Віктар Казько: Мой шлях

З нагоды 80-годдзя Віктара Апанасавіча Казько (нарадзіўся 23 красавіка 1940 года) друкуем ягоныя спавядальныя ўспаміны пра перажытае і кранальныя роздумы пра будучае, «застэнаграфаваныя» з дакументальнага фільма пра пісьменніка «Знакі лёсу» (кінастудыя «Беларусьфільм», студыя «Летапіс») — і сардэчна жадаем яшчэ шмат шчаслівых старонак на ягоным шляху.

Палессе — край паэтаў. Колькі людзей мастацтва адсюль выйшла! І быў час, калі ў Беларусі нашыя далёкія продкі маглі гаварыць з лесам, з дрэвам, з травой, маглі гаварыць з небам. Не толькі ж балоты былі ў нас. У нас была прага ведаў, зліцця з тым жыццём, што было вакол нас. Проста з цягам часу мы пачалі гэта забываць. Пачалі забываць тую містыку, а гэта сёння інакш, як містыкай, не завецца — зліццё з прыродай. Містычнасць ад нас адходзіць. І я думаю, што гэта самае страшнае, што ў нас адбываецца сёння з чалавекам. Таму што чалавек не толькі няўважлівы стаў да прыроды, ён стаў няўважлівы да тых знакаў, якія дае яму прырода.

Прырода, вось гэтае наша сённяшняе жыццё, кожны дзень пасылае нам знакі. Нам пасылае нейкія знакі неба, нам пасылае знакі трава, нам пасылае знакі вада, нам дрэва пасылае знакі. І мы сталі глухнуць, мы забываемся на сваю прыроду, мы забываемся глядзець сабе пад ногі. Занёсся, увогуле, занёсся, далёка занёсся чалавек і пачаў жыць глабальна. А ўсё ж сапраўднае жыццё — гэта тут, перад намі: у вадзе, на зямлі, гэта тое, што кружыць вакол нас. Ад самага нараджэння за намі ідзе нешта містычнае.

У дзяцінстве неяк на гэта не звяртаеш увагі, у дзяцінстве проста жывеш. Толькі ўжо ў сталасці пачынаеш разумець, што ўсё было невыпадкова, што выпадак адыгрывае значную ролю ў жыцці чалавека. Бо ён падрыхтаваны, падрыхтаваны лёсам, наканаванасцю, тым, што закладзена. І гэта ўжо залежыць ад цябе — выкарыстаеш ты яго ці не. І я за сваім лёсам, за вось гэтымі знакамі ішоў вельмі цяжка, не разумеючы іх.

…Маці, гібель маці. Мы ляжалі з сястрой на печы. Ішоў бой. Мы енчылі з сястрою, каб маці, якая ляжала на палацях, перанесла нас на гэтыя палаці. Яна нас зняла з печы, перанесла. І толькі мы леглі на гэтыя палаці, адразу ж снарад у лушняк, у печ, маці забіла і знесла з печы на нас на жывых. Заліло яе кроўю. Хвілінка, адна хвілінка. Каб гэта заставаліся на печы мы, там бы леглі мы.

Гэта аберажэнне і знак нябёс. Гэтыя знакі суправаджалі мяне і тады, калі я ішоў за людзьмі ў канцэнтрацыйны Азарыцкі лагер. Таму што не было куды ісці. Зноў жа знакава я і выйшаў з таго лагеру. Нехта пераказаў бабе, калі ўжо вызвалілі Азарычы, пра канцэнтрацыйны лагер, што ўнук там. А бабе ўжо было пад дзевяноста. Яна прыбегла туды. Ісці я не мог — на плечы. Ад Азарыцкага канцлагера пяць, шэсць ці чатыры, не помню колькі, кламетраў. І яна мяне панесла. Панесла на плячах. А каб хутчэй, то яна напрамкі пайшла праз узаранае поле. Потым яна ўжо расказвала мне: нясу я цябе цераз поле, а на другім баку поля скача дзед — лютуе, шалее, кіёчкам нейкім махае, крычыць нешта, лямантуе. А я нясу цябе па полю. Прайшла праз гэтае поле, дзед, гаворыць, як аперазаў кійком тым ёй, старой. На мяне паказвае, напэўна, гаворыць, жыць будзе гэты хлопчык, некаму ж трэба жыць. Ты ж прайшла праз міннае поле! Мо, дзякуючы малому, ты і ўратавалася…

