Сяргей Дубавец у аўтарскім падкасце расказвае пра прачытанае ў альманаху “Апостраф”

Выпуск можна слухаць на soundcloud. com, а таксама на Spotify, Apple Podacst, Podcast Index і іншых пляцоўках.

Сьвежы нумар «Апострафа», чамусьці мне ён упарта адгукаецца на імя «Апокрыф» — той жа «Дзеяслоў», толькі як бы некананічны, — прыцягвае ўвагу вершамі Андрэя Хадановіча і Анатоля Івашчанкі. Два паэты-постмадэрністы з поўным наборам алітэрацыяў, нечаканых параўнаньняў і ўнутраных цытатаў настолькі розныя сваімі інтанацыямі, проста як асобныя бальшакі ў бяскрайніх прасторах стылю.

Хадановіч іранічна ўпісвае ў верш «вясёлыя» радкі пра будзённасьць. Гэта нібыта горкая іронія. Але весялосьць хаваецца ў інтанацыі. Гульнёю словаў працяты, як звычайна, увесь Хадановіч:

не хапае школьных лінеек

на занятках палітінквізыцыі

толькі фізыку здалі неяк

восем хіміі далі фізыцы

Тут яшчэ пытаньне, ці даюць восем гадоў хіміі, пэўне ж за экстрэмізм. Перабольшаньне гучыць як іронія зь цяперашніх судоў за вальнадумства. Гульня — фірмовая рыса паэта-постмадэрніста. Яна нараджаецца таксама з цытаваньня — ад Францішка Скарыны да Віталя Рыжкова:

і дыхаць боль не дае

і ў плечы ўціскаеш голаў

бо пчолы вуллі свае

бароняць ад нашых пчолаў

замкнёныя на ключы

ўсе брамы пекла і раю

і гаснуць зоры ўначы

бо гэты свет памірае

Сэнсава ўсё вельмі сур’ёзнае, нават пахмурнае, але цытаваньне быццам падміргвае, маўляў — так ці інакш, не журыся.

Простае ўрэшце жаданьне прабіваецца праз цытаты, мэтафары ды слоўцы на слыху (ці можа трымаць драматычны настрой слова «стопудова»?), прабіваецца жаданьне, вядомае ўсім:

коціцца зорны табар

над ставочкам Басё

хочацца без мэтафар

каб дадому

і ўсё

Я б назваў гэтую паэзію газэтнай, той, якую шукаеш менавіта на папяровай старонцы ранішняй газэты паміж навін і тое, што гэтага сёньня проста ня можа быць, выклікае лёгкую тугу па нязбытным. (Зрэшты, тужыць можна і ад таго, што якраз там, дзе мы цяпер — у Літве ці Польшчы — такое якраз быць можа, але не для беларусаў). Адсюль і пэўная нэрвовасьць ад Хадановіча і самога Хадановіча — ад браку нармальнасьці, бо што можа быць індыкатарам нармальнасьці, як не папяровая газэта.

Радок «Восень — пані сахі і касы...» — гучыць як сам маніфэст постмадэрнізму.

Верш «Сьмерць аўтара», дзе паэт піша «насуперак усяму»: даносам і цырозам, расстрэлам і філфаку, які ўваскрасае «на злосьць» — гэта ўжо маніфэст самога Хадановіча, яго галоўная жыцьцёвая рыса — упартасьць ці па-постмадэрнісцку — упёртасьць. Урэшце па вершах ніколі не застаецца сутоньня, аўтар вырульвае зь цёмнай паловы на сьветлую. Усё, вядома, вельмі кепска. Але ж усё добра. 

Хадановіч настроены пазытыўна, чаго пра Анатоля Івашчанку ня скажаш. У чым тут сакрэт? Той самы стыль з зыркімі слоўцамі і алітэрацыямі. Але Івашчанка, бадай, больш слаісты ў цытаваньні, як, напрыклад, радок «як завяшчаў упалмінзаг...» — рассыпаецца на кантамінацыі — ад савецкага штампу «як завяшчаў вялікі Ленін», што яшчэ мае адгалінаваньне «як завішчаў (то бок, заверашчаў) вялікі Ленін» і вось усё дакацілася да «упаўнаважанага ў нарыхтоўках», як, зрэшты і расшыфроўваецца упалмінзаг, і якога ў літаратуру прывёў Зьміцер Бартосік.

Інакш кажучы, два паэты быццам вытанцоўваюць кожны свой танец, распушыўшы індычыныя хвасты, даючы шыкоўную магчымасьць для параўнаньня: чаму адзін пры гэтым сумуе, а другі не сумуе, мабыць, ніколі.

***

У традыцыйных паэтаў свае навіны. Сяржук Сыс памірыўся зь Вільняй, нават заручыўся зь ёй. Адпусьцілі яго ўрэшце Беласток і Ўкраіна, а таксама — родная дняпроўская круча. Арыенціры мяняюцца і месцам азоранасьці паэта становіцца месца жыхарства. Толькі аднойчы Сыс узгадаў малую радзіму.

Бог зь ім, што прыгажосьць гэта вельмі балюча —

жоўты ліст, лён блакітны ды чорны хлеб

і абшар у смузе над дняпроўскай кручай.

Паэтычны дэбют — Леся-Стэфанія Міхалевіч піша пра немагчымасьць вяртаньня дадому. «Дзіўна ўцякаць у краіну, дзе йдзе вайна, з краіны, дзе вайны няма». Парадоксы часу прыносяць пэрлінкі паэтычных назіраньняў і надаюць ім эксклюзіўнае гучаньне. Хоць, падумаўшы, толькі ў ХХ стагодзьдзі у беларусаў такіх казусаў здаралася мноства, і хто на краіну, «дзе вайны няма», можа з пэўнасьцю сказаць, што яе там няма.

Зьмітрок Кузьменка піша верш пра клясычны беларускі правапіс — праблему цалкам актуальную сёньня. Але робіць ён гэта ў інтэр’еры тых самых 1930-ых гадоў, калі беларускі правапіс быў зьменены камісарамі «для набліжэньня да расейскае мовы», а ўся школа мовазнаўства была адпраўленая на расстрэл ці на катаргу. «Рэформу» правялі сто гадоў таму, але ў вершы я не знаходжу нічога, што б сьведчыла пра гэтую адлегласьць. Адзіная рэалія, за якую можна ўхапіцца — «дзядулева газьнічка». Сяджу і думаю, што гэта такое, чаму і якія мусіць выклікаць у мяне эмоцыі тая газьнічка. І гэта пры тым, што аўтар на пакаленьне маладзейшы за мяне.

Увогуле тут патрэбны нейкі сёньняшнім днём асэнсаваны аргумэнт. Чаму ўвесь незалежны беларускі друк, які нарадзіўся ці адрадзіўся ў канцы 1980-х гадоў менавіта клясычным дасавецкім правапісам, потым пад ціскам Лукашэнкі вымушаны быў перайсьці на наркамаўку, яшчэ потым быў выціснуты за мяжу, то бок, у вольнае поле, але так і працягвае выходзіць наркамаўкай, савецкім правапісам? На маю думку, актуальны верш на тэму мусіў бы даваць адказ на гэтае пытаньне. Вось у чым праблема, якую, па ідэі, магла б разьвязаць паэзія.

***

Жанрава гэта працяг адкрыцьця той Беларусі, пра якую не расказваюць у школе, адкрыцьцё, якое доўжыцца ад 1960-х гадоў, з кніг Сьцяпана Александровіча, Генадзя Кісялёва, Адама Мальдзіса, Арсеня Ліса, Генадзя Каханоўскага, Язэпа Янушкевіча і многіх-многіх яшчэ дасьледнікаў, якія адкрывалі тую Беларусь, яе герояў і падзеі, якіх у афіцыйным уяўленьні няма. Насамрэч гэтая Беларусь, яе літаратура — да сёньня ўяўляе зь сябе бяздонны скарб. Цяжка падумаць нават, колькі было тых адраджэнцаў і ўсяго іхнага плёну. Інакш кажучы, мы быццам дасягнулі таго роўню, калі адно назапашваньне матэрыялу гатовае стаць няўздымным і таму для наступнага назапашваньня патрабуе якаснага кроку, падсумаваўчае рэфлексіі. 

А cybaty pan Prakop,

nasz niastomny dałakop,

ŭmig hwainku pasadziŭ —

nat dyrektaru na ździŭ...

Пры гэтым апісаньне ссылкі вальнадумца Сьвентаржэцкага ў Сібір жыва нагадвае сёньняшнія норавы ў беларускіх турмах. Толькі што гаворка ідзе не пра сёньня і не пра пачатак ХХ стагодзьдзя, як у выпадку Алеся Гаруна, а пра пачатак стагодзьдзя папярэдняга, ХІХ-га. Ад захопу Беларусі Расеяй нічога не зьмянілася для беларусаў — яны вечныя палітычныя вязьні. Два стагодзьдзі бяды. Аўтар спасылаецца на ўспаміны філямата Ануфрыя Петрашкевіча, зь якім разам гналі па этапе і Сьвентаржэцкага:

«Становішча зьняволенага само па сабе цяжкае, але яшчэ болей крыўдаў чыняць этапная варта і афіцэры, якія кіруюць ёю. Звычайна гэта афіцэры, што вылучыліся зь сяржантаў. У іх няма ніякіх добрых пачуцьцяў, спагады, яны грубыя, нялюдзкія, гатовыя зрабіць табе тысячу непрыемнасьцяў і ўсякімі спосабамі прынізіць».

Пашкевіч узнаўляе тую карціну Беларусі, пра якую пісаў Мэльхіёр Ваньковіч у «Шчанячых гадах» — пра гэтую кніжку я расказваў пару тыдняў таму. Як зразумець тую «польскую Беларусь», дзе «паны» і самі часьцяком называлі сябе палякамі, а ў іхным супрацьстаяньні з расейцамі тым часам з большай і дробнай шляхты, зь сялян, зь месьцічаў нараджалася мадэрная беларуская нацыя? Пашкевіч зрабіў адкрыцьцё яшчэ аднаго беларускага паэта і паўстанца. Але засталося шмат пытаньняў, якія аўтар, напэўна, пакінуў для сваіх разваг на кніжную публікацыю.

Да безумоўна ўдалых публікацыяў «Апострафа» належыць дакумэнтальна-мастацкі твор Янкі Трацяка «Вялікая вайна ў Дойневічах» з абнадзейвальным падзагалоўкам «Урывак з аповесьці». Гэта фактычна рэканструкцыя падзеяў Першай усясьветнай вайны на Смаргоншчыне. Тая вайна забытая беларусамі, затуленая творамі пра Другую ўсясьветную, хоць кажуць, што была яна сапраўды вялікай і ў Беларусі яшчэ страшнейшай. Ня буду спойлерыць, адно скажу, што чытаецца твор на адным дыханьні, падзеі і героі выпісаныя з фактаграфічнай дакладнасьцю.

***

Крыху менш пашанцавала ў «Апострафе» ўласна мастацкай прозе. Маю на ўвазе кампазыцыю твораў. Напэўна, гэта якраз і добра, бо так званыя «часопісныя публікацыі» маюць тую перавагу, што быццам прыстрэльваюцца, праходзяць першую апрабацыю на ўспрыманьне публікі і ў кніжным выданьні могуць быць даробленыя.

Аповесьць Леаніда Дранько-Майсюка пра жыцьцё палескіх вяскоўцаў гарбачоўскага часу пісалася сутаргава, пачынаючы з 1984 году аўтар вяртаўся да яе шмат разоў, аж да 2025-га. Сюжэтна твор сканчаецца там, дзе галоўны герой забраў свае рэчы з аўтобуса. Далей пачанаецца ўжо іншы твор, нібы іншы жыцьцёвы цыкаль.

У разьдзелаў з раману Валерыя Гапеева ўсё пачынаецца з прозы ўзорнага сацрэалізму: тут і мара быць касманаўтам, і пяцібальная сыстэма ў школе, і родная вёска, правільныя настаўнікі. Словам, канфлікт шчырага з правільным або добрага зь лепшым. Малапераканаўчае, але завершанае ў сваёй мэтадалягічнай дасканаласьці пісьмо. Збой здарыўся прыблізна ў сярэдзіне, на слове «прэзыдэнт». І тут зьмяняецца стылістыка — сама фактура адцягвае аўтара ад бесканфліктнасьці і ператварае тэкст у інсітнае мастацтва, бо пра лесьбіянства, напрыклад, стылем савецкай раёнкі нэўтральна не раскажаш.

У Івана Курловіча — лёгкая прыгодніцкая аповесьць, прасякнутая закаханасьцю ў родную Горадню і асацыяцыямі з польскімі баевікамі ды міжваеннымі сюжэтамі. Апісваюцца падзеі пачатку ІІ усясьветнай вайны. Кампазыцыйная недасканаласьць тут — у канцы. Пачатак твору абяцаў большую разгорнутасьць палатна, а канец здарыўся быццам выпадкова, быццам твор заглушылі, як рухавік, чаго ніхто з пасажыраў не чакаў.

***

У маіх «літаратурных зацемках» пры ўсім жаданьні я не змагу сказаць пра ўсе публікацыі трэцяга нумару альманаху «Апостраф». Але напрыканцы скажу колькі словаў пра «Запісы для сябе» Барыса Пятровіча, стваральніка і рэдактара часопіса «Дзеяслоў», рэінкарнацыю якога — «Апостраф» — я і трымаю ў руках, і якая мне ўпарта адгукаецца словам «Апокрыф».

Гэта запісы «З бальнічнага дзёньніка 1998 году пра літаратуру і ня толькі». Калісьці такія кнігі моцна цаніліся. Клясыкам жанру (які называлі мініятурамі, карацелькамі...) быў прызнаны Янка Брыль. Сёньня такое пішуць у сеціве, а пасьля выдаюць ці не выдаюць кнігамі. Працэс чытаньня такіх кніг своеасаблівы, гэта абдумваньне, адчуваньне фізычнага току думкі, калі робіцца адкрыцьцё ці, наадварот, нараджаецца нязгода.

Мінае час, мяняецца погляд на рэчы, але ты бачыш, што разам з тым зьмяніўся і ты сам.

«Праўда і ісьціна, — піша Пятровіч, — не сынонімы. Праўда і ісьціна — розныя рэчы. Праўду можна памацаць, а ісьціну толькі адчуць. Праўду — адстойваюць, ісьціну — шукаюць. Праўда — сьпіць, ісьціна — дрэмле».

Не магу з гэтым спрачацца, бо ў 1998 годзе думаў гэтаксама. Амаль 30 гадоў мінула. Цяпер я ведаю, што такое сьцьверджаньне — гэта расейская скрэпа, разьлічаная на тое, каб праўду — размыць. Маўляў, праўдаў шмат, прынамсі, у кожнага свая, а ісьціна на ўсіх адна і гэтак далей. Ну і як у такім выпадку будзе выглядаць, напрыклад, «праўда факта» ў судовым працэсе, калі яе, адзінае, няма? Насамрэч, праўда і ісьціна — гэта тое самае і на іншых мовах яна перадаецца адным словам.

Пятровічава мысьленьне зусім не для таго, каб знаходзіць ды пазалочваць свае думкі, якія падаліся аўтару слушнымі. Сам гэты жанр — гэта пошук, нястрымны рух, думаньне. Вось паслухайце:

«Адчуваю, што я хаджу недзе блізка-блізка ад ісьціны, — піша ён, — але намацаць яе не магу. Бо калі падыходжу бліжэй — быццам нейкае зацьменьне навальваецца на мяне, на мой розум. Я баюся ісьці далей, каб не звар’яцець. Прынамсі, мне так здаецца. Нібы нейкі абмежавальнік стаіць у мозгу, які спрацоўвае, калі я хачу зазірнуць крыху далей, чымсьці дазволена...»