«Дзякуй Богу, што нас не расстралялі!» Фонд “Цэнтр Karta” выдаў кнігу «Polacy na Wschodzie. Historie mówione»

Гэта фрагменты ўспамінаў палякаў у Беларусі, Літве, Латвіі, Расіі, Украіне, Казахстане і Румыніі, запісаныя ў 2006-2011 гадах падчас экспедыцый у гэтыя краіны супрацоўнікаў Архіва вуснай гісторыі “Цэнтра Karta” варшаўскага Дома сустрэч з гісторыяй.

Polacy na Wschodzie. Historie mówione — гэта том, які складаецца з 660 старонак. Уклаў яго Дамінік Чапіга. Усяго было апытана 1100 чалавек і адсканіравана больш за 4000 фатаграфій і дакументаў з сямейных альбомаў. Частка з іх публікуецца ў кнізе. А значыць, запісанае застанецца для будучых даследчыкаў.

Палякі ў Беларусі і іншых краінах расказваюць пра месцы, дзе яны жылі, і падзеі, у якіх непасрэдна ўдзельнічалі: пра даваенны час, пра савецкую і нямецкую акупацыю, пра дэпартацыі 1940-1941 гг. і пасляваеннага перыяду, пра жыццё і знішчэнне мясцовых яўрэяў, людзі тлумачаць прычыны, па якіх пасля вайны не паехалі ў Польшчу, а засталіся на малой бацькаўшчыне.

Кнігу Polacy na Wschodzie. Historie mówione чытаць цікава — яна як фільм. А для большай праўдзівасці варта паслухаць успаміны людзей, што дазваляюць рабіць QR-коды у тэксце. Або можна зазірнуць на старонку праекту ў Інтэрнэце.

Аўдыёматэрыялы каштоўныя яшчэ і тым, што адлюстроўваюць мову сведкаў. Часам гэта беларуская з паланізмамі і русізмамі, часам польская з беларусізмамі. Такім чынам, запісы, зробленыя супрацоўнікамі фонду “Цэнтр Karta” маюць як гістарычную, так і філалагічную каштоўнасць.

Уражвае, што, жывучы ў русіфікаваным СССР, а цяпер у РБ, людзі яшчэ гавораць па-беларуску і па-польску. Гэта пацвярджае, якую шкоду тутэйшай ідэнтычнасці і культуры, цывілізацыі наносіць русіфікацыя: яна не толькі знішчала людзей фізічна, але і спусташала іх знутры духоўна. Аднак сведкі, якіх запісалі супрацоўнікі фонду “Цэнтр Karta”, захавалі і памяць, і часта родную мову.

***

Галена Бельская нарадзілася ў 1926 г. Яе продкі паходзілі з Ліды і з Ізабеліна, вёскі пад Ваўкавыскам. Бацькі працавалі ў маёнтку у Шымкавічах, што за 12 кіламетраў ад Слоніма. У 1920-я гады пераехалі ў Слонім. Для праекту «Палякі на Усходзе» пані Бельская падзялілася ўспамінамі пра яўрэяў і сістэму гандлю ў даваенным Слоніме.

Дзве сястры Галены Бельскай пасля вайны выехалі ў Польшчу — у Беласток. У 1959 годзе да іх далучыліся бацькі. А Галена засталася ў Слоніме. Выйшла замуж за праваслаўнага беларуса.

***

Мар'ян Бумбліс нарадзіўся ў 1926 г. у Рыбчанах (10 км ад Паставаў). Бацькі былі земляробамі, мелі гаспадарку плошчай 17 гектараў, выхоўвалі адзінаццаць дзяцей — у каталіцкай веры і польскім патрыятызме. Мар'ян Бумбліс скончыў 5 класаў польскай пачатковай школы. Яму добра помніцца, як у мястэчку стаяў помнік польскім салдатам, якія загінулі падчас вайны 1919-1920 гг. з бальшавікамі.

Помнік бальшавікі знішчылі.

Пасля Другой сусветнай вайны сям’я Бумблісаў засталася жыць у роднай вёсцы. У бацькоў забралі зямлю, а Бумбліс паехаў у Паставы і стаў вучыцца на шаўца. Затым працаваў вадзіцелем аўтобуса. У 1980-я гады Мар’ян Бумбліс актыўна ўдзельнічаў у барацьбе за вяртанне вернікам касцёла ў Паставах.

***

Леанарда Барэйка нарадзілася ў 1929 годзе ў вёсцы Пятровічы (каля Глыбокага). Яе бацькі мелі невялікую гаспадарку ў 3 гектары, і каб пракарміць сям’ю, наймалі іншых сялян. У Пятровічах з ёю запісалі размову пра трагічныя падзеі перыяду нямецкай акупацыі. Леанарда Барэйка дзеліцца ўспамінамі на беларускай гаворцы з асобнымі польскімі выразамі: “Тут немцы, а там партызанты, і не было мейсца, гдзе сховацьсе”.

***

Ванда Аляксеева з роду Кліпаў нарадзілася ў 1931 годзе ў Камаях. Да 1939 года скончыла першы клас пачатковай польскай школы. Пасля Другой сусветнай вайны скончыла настаўніцкія курсы ў Гродне, працавала настаўніцай у Паставах і Бабруйску. Яна ўспамінае, як пасля вайны не магла запісацца полькай.

У 2001 г. Ванда Аляксеева пераехала ў Мінск.

***

Тарэса Білевіч нарадзілася ў 1936 годзе ў Сапоцкіне. У 1939 годзе родны дом Білевічаў згарэў, потым зноў быў спалены ў 1941 годзе. Пасля вайны сям'я Тарэсы Білевіч не рэпатрыявалася ў Польшчу. Білевічы засталіся на бацькаўшчыне. Бацька, аднак, не пагадзіўся на далучэнне яго хутара да калгаса, у выніку чаго была канфіскавана значная частка маёмасці гэтай сям’і, гаспадарка абкладзена вялікімі падаткамі.

Нягледзячы на ​​ціск, Тарэса Білевіч, паводле парады бацькі, не ўступіла ў камсамол. У 1963 г. пераехала ў Гродна.

***

Эмілія Хілінская нарадзілася ў 1936 годзе ў вёсцы Станялевічы, за дзесяць кіламетраў ад Ваўкавыска. Сям'я да вайны была заможная, валодала вялікай гаспадаркай. У Эміліі было тры сястры і тры браты. Адзін з іх належаў да польскага партызанскага атрада, які дзейнічаў пасля вайны. У 1950 г. брат быў арыштаваны, сядзеў у гродзенскай турме, а затым расстраляны. Пасля арышту брата іншыя члены сям'і былі высланы ў Казахстан. «Дзякуй Богу, што нас не расстралялі! Мы думалі, што нас павязуць і расстраляюць» — успамінала Эмілія Хілінская.

Праз некалькі гадоў, калі ўжо можна было пакінуць месца ссылкі, тры сястры пані Эміліі выехалі ў Польшчу. А яна сама вярнулася на бацькаўшчыну толькі ў 1998 годзе, і пасялілася ў Ваўкавыску.