку больш цікавішся культурай краіны, горада, дзе цябе прымаюць. Уступаеш у творчыя хаўрусы з мясцовымі літаратарамі. Ад нядаўна з прыемнасцю назіраю, як паўстае ўсё болей сучаснай і класічнай літоўскай паэзіі па-беларуску. Бо ў Вільні, хай і не са сваёй волі, апынуліся Ціхан Чарнякевіч з Ігарам Куліковым, якія ўзяліся за адпаведныя пераклады.

Сапраўды, нехта прывык па інерцыі карыстацца менавіта рускімі тэкстамі, тым больш часта яны лягчэй выгугліваюцца…

Змагацца за сваё можна рознымі спосабамі. Напрыклад, прагматычныя выдаўцы часам заахвочваюць перакладаць тое, што яшчэ не паспела выйсці ў Расіі.

Так, падсвядома фактычна ты азіраешся ў такім выпадку на Маскву, а ці павінна гэта нас наогул цікавіць? Як на мяне, найлепшая форма змагання за чытача – якасць твайго перакладу і непазбежна звязаная з гэтым пэўная рэпутацыя твайго імені.

Сёння мы жывём у сітуацыі, калі перакладчык паціхеньку пачынае выходзіць з ценю свайго аўтара. Найбольш адважныя выдаўцы ўжо друкуюць прозвішчы перакладчыкаў – хай і меншымі літарамі, але таксама на вокладцы. Мне здаецца, цалкам слушна робяць. Бо гэтыя людзі падабралі беларускія словы для беларускіх чытачоў. І тыя ўжо пачынаюць сачыць, напрыклад: які наступны твор класнага баснійскага пісьменніка Міленкі Ергавіча прапануе Сяргей Шупа? Або: калі з’явіцца чарговы том Анджэя Сапкоўскага ў новым перакладзе Кацярыны Маціеўскай? Бо ейныя пераклады файныя, і чытачы ўжо могуць гэта ацаніць. Або: калі Алена Пятровіч падрыхтуе новага «Гары Потэра»? І ці ўдасца беларускаму выдаўцу дабіцца правоў на чарговыя творы серыі?

Пераклад, безумоўна, спрыяе развіццю мовы, бо перакладчык мусіць шукаць адзінае, дакладнае, патрэбнае слова. (Ва ўласным творы пісьменніку прасцей яго абмінуць.) Як і ў васьмідзясятых, і ў дзевяностых, перакладчык і цяпер часам пачуваецца першапраходцам, носьбітам нейкага такога моўнага месіянства. Так, файная справа – яшчэ б узгадняць гэтыя жаданні ды амбіцыі з творчымі намерамі самога аўтара. У якім стылі напісаны той ці іншы твор? Ці пасуе ўжываная табой лексіка да паэтыкі аўтара?

Казачна-гратэскавая аповесць Гофмана «Klein Zaches» у перакладзе Васіля Сёмухі атрымала назву «Курдупель Цахес, якога звалі Цынобэр». Маю вельмі складаную гаму эмоцый. Мне падабаецца гэты «курдупель» сам па сабе, але я разумею, што перакладчык даціснуў педаль, як гэтага не рабіў аўтар у арыгінале.

Вокладка відэа з ютуб-канала ХАДАНОВІЧ | CHADANOVIČ, прысвечанага казцы Гофмана «Курдупель Цахес, якога звалі Цынобер»

Таму заўсёды раю трымацца такой інстанцыі, як пачуццё меры. Як твае словы адпавядаюць аўтарскім. І ці добра знойдзеныя табой словы глядзяцца побач ды ўзаемадзейнічаюць міжсобку.

З аднаго боку, каб цябе чыталі, цябе мусяць разумець. Але з іншага – згадваю сябе: падлеткам натрапляў ва ўлюбёнага Караткевіча на нейкае незнаёмае слоўца і пачынаў яго шукаць. Няма ў беларускім слоўніку – лез куды далей і ўрэшце знаходзіў у гістарычным, польскім або ўкраінскім. Дык чаму тады не? Можна, калі асцярожна, узбагачаць мову, слоўнік… Толькі не за кошт падмены паэтыкі аўтара, якога перакладаеш. І не коштам адцягвання чытацкай увагі на рэдкія, хай сабе бліскучыя і каларытныя слоўцы – ад таго, пра што ў прынцыпе вядзецца ў тэксце. Бо ў арыгінале нічога такога часта няма.

Знайдзі іншага – адэкватнага для такога падыходу, сапраўды блізкага табе моўна і стылістычна аўтара. Хай ён і будзе палігонам тваіх эксперыментаў, твайго ўдасканалення, тваёй планкай для росту, тваім салодкім перакладчыцкім мазахізмам.

Па-першае, гэта заўсёды тыя кніжкі, у якія ты закохваешся сам. Блізкія табе асабіста, гэта перадусім. Па-другое, добра, каб яны былі, незалежна ад мовы і часу свайго напісання, яшчэ і пра цябе сённяшняга і нас сённяшніх. Што найчасцей і бывае з найлепшай літаратурай: універсальная – і востра актуальная ў любую эпоху.

Я звяртаюся да такой – замежнай і беларускай – літаратуры як ют’юбер, калі выбіраю творы для сваіх выпускаў. Як бы кантрабандай яны – пра нас, нашае светаадчуванне і выклікі, з якімі мы сутыкаемся.

Ну і, не ў апошнюю чаргу, такі твор-падарунак мусіць пакідаць месца для творчасці. Ніякай руціны, калі ты ўжо як бы ўсё ўмееш і проста механічна робіш знаёмае. Ён мусіць пакідаць загадку, над якой ты, перакладаючы, думаеш, б’ешся, падбіраеш ключы – і ўрэшце выходзіць. Калі ты моцна пастараешся і яшчэ трошкі пашанцуе.

Гэта серыя гутарак, прысвечаная Перакладчыцкай майстэрні.

Першую размову з Андрэем Хадановічам чытайце тут.

Размову з паэткай і перакладчыцай Юляй Цімафеевай чытайце тут.