«Забойцу сына думаюць выпусціць». Дзмітрый Плакс пра сямейную трагедыю і творчасць у Стакгольмскім тэатры

«Наша Ніва» пагутарыла з рэжысёрам пра місію трымаць Беларусь у еўрапейскім парадку дня, важнасць хуткай рэакцыі тэатраў на падзеі ў свеце, а таксама пра асабістае — шэсць год без сына Петэра, якога ў 16 год забіў сябра, бацькоўства і прыдуманую стабільнасць Лукашэнкі.

Дзмітрый Плакс: Для мяне было важнае агульначалавечае гучанне гэтага тэксту. І ў гэтым сэнсе для мяне ён пра тое, што робіць з чалавекам і грамадствам, з цэлымі краінамі хлусня. Асабліва ў спалучэнні з прагай да ўлады.

На жаль, гэта вельмі актуальная сёння тэматыка ва ўсім свеце. Толькі азірніцеся, і вы ўбачыце, колькі людзей працуюць выключна праз прагу да ўлады. І так, у іх інструментарыі на першым месцы хлусня.

ДП: Галоўнай мэтай было прыцягнуць увагу да таго, што Беларусь па-ранейшаму існуе, бо яна практычна знікла з парадку дня. Пра тое, што адбываецца ў свеце, мы даведваемся з навін. Калі ў навінах нечага няма, то гэтага не існуе. Вось Беларусі ў навінах цяпер няма. Беларусь знікла. І яе не існуе ва ўяўленні ні шведскага, ні, я думаю, еўрапейскага грамадства агулам. Таму для мяне было важным нагадаць, што Беларусь ёсць. Што яна дэ-факта акупаваная Расіяй. Што ў Беларусі не стала лепш з часоў 2020-га, калі пра яе пісалі шмат.

Агулам мы часцей імкнемся працаваць з тэкстамі (ці замаўляць такія) ад людзей, якія ў момант іх напісання знаходзяцца ў самым цэнтры падзей. Спектакль пра Нагорны Карабах «Нябачная вайна» быў паводле дзённіка журналісткі Лікі Закаран, які пісаўся ў сутарэнні пад бомбамі.

У мяне ёсць такая тэорыя, што калі вы знаходзіцеся ў цэнтры канфліктнай сітуацыі, крызісу (незалежна ад таго, які гэта крызіс — гэта можа быць вайна ці развод у вас у сям’і), то ваш позірк заўсёды скіраваны наперад. Бо вы хочаце пакінуць крызіс за спінай, хочаце з гэтай сітуацыі выйсці. І як толькі вы з гэтай сітуацыі выйшлі, кірунак вашага позірку змяняецца на супрацьлеглы, вы глядзіце назад. Я не ацэньваю гэтыя два позіркі, але яны розныя, і позірк «назад» так ці інакш прадстаўлены ў тэатрах. Ёсць людзі, якія перажылі пэўныя крызісы, пэўныя трагедыі, пэўныя траўмы, і яны могуць пра іх расказаць.

А кірунак, пра які я кажу — з цэнтра падзей, амаль цалкам аддадзены на водкуп мас-медыя. А ў медыя працягласць жыцця навіны — суткі.

У тэатры ж мы можам гэтую часавую перспектыву расцягнуць не на суткі, а на месяцы, на гады. Ну і, груба кажучы, калі навіны вам кажуць пра тое, што адбываецца, тэатр можа расказаць, чаму гэта адбываецца. І гэта тое, чым мы займаемся.

ДП: У канцэпцыю Dramaten. Doc уваходзіць такая рэч як непрадказальнасць. І адзін з элементаў гэтай канцэпцыі ў тым, што мы анансуем даты, калі будзем граць спектакль, але не анансуем, што будзем граць. Гэта зроблена для таго, каб мець магчымасць мяняць рэпертуар у апошні момант, калі нешта здараецца.

Напрыклад, калі ў зняволенні памёр ці быў забіты Аляксей Навальны, навіна пра гэта прыйшла 16 лютага, а наш першы спектакль, заснаваны на запісе з апошняга суду над ім, пасля якога ён і быў адпраўлены ў калонію, з якой не выйшаў, мы адыгралі 17 сакавіка.

Ці, напрыклад, перад выбарамі ў ЗША мы ставілі тэкст пра тое, як выкарыстоўваюцца гульнявыя платформы і алгарытмы для прасоўвання канспіратыўных тэорый. Тэкст быў заснаваны на эксклюзіўным інтэрв’ю з адным з «бацькоў» анлайн-геймінгу Джыма Сцюартсана, і мы хутка змянілі ранейшы план у рэпертуары.

Мы заўжды стараемся сачыць за тым, што адбываецца ў свеце з вялікіх падзей, на якія мы маем магчымасць рэагаваць тэатральнымі сродкамі. Адначасова з гэтым мы мусім мець план на той выпадак, калі ў свеце нічога такога не адбываецца (ці мы не можам знайсці адэкватнае тэатральнае рашэнне для гэтага). Мы ж усё роўна мусім нешта граць. То-бок у нас ёсць звычайны план, вядома, але мы яго не агучваем. 

ДП: Перакладаю на шведскую мову кнігу Барыса Херсонскага «Сямейны архіў» (Барыс Херсонскі — украінскі пісьменнік і публіцыст, кандыдат медыцынскіх навук — НН).

ДП: Наколькі гэта магчыма, мы падтрымліваем сувязі. Філіп [Чмыр] пісаў музыку для некаторых маіх пастановак. [Дзмітрыя] Строцава я перакладаў і ставіў у тэатры. Але на сёння ніякіх канкрэтных планаў, як гэта было тады, каб сабрацца, няма. Сітуацыя змянілася: раней усе проста прыязджалі да мяне ў Стакгольм, а цяпер усе жывуць па ўсім свеце.

ДП: Жонка атрымала двухгадовы дазвол на жыхарства, калі здарыўся той скандал з яе патэнцыйнай дэпартацыяй з краіны. Потым ёй працягнулі ДНЖ яшчэ на два гады. Што будзе пасля гэтага, я не ведаю.

ДП: Гэта значыць, што ён можа выходзіць за межы ўстановы, дзе ён утрымліваецца, і будзе пэўны час на волі. Пра гэта я даведаўся з тэлефоннай размовы. Мне проста пазванілі і сказалі, што вось яму дазволілі тры такія адлучкі і дзе забойца будзе падчас іх знаходзіцца, і ўсё на гэтым. Гэта быў для мяне шок.

У забойцы быў бестэрміновы прысуд — то-бок там не было вызначана тэрміну, пасля якога ён можа выйсці. Агулам у Швецыі нават пажыццёвы прысуд існуе толькі фармальна, паколькі ў нас гуманная дзяржава. Рашэнне заўжды праз пэўны час пераглядаюць. Сістэма гуманная да забойцы, але, выходзіць, не надта гуманная да ахвяр.

Адна з думак, якая круціцца ў мяне ў галаве: зараз яны яму тры пабыўкі аформілі дзеля таго, каб паглядзець, ці ён дасць рады быць на волі, а потым яго думаюць выпусціць.

ДП: Я п’ю таблеткі.

ДП: Не. І псіхолагі тут не дапамогуць ніяк.

Псіхалогія скіраваная на тое, каб вырашыць сітуацыю, дапамагчы вырашыць сітуацыю. Што тут можна вырашыць? Мой старэйшы сын не вернецца, тут нічога не зменіш. Ён пражыў кароткае жыццё, пэўна, менш, чым ваш сабака...

ДП: Не ведаю. Я ніколі не задаваў сабе гэтае пытанне. 

ДП: У людзей, якіх прымусова выціснулі з краіны, думаю, мусіць захоўвацца нейкі аптымізм. Інакш яны, верагодна, будуць адчуваць сябе згвалтаванымі. Мне здаецца, што гэта даволі натуральная псіхалагічная абарона — калі ты думаеш, што тое, што здарылася не па тваёй волі, можна паправіць у хуткім часе. І няважна, што менавіта здарылася.

Што тычыцца будучыні краіны, я не прарок. Адзінае, што магу сказаць: Беларусь паказала прыклад вельмі хуткай, негвалтоўнай эмансіпацыі грамадства. Калі за некалькі месяцаў рэвалюцыі 2020‑га года грамадства прайшло шлях, які ў звычайных абставінах займае дзесяцігоддзі, калі не стагоддзі. Як мне падаецца, гэта дае надзею. 

Адзіны спосаб, якім так званыя ўлады змаглі гэты працэс спыніць, быў брутальны гвалт. Гвалт жа ніколі не перамагае ў доўгай перспектыве. Гвалт трывае роўна столькі, наколькі хапае рэсурсаў. Нацызм у Нямеччыне існаваў 11‑12 год — настолькі хапіла рэсурсаў. Савецкаму Саюзу хапіла на 70 год. Гэта нашмат больш, канечне, але і там рэсурсы ўрэшце скончыліся.

ДП: Розніца ў тым, што ў вас няма ранейшых сілаў (пасміхаецца). І фізічна, і маральна. Калі Петэр нарадзіўся, мне было 33. І тады, калі ён не спаў ноччу, я мог раніцай усё роўна спакойна пайсці на працу. Зараз калі я не сплю ноччу, я потым тыдзень не магу аправіцца.

ДП: Так, па-ранейшаму — у тым, што цяпер называецца Stockholm’s University of Arts (Стакгольмскі ўніверсітэт мастацтваў). Яшчэ я выкладаю літаратурную кампазіцыю і мастацкі пераклад у акадэміі Valand у Гётэбаргу.

Але мая асноўная праца — мастацкі кіраўнік Dramaten.Doc. Стабільнасць, як мы любім (пасміхаецца). Хаця стабільнасці як такой у прыродзе быць не можа, бо прырода не трывае раўнавагі. Тое, што не можа развівацца, пачынае дэградаваць, што мы, напрыклад, бачым у палітычным свеце сёння. Стабільнасць існуе, пэўна, толькі ў запалёным уяўленні спадара Лукашэнкі. Смерць — вось гэта стабільна. Усё астатняе мусіць рухацца.