Пачыналася, як не дзіўна, і з кніжак. Я не ведаю, як я ў іх улез. Слова столькі значыла! Як прачытаў я першае слова ў кніжках, ужо адарвацца ад гэтага слова не мог. А далей усё пайшло больш сур’ёзна і сур’ёзна. Дачытаўся я да Маўравага «Амока», да нейкіх кніжак, дзе цуды, дзівы. Ну і мяне пацягнула ў гэты вялікі свет. Я вырашыў зведаць свет ад Васка да Гамы, Айкумены да зямлі Саннікава.

Пайшоў я ў гэты свет як у капеечку. Пайшоў у беспрытульніцтва. Усе беглі ў той час там, дзе цёпла, там, дзе ляжаш на беразе мора і на пуза табе банан ці ананас упадзе. Пажаваў яго — і жыві сабе. А я пабег у халадэчу. Я пабег на Аляску. Вычытаў, зноў жа, што Аляску цар здаў у арэнду на 90 гадоў. Так я вычытаў. І заканчваўся тэрмін арэнды. Я пра сябе падумаў — а што? Надыдзе час, амерыканцы аддадуць Аляску, прыйдуць нашыя — а я ўжо там. Добры дзень, я ўжо тут! Асвойваю Аляску, беларус…

Зноў жа гэтая знакавасць, знакавасць нейкая беларуская. Так магло стацца, што я б застаўся б у Расіі. Тады я беспрытульнічаў, быў у Сухінічскім дзетпрыёмніку. На мяне ўжо прыйшло размеркаванне ў нейкі дзіцячы дом пад Калугай. Але адразу ж за гэтым пастанова накіроўваць дзяцей толькі ў свае рэспублікі.

Так я вярнуўся сюды. Вярнуўся да той рэчкі, якую шукаў, вярнуўся да таго дубняку, да таго лесу, да таго, з чым увесь час той жыў. Гэта была самая шчаслівая пара жыцця каля ракі. Рыбалка, грыбы. І там я ўпершыню ўбачыў, адчуў вось гэта неба над сабой. Адзін, пры беразе рэчкі. Рэчка бяжыць, пясок белы, неба чыстае, аднекуль бяжыць зайчык. Наткнуўся на мяне, заенчыў, пабег. Я адзін перад белым светам. Іду і думаю: Госпадзі (ну, не так, канечне, Бога тады мы не ўспаміналі), няўжо гэта маё, няўжо гэта тут, няўжо ў мяне такая рэчка, такое неба? Шчаслівае дзетдомаўскае жыццё…

Згадваю падворак нашага былога дзетдомаўскага калгаса. Там мы хаваліся, гулялі, вырошчвалі свіней, цялят, мелі сваіх коней, мелі сваіх варон, каторых вучылі гаварыць. Вось так і жылі. Але ж была беднасць. І не было сталоўкі ў нас. Аднойчы дырэктар дзіцячага дома разбудзіў нас сярод ночы, падняліся большыя хлопцы, амаль усе дзетдомаўцы, і пайшлі на рэчку. Па ёй ганялі плыты. Плыты стаялі пры беразе. І мы за гэтыя плыты — пачалі развязваць і цягаць бярвенні. Цягаць дубы, каб пабудаваць сабе сталоўку.

А была і яшчэ мара — мець яблыка, мець свой сад. Асабліва яна была ў дзетдомаўцаў-сірат ваеннай пары. Таму што перад гэтым сады ў Беларусі высякалі. На іх такі падатак далі, што сяляне пачалі высякаць сады. І нам увесь час хацелася ўкусіць яблыка. А іх амаль нідзе не было. Сарока, дырэктар дзіцячага дома, быў былы франтавік і гаспадарчы мужык. Ён разумеў, што трэба натуральная нейкая гаспадарка — мець не толькі коней, валоў, мець сваю зямлю, садзіць бульбу і гэтым прывучаць дзетдомаўцаў да працы, выхоўваць з іх гаспадароў. Вот такім выхаваўчым момантам быў сад, пра які мы ўсе думалі, але не думалі, што гэта магчыма. Што гэта магчыма — пасадзіць сад…

Закончыў восем класаў, павінен ужо ісці ў дзявяты быў. Ну, і дзесяцігодку… І мне гаварылі: закончыш, выцягнем цябе на медаль, пойдзеш без экзаменаў у інстытут. А я прачытаў «Данбас» Гарбатава. Шахцёры. І тут прыехаў наборшчык з Кузбасу. Набіраў на шахту. Кончыліся ўжо там свае працоўныя рэсурсы. І пацяглі дзетдомаўцаў. Дзетдомаўцаў у той час туды эшалонамі везлі. Сірат з Беларусі на кузбасаўскія тыя шахты, на кузбасаўскую металургію. І я яшчэ так незнарок падбіў 10–15 хлопцаў са свайго дзетдома, і паехаў. Паехаў у Кузбас, у Кемерава. Там пачаліся і мая журналісцкая работа ды пісанне.

Цягнула ўвесь час, цягнула ў Беларусь. Першыя свае ўжо нармальныя крокі ў літаратуры (ну, гэта высока сказана — крокі ў літаратуры, проста спроба пяра), сапраўдныя, былі на беларускай мове. «Суд у Слабадзе» ці «Судны дзень» я пачынаў на мове. Напісаў старонак дваццаць, адчуў, што не цягну — адрыў ад мовы вялізны. Калі адчуў, што, калі я не паеду ў Беларусь вот у гэтым годзе, то я ўжо ніколі больш у Беларусь жыхаром-беларусам не траплю. Гэта жыццё, гэта Сібіршчына мяне засмокча і пакіне тут канчаткова.

У 1971 годзе мы падаліся назад. Я лічу, што наша жыццё мае падсвядомы адценак. Нейкае тое, што не зусім нам вядома. І ідзе па нейкім дзіўным-дзіўным крузе.

…Сядзелі ў школе, сядзець было вельмі сумна. Якія ўрокі? Мы ўжо дарослыя — нам у лес трэба, нам на рэчку рыбу лавіць трэба, пабегаць, падурэць. І тут раптам крык: «Пажар, пажар! Гарыць, гарыць!». Як сядзелі — хто каля вакна — той у вакно, хто каля дзвярэй — той у дзверы. Пабеглі. Гарэла. Была вясна сухая-сухая. Загарэлася хатка. Ну, а дзетдомаўцы гэтыя па жменьцы, па жменьцы, па вядзёрцы, хто з карцом, хто з пляшачкай. Цягалі, пяском засыпалі. І мы выратавалі хатку.

Калі я прыехаў з Кузбасу, перабраўся на радзіму недзе праз пятнаццаць-шаснаццаць гадоў, што я зрабіў — я купіў тую хатку, перарабіў і пачаў у ёй жыць і пісаць. Там шмат, шмат чаго напісана: і «Неруш» там напісана, і «Выратуй і памілуй, чорны бусел», «Цвіце на Палессі грушка». Усё гэта было зроблена ў той хатцы, якую мы выратавалі. І вот гэтая хата, яна бачыла, сустракала Васіля Уладзіміравіча Быкава, Ніла Сямёнавіча Гілевіча, Алеся Міхайлавіча Адамовіча, Лазара Лазаравіча Лазарава. Кудравец, Жук былі там. Гэта была сапраўды пісьменніцкая, добрая, вельмі лагодная, вельмі цёплая хата...

У мяне амаль усе дрэвы прывітыя мной, выкапаныя ў лесе. Я па восені яшчэ хаджу, падбіраю ігрушкі і яблыні. І прывіваю потым, прывіваю. Адно толькі не падымаецца рука абразаць. Вот не магу па-жывому ўродаваць дрэва, рэзаць. Хоць гавораць, што не трэба шкадаваць, трэба рэзаць, яна будзе радзіць, ёй толькі на карысць. Але хто ведае, што і каму на карысць…

Я пішу не для каго-небудзь, я пішу проста для сябе, для таго, што мне гэта цікава. І калі ўжо (меркаваць іншым) цікава мне, то, пэўна, некаму мо яшчэ будзе цікава. Я ўвесь час пішу і перапісваю нанава сваё жыццё, сваю прыроду, тыя знакі, па якіх іду. І ў творчасці, ад кніжкі да кніжкі, я іду ад таго, што мне ці прычулася, ці прыбачылася, ці на што звярнуў увагу. Тое, што прымусіла мяне збіцца з нагі, прыслухацца, пачуць той жа шолах ліста, гаворку травы, голас з неба. Вот і я так — ішоў без усякага абагаўлення прыроды, проста з разуменнем таго, што без гэтага сёння жыць чалавеку немагчыма. Асабліва таму чалавеку, які піша…

…Недзе на Дзяды сядзеў я ў хаце, запаліў печ. І раптам чую — стол стаяў каля акенца — нехта мне ў акенца дзяўбе. А я без увагі, зірну ў акенца — нікога няма. Другі раз дзяўбе, трэці. Выходжу, гляджу. Сядзіць на гэтым стале коцік. На Дзяды, дзень памінання продкаў. Сядзіць коцік і стукае мне лапай у шыбіну — прымі мяне. Я агледзеўся, ажно за голаву схапіўся. Але яшчэ большае дзіва — тут было яшчэ шасцёра коцікаў. Шасцёра маленькіх коцікаў. Адкуль яны ўзяліся? Чаго яны прыйшлі да мяне? І чаму ён папрасіўся ў хату? І менавіта на дзень памінання продкаў. Калі я даў яму есці, усе кінуліся да гэтай міскі і пачалі хлябтаць. А гэты падышоў, нюхнуў, лапай «цюк», адыйшоў, паглядзеў на мяне, матлянуў галавой, і, мне здаецца, усміхнуўся мне…

Мне заўсёды патрэбны для пісьма нейкі штуршок. Вот так з’явіўся ў тым, што я пішу (заканчваю рэч, таму магу пра гэта гаварыць) кот, каторы смяяўся. Самае дзіўнае ж у гэтым было пасля. Збіралі клубніцы — жонка, унучка. Ну, і я хадзіў. Раптам чую: унучка набліжаецца да грушкі. Шыпенне, сык, шкамутанне нейкае. Падыходжу, гляджу — стаіць гадзюка. Я не ведаю, як яны біліся — коцік з гадзюкай. Яшчэ два-тры крокі — і на яе трапіла б унучка. Што б там сталася? Лічу, што гэта нешта ніспасланае было ці то ад майго бацькі, ці ад маці і сястры, а найбольш я схільны думаць, што гэта прыйшла душа маёй бабулі. Прыйшла душа маёй бабулі. Прыйшла, каб нешта сказаць, паведаміць, праведаць свайго чалавека на гэтым свеце…

…Наша жыццё падобна на жыццё падвопытнай крысы, якую падвялі да кнопкі з задавальненнем і паказалі, як на яе націскаць. І яна бясконца цісне і цісне, цісне. Калі чалавек апомніцца? Як гэта адбудзецца? Вяртанне? Жыццё паказвае, што без вяртання немагчыма. Немагчыма нават таму, што наш беларускі народ павінен знайсці свае пачаткі, свае карані і знітавацца духам, які ў ім усё ж захаваўся дасёння. Знітавацца і працягваць жыццё на вось гэтай цудоўнай, найцудоўнейшай зямлі! Бо зямля, якая мае столькі рэчак, столькі блакітных азёраў, столькі грыбоў, столькі дуброў, дзе так суладна могуць з чалавекам жыць вожыкі, і пад хатай яго радзіць рыжыкі, дзе кот нават усміхаецца жыццю… Да гэтага мы яшчэ вернемся, і пра гэта я пішу і заўсёды пісаў, таму што ўсе мае рэчы пачыналіся са слова, з падзеі. І потым я ішоў. Ішоў за гэтым, і нешта атрымлівалася.

Публікацыя Уладзіміра Мароза

Віктар Казько, "Новы час"