«Чалавек – проста лісток, ён памірае, падае, але дрэва расце»: рэжысёр Аляксандр Гарцуеў пра «Валізку» — новы спектакль «Купалаўцаў»

Аднак польскую драматургіню Малгажату Сікорску-Мішчук працяг гэтай рэальнай гісторыі ўжо не цікавіў. Яна напісала п’есу, у якой француз Франсуа Жако па просьбе жонкі выходзіць з дому, ідзе па вуліцы і трапляе ў музей катастрофы, дзе знаходзіць валізку з прозвішчам свайго бацькі. Маці ніколі не расказвала яму пра бацьку, таму Франсуа, маючы істотныя прабелы ва ўласнай біяграфіі, адчуваў сябе паловай чалавека — «чалавекам з адным вокам». Аднак пасля моцных сумневаў вырашае адкрыць валізку і вяртае сабе і паўнату дыхання, і паўнату існавання.

Аўтарка п‘есы Малгажата Сікорска-Мішчук тлумачыла, што яе твор — пра веру ў гаючую сілу ісціны. Бо багаж успамінаў, часта непажаданых, знаходзіцца ўнутры нас, хочам мы гэтага ці не. Аднак пакуль мы не адкрыем нашу «валізку» і не разбяромся з ёй, будзем жыць у непаўнаце — з адрэзанай часткай сябе.

Беларускі рэжысёр Аляксандр Гарцуеў пазнаёміўся з п‘есай «Валізка» каля дзесяці год таму і цяпер у эміграцыі паставіў для «Вольных Купалаўцаў» спектакль з аднайменнай назвай. Тры прэм‘ерныя паказы прайшлі з 24 па 26 чэрвеня на сцэне Przodownik Драматычнага тэатра ў Варшаве. Зразумела, што сам прадмет — валізка — выклікае моцныя асацыяцыі з эмігранцкім лёсам, аднак і гісторыя француза, яго трансфармацыя і вяртанне да сябе аказаліся вельмі блізкімі беларускаму гледачу.

REFORMATION размаўляе з Аляксандрам Гарцуевым пра памяць, гвалт і будучы музей катастрофы.

— Я працаваў над гэтай п’есай яшчэ са студэнтамі ў Мінску. Зараз, калі тэма непасрэдных падзей 2020 года адчуваецца не так востра, хочацца і больш шырокага асэнсавання, і больш асцыятыўнай драматургіі. А таксама — погляду збоку. А ў п‘есе польскай аўтаркі апісваюцца блізкія нам рэчы. Мінулая вайна, якая перацякае ў сённяшні дзень. Сувязь пакаленняў і памяць. Спроба знайсці сябе ў прасторы і адказаць на пытанні: «Хто ты і адкуль?», «Што за табой стаіць?». Спроба пераадолець адчуванне, што ты не бязродны індывідуум, што ў цябе быў бацька, была краіна, нават калі яна для цябе недасяжная. І мне падалося, што гэтыя асацыятыўныя рэчы будуць цікавымі беларускаму гледачу. Мяркуючы па тым, як ён рэагуе на прэм‘ерах, здаецца, мы патрапілі ў яго настроі.

— Я не хацеў бы, каб гэта быў вобраз эмігранта. Франсуа — разгублены чалавек, які кепска трымаецца на нагах, бо ў яга няма апоры ў жыцці. Калі ён кажа, што ў яго адно вока, адно лёгкае і палова сэрца, то адразу цяжка зразумець, ці гэта дакладная інфармацыя, ці вобразная. Мы вырашылі ў спектаклі зрабіць гэтую інфармацыю часткова дакладнай.

— Мне здаецца, яго герой так сябе пачувае, таму што не мае апоры ў жыцці, не ведае, хто яго бацька, хто ён па нацыянальнасці.

— Так. Яго ўнутранае самаадчуванне мы перанеслі на яго фізічны стан, які ён выпраўляе: паступова, да канца спектакля становіцца фізічна паўнавартасным чалавекам.

— Валізку свайго сэрца і сваёй душы. Перш за ўсё сабе трэба сказаць, што ты існуеш. Маеш радзіму, сваякоў. Не з цябе пачаўся гэты свет, і не з цябе пачалася твая краіна. І табой не скончыцца. Ты — звяно вялікага ланцуга, які ёсць гісторыяй тваёй краіны. Звяно, якое звязвае мінулае і чапляецца за будучыню.

— Я ўпэўнены, што падобны музей калі-небудзь будзе, гэтыя словы адрасавалася і нам. Таму што не адзін чалавек збіваў, а тысячы людзей катавалі і здзекаваліся з людзей. Трэба прызнаць, што гэта рабілі нашы суайчыннікі. І я ўпэўнены, што калі-небудзь будзе падобны музей гвалту, дый як заўгодна ён можа называцца.

— Усё будзе тое самае. Я не ведаю, як яго назавуць, можа, нават Музей Вольнай Беларусі, бо цяпер там праходзіць выстава рэчаў з турмы: зубная шчотка, тапачкі — усё тое самае. Ва ўсіх музеях гвалту ў прынцыпе падобныя экспанаты...

У Аўшвіцы многа абутку — горы ботаў, тапачак. І гэта выглядае больш страшна, чым гара касцей.

— Так, гучаць словы пра тое, што галоўны герой адчыняе валізку, аднак ён сам кажа, што ў валізцы нічога няма. Таксама ён разумее, што, магчыма, гэта і не валізка бацькі, а чалавека з такім жа прозвішчам. Гэта ўсё няважна. Важна, што ён прыйшоў да гэтага бацькі, знайшоў сваю сувязь. Таму ён валізку проста трымае ў руцэ.

Чалавек разгублены, чалавек, які не ведае, хто ён, аднойчы разумее, чый ён сын і адкуль ён родам.

— Тэма дыхання важная ў гэтай п’есе, яна там з самага пачатку. Галоўны герой дрэнна дыхае не проста так, а таму, што яго бацька задыхнуўся ў газавай камеры. Псіхатэрапеўт кажа Франсуа, што трэба навучыцца дыхаць. І напрыканцы бацька — наўпрост з таго свету — кажа Франсуа: «Дыхай», і ён пачынае дыхаць, а бацька задыхаецца. Бацька быццам аддае сябе свайму сыну, якога не бачыў. Ён, можа, дзеля гэтага ўдыхнуў гэты газ «Цыклон Б», каб сын яго вольна і свабодна дыхаў.

— Хутчэй ідэя, што жыццё бясконцае, а смерці няма. Гэта пра дрэва жыцця, дзе чалавек — проста лісток, ён памірае, падае, але дрэва расце.

Такі гуманістычны пасыл пра бясконцасць жыцця. Проста трэба ў гэта верыць і ведаць, што менавіта так і будзе. Тады не страшна і памерці, калі разумееш, што ёсць твой працяг у тваіх дзецях, у тваіх ідэях, у тваёй працы, у тваёй справе. Напэўна, пра гэта і спектакль, і п‘еса.

— Я б пабаяўся назваць яго нават пасланнікам Бога. Думаю, што Бруна — пасланнік вышэйшых сілаў, словы самі прыходзіць да яго. Ён чалавек, які ведае ўсе словы.

Чаму Франсуа ідзе прасіць дапамогі не ў касцёл, а ў кавярню? Таму што яго жонка Сафія нібы ведае, куды яму пайсці, каб знайсці сябе. Яна кажа яму: ідзі на вуліцу, ідзі ў музей, ідзі ў кавярню. І ў выніку ён прыходзіць да высновы, што трэба гэтую валізку прыняць, няважна, бацькава яна ці не. Што не трэба хавацца ад жыцця, што трэба назваць сваё сапраўднае прозвішча.

І Франсуа ў выніку становіцца здаровым, сыходзіцца са сваёй жонкаю. Усё ўладкоўваецца.

— Безумоўна, у кожнага рэжысёра свая інтэрпрэтацыя. Я адаптаваў п’есу для беларускага гледача, бо ў пачатку гэта была французска-польская гісторыя з крыху хваравітым стаўленнем да французаў, якія паказваліся вінаватымі ў лёсе французскіх яўрэяў. Я вырашыў пашырыць інтэрпрэтацыю.

Бо ў дыктатара толькі дзве нагі і дзве рукі — ён сам па сабе не можа зрабіць шмат злачынстваў. Нехта павінен выконваць яго загады. У нас у Беларусі нехта падпісвае судовыя рашэнні, нехта саджае, нехта возіць... Тысячы людзей спакойна выконваюць любы загад. Усё тое самае.

— Бо ён баіцца той гісторыі, якую ён хоча расказаць. Цэлая сцэна гэтаму прысвечана. Яму карціць расказаць гісторыю француза, але ён не надта верыць у тое, што яго правільна ўспрымуць ці ўвогуле будуць слухаць. Гэта тая сітуацыя, калі чалавеку хочацца здавацца больш дурным, чым ён ёсць на самай справе.

Цікавы персанаж — Аўтаадказчыца, гэта другое «Я» Апавядальніка, з якім ён размаўляе. Яна прыйшла ніадкуль, з правадоў. Ён яе прыдумаў. Ён прыдумаў сабе апанента, які спрачаецца з ім і кажа, што ты павінен расказаць праўду, павінен не песні спяваць, але сказаць пра тое, што баліць, што сапраўды турбуе людзей. Яна як з‘явілася зніадкуль, так і знікае ў нікуды.

У прынцыпе ўвесь спектакль — гэта фантазія з галавы Апавядальніка, які расказвае гісторыю. Яны ўзнікаюць у яго вобразным мысленні, пачынаючы з Аўтаадказчыцы, пасля з‘яўляецца Франсуа, яго жонка, яго маці, музейная работніца. Яны ўсе — у яго аповедзе. І ён урэшце здолеў расказаць гэтую гісторыю. Што яму ў гэтым дапамагло? Яго другое «Я» — чалавечае, сумленнае